جەر بەتىندەگى بارلىق تىرشىلىك يەسى اۋاسىز ءومىر سۇرە المايتىنى اقيقات بولسا, سول اۋانى سۇزگىدەن وتكىزىپ تازالايتىن, دەنساۋلىققا زالالدى گازداردى, شاڭ-توزاڭدى تارتىپ الىپ, ورنىنا وتتەگى ءبولىپ شىعاراتىن قۇدىرەتتى كۇشتىڭ ءبىرى – اعاش. دالانىڭ ءارىن, قالانىڭ ءسانىن كەلتىرىپ, شۋىلدى ازايتاتىن, جەلدى توسىپ, ىقتاسىن بولاتىن دا وسى وسىمدىك. ماباقتاي كۇننىڭ تاباداي قاقتاعان ىستىعىنان, ساقىلداعان سارى ايازدىڭ ۇسكىرىگىنەن قورعاپ, ىلعالدىلىقتى, تابيعاتتىڭ تەپە-تەڭدىگىن ساقتاپ تۇرعان دا – اعاشتار مەن بۇتا-بۇرگەندەر.
اۋانىڭ سۇزگىشى – اعاش
ەكونوميكالىق پايداسىمەن قاتار اعاشتىڭ ادام دەنساۋلىعىنا دا پايداسى مول ەكەندىگى بارشامىزعا مەكتەپ قابىرعاسىنان بەلگىلى. ماسەلەن, فوتوسينتەز پروتسەسىندە اعاش پەن بۇتا-بۇرگەندەردىڭ جاپىراقتارى شاڭ-توزاڭنىڭ 72 پايىزى مەن كۇكىرت قوس توتىعىنىڭ 60 پايىزىن ءسىمىرىپ, باكتەريالاردى ولتىرەتىن بيولوگيالىق بەلسەندى زاتتاردى ءبولىپ شىعارادى ەكەن. ءۇندىستاننىڭ كالكۋتتا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورلارى 50 جىل كوكتەگەن ءبىر اعاشتىڭ قۇنى 31200 دوللارعا تەڭ كەلەتىن وتتەگى ءوندىرىپ, اۋا لاستانۋىنىڭ الدىن الۋدا 62500 دوللارلىق قۇن جاراتاتىنىن ەسەپتەپ شىققان. مىنە, بۇدان ءبىر ءتۇپ اعاش ەگۋدىڭ قورشاعان ورتا ءۇشىن قانشالىق پايدالى ەكەنى انىق كورىنىپ تۇرسا دا, مۇنىڭ ءبارى ايتىلىپ قانا قالاتىن قۇرعاق ناۋقانعا اينالىپ بارادى. انشەيىن اعاش ەگۋ, ورمان وتىرعىزۋ مەملەكەتتىڭ نەمەسە جەرگىلىكتى اكىمشىلىك ورىنداردىڭ عانا مىندەتى سياقتى. ەشبىر مەكتەپتىڭ نەمەسە جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ تۇلەكتەرى كوكتەمگى اعاش ەگۋ مەزگىلىندە ارناۋلى اعاش ەگۋ ناۋقانىنا جۇمىلدىرىلمايدى. ءاسىلى, وقۋشىلارعا ەڭبەك ساباعى رەتىندە ءار جىلى كوكتەمدە ءبىر كۇن اعاش ەگۋدى مىندەتتەسەك, بۇل, ءبىر جاعىنان, جاسوسپىرىمدەردىڭ بويىندا ەڭبەكسۇيگىشتىك اسىل قاسيەتتى قالىپتاستىرسا, ەكىنشى جاقتان, ولاردىڭ ساناسىندا تابيعاتتى ايالاۋ, قورشاعان ورتانى قورعاۋ ۇعىمىن دا وياتادى. سونىمەن قاتار, اعاش ەگۋ ادامدى گۋمانيزمگە تاربيەلەپ, ەگويزمنەن ارىلۋعا جەتەلەيدى. ودان دا ماڭىزدىسى, مەملەكەتتىڭ كوگالداندىرۋ جۇمىسى دا جاندانا تۇسەدى.
كوپ ەلدە اعاش ەگۋ مەرەكەسى باراقش ەكس-پرەزيدەنتى فرانكلين رۋزۆەلت «ءبىر ەلدىڭ وركەنيەتتىك كورسەتكىشى ءومىر سۇرگەن وڭىرىندە اعاش ەگۋ مادەنيەتىن قالىپتاستىرعان, قالىپتاستىرماعانىمەن ولشەنەدى» دەپتى. سوسىن دا شىعار, قازىر الەمنىڭ كوپتەگەن ەلى اعاش ەگۋ مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ ماقساتىندا ارناۋلى ءبىر كۇندى اعاش ەگۋ مەرەكەسى ەتىپ بەلگىلەگەن.
بۇۇ-نىڭ ساناعىنا قاراعاندا, الەمدە 50-دەن اسا اعاش ەگۋ مەرەكەسى بار ەكەن. ءار ەلدىڭ جاعراپيالىق جاعدايىنىڭ ۇقساماۋىنا بايلانىستى بۇل ەلدەردە مەرەكەنىڭ ۋاقىتى دا, اتى دا ۇقسامايدى. ماسەلەن, جاپونيادا «جاسىلداندىرۋ اپتالىعى» بولسا, يزرايلدە «اعاش ەگۋ – جاڭا جىل كۇنى», ميانمادا «اعاش ەگۋ ايى», يسلانديادا «وقۋشىلار اعاش ەگۋ كۇنى», ءۇندىستاندا «مەملەكەتتىك اعاش ەگۋ مەرەكەسى», فرانتسيادا «مەملەكەتتىك اعاش ەگۋ كۇنى», كانادادا «ورمان اپتالىعى» دەپ اتالادى. ءتىپتى ۋگاندا, كوستا-ريكا, ناميبيا, تانزانيا ەلدەرىنىڭ دە اعاش ەگۋ كۇندەرى بار. جاڭا قىتاي سوتسياليستىك مەملەكەتى قۇرىلعان سوڭ, بولات قورىتۋ ونەركاسىبىندە ۇلىبريتانيا مەن اقش-تى قۋىپ جەتەمىز دەپ بۇكىل ورمانىن وتقا جاققان قىتاي دا 1979 جىلى ءار جىلدىڭ 12 ناۋرىزىن اعاش ەگۋ مەرەكەسى ەتىپ بەلگىلەدى. سودان بەرى جىل سايىن مەكتەپ وقۋشىلارىن تارتىپ, مەملەكەت قىزمەتكەرلەرىنە دەيىن اعاش ەگۋ ناۋقانىنا قاتىساتىن بۇل ەلدە 2015 جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن 144 ميلليون ادام مىندەتتى اعاش ەگۋ ناۋقانىنا قاتىسىپ, 69 ميلليون تۇپتەن ارتىق اعاش ەگىلگەن. ەگەر قازاقستاندا دا تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى ارناۋلى ءبىر كۇندى اعاش ەگۋ مەرەكەسى ەتىپ بەلگىلەپ, وقۋشىلاردى, قىزمەتكەرلەردى جانە ەرىكتىلەردى جۇمىلدىرساق, ولاردىڭ بىرەۋى ءبىر تۇپتەن وتىرعىزدى دەپ ەسەپتەسەك تە, قازىرگە دەيىن از دەگەندە 18 ميلليون ءتۇپ اعاش ەگىلىپ, 30 مىڭ گەكتار جەر جاسىل جەلەك جامىلماس پا ەدى؟!
تال ەگۋ دە – اتا ءداستۇرىمىز
ارينە, قازاقستاندا سوڭعى كەزدەرى كوگالداندىرۋ جۇمىسىنا باسا ءمان بەرىلىپ وتىر. قىرۋار جەرگە ورمان وتىرعىزىلدى. مىسالعا, ەل استاناسىن الىپ ايتساق, 1997 جىلدان باستاپ ەلوردانىڭ ءىشىن جانە سىرتىن ورمانمەن كومكەرۋ ماقساتىندا ەلباسى ن.نازارباەۆ «جاسىل بەلدەۋ» باستاماسىن كوتەردى. اتالعان جوبا بويىنشا 2020 جىلعا دەيىن نۇر-سۇلتان قالاسىنىڭ توڭىرەگىندەگى جاسىل جەلەكتى اۋماقتىڭ كولەمىن 100 مىڭ گەكتار جەرگە جەتكىزۋ جوسپارلانعان. قازىرگە دەيىن بۇل جوسپار تياناقتى ورىندالىپ, ەل استاناسىنىڭ توڭىرەگى ورماندى القاپقا اينالدى. بۇدان بولەك, قالا اكىمدىگى دە كوگالداندىرۋ قىزمەتىنە ايرىقشا دەن قويىپ, اعاش ەگۋدى, قالانى جاسىلداندىرۋعا ماڭىزدى قىزمەت رەتىندە قاراپ كەلەدى. قالا تۇرعىندارى دا سەنبىلىك شارا رەتىندە ەرىكتى اعاش ەگۋ قيمىلىنا اتسالىسىپ جاتىر. تەك بيىلدىڭ وزىندە باس قالا تورىنە 13 مىڭ تۇپتەن ارتىق اعاش وتىرعىزىلدى. بىراق بۇل كوپ ءوڭىرى قۋاڭ, ورمانى شالاڭ قازاقستان ءۇشىن ازدىق ەتەتىنى انىق. ونىڭ ۇستىنە, قازىر اعاش ەگۋ ناۋقانى ءىرى قالالار توڭىرەگىندە عانا ءجۇرىپ, اۋدان, اۋىلدارداعى ەلدى مەكەندەردە جاسىلداندىرۋ جۇمىسى جاقسى جاندانباي تۇر. وسى تۇرعىدان العاندا, ەل بويىنشا زاڭدى تۇردە اعاش ەگۋ كۇنىن بەلگىلەپ, ونى ءار وبلىس جاعراپيالىق جاعدايىنا, كليماتتىق ەرەكشەلىگىنە قاراي مىندەتتى تۇردە اتقارسا ءارى وعان جالپى حالىقتى جۇمىلدىرۋعا تالپىنسا, نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. ويتكەنى ءبىز «اتاڭنان مال قالعانشا, ۇرپاعىڭ سايالايتىن تال قالسىن» دەپ تۇيىندەپ, جىل باسى – ءاز ناۋرىزدا بۇلاقتىڭ كوزىن اشىپ, اعاش ەگۋ سىندى يگى ءداستۇردى قالىپتاستىرعان ۇلتتىڭ ۇرپاعىمىز عوي.
