«استانا» – كوڭىلگە قونىمدى اتاۋ
استانا كۇنىنە وراي, گازەتتەردىڭ تىگىندىلەرىن اقتارىپ وتىرىپ, قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ بىرنەشە ماقالاسىن كورىپ, باستان-اياق وقىپ شىقتىم. قاسىم-جومارت توقاەۆ «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ 1998 جىلعى 10 ماۋسىمدا شىققان سانىندا «قازاقستان مارتەبەسى» دەگەن تاقىرىپپەن ماقالا جازىپ, قازاقستان ەگەمەندىك العالى بەرى ءبىرىنشى رەت استاناسىنىڭ ورنىن اۋىستىرۋدا تۇرعىلىقتى حالىقتىڭ مۇددەسىن ەسكەرە وتىرىپ, دەربەس شەشىم قابىلداعانىن جازىپتى.
«شىن مانىندە قازاقستان استاناسىنىڭ ورىن اۋىستىرۋى قانداي گەوساياسي مانگە يە؟ ەۋرازيا قۇرلىعىنىڭ ءدال «جۇرەگىندە» ورنالاسقان استانانىڭ XXI عاسىردا حالىقارالىق ساياساتتاعى ماڭىزدى ورتالىققا اينالۋ مۇمكىندىگى بار. جاڭا استانانىڭ الماتى قالاسىنا قاراعاندا كوركەيۋى ءۇشىن وندىرىستىك نىساندار, الەۋمەتتىك ينفراقۇرىلىمدار, اۋەجايلار, الەمدىك دەڭگەيدەگى وفيستەر جانە قوناقۇيلەر سالۋ جاعىنان كوپتەگەن پەرسپەكتيۆالىق ارتىقشىلىقتارى بار. ەلىمىزدىڭ استاناسىن كوشىرۋ حالىقارالىق بايلانىستى تەرەڭدەتۋگە ۇلكەن سەپتىگىن تيگىزبەك. مەملەكەت استاناسىنىڭ ورنالاسۋ ورنى بولاشاقتا جولاۋشىلار جانە جۇك تاسىمالداۋدىڭ, سونىمەن قوسا تەلەكوممۋنيكاتسيانىڭ, ۇلكەن حالىقارالىق ءترانزيتتى جولدار تورابىنىڭ تۇيىسەتىن ورتالىعى بولماق. اتاپ ايتقاندا, كىندىك قالا ەۋروپا ەلدەرىن ازيا, تىنىق مۇحيت ايماعىنىڭ جىلدام دامۋمەن كەلە جاتقان اۋداندارىمەن تەز جانە سەنىمدى تۇردە بايلانىستىرادى» دەپ جازادى اتالعان ماقالاسىندا قاسىم-جومارت توقاەۆ. ال بۇگىنگى تاڭدا قازاق ەلىنىڭ باس قالاسى حالىقارالىق ساياساتتاعى ماڭىزدى ورتالىققا اينالدى. بيىلدىڭ وزىندە ەلوردامىزدا قانشاما حالىقارالىق جيىندار, سامميتتەر ءوتتى. ريم پاپاسىنىڭ كەلۋىنىڭ ءوزى ءتور قالامىزدىڭ الەمدىك دەڭگەيدەگى ابىرويىن اسقاقتاتىپ, باق-بەدەلىن ءوسىردى. استانادا كۇللى الەمنىڭ نازارىن اۋدارعان عاجايىپ عيماراتتار بوي كوتەردى. باس قالامىز حالىقارالىق ترانزيتتىك جولدار تورابىنىڭ تۇيىسكەن نۇكتەسىنە اينالدى.
نازار اۋدارارلىق جايتتىڭ ءبىرى, قاسىم-جومارت توقاەۆ وسى ماقالاسىندا ءبىر كەزدەرى كەڭىنەن تالقىعا تۇسكەن استانا اتاۋىنا قاتىستى ءوزىنىڭ مىناداي وي-تۇجىرىمدارىن كەلتىرەدى: «باس قالانىڭ استانا دەگەن جاڭا اتاۋىنا كەلەتىن بولساق, ونىڭ بىرنەشە نەگىزدەرى بويىنشا ارتىقشىلىعى بار. اتاپ ايتقاندا, ونىڭ ءبىر عانا تۇسىندىرمەسى بار جانە دە بۇل ءسوز ناقتى ايشىقتالعان مانگە يە. استانا اتاۋى ەشقانداي دا كەلەڭسىز ساياسي نەمەسە تاريحي ۇعىندىرۋلارعا سالىنباعان. جاڭا اتاۋ قۇلاققا جاعىمدى ەستىلەدى جانە گرافيكالىق تۇرعىدا مەملەكەتتىك تىلدە دە, سونداي-اق نەگىزگى حالىقارالىق تىلدەردە دە ءساتتى كورىنەدى, ونىڭ ۇستىنە ەستىلۋ اۋەزى ءىس جۇزىندە ەشقانداي وزگەرىسكە ۇشىرامايدى». راسىندا دا كوڭىلگە قونىمدى ءارى بايىپتى كوزقاراس.
ۇمىتتەر اقيقاتقا اينالسا
ال اراعا 20 جىل ۋاقىت سالىپ, تاعى وسى «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ ماقالاسى باسىلىپتى. «باعالاي بىلسەك, ءبىز – باقىتتى ۇرپاقپىز. اتا-بابالارىمىز عاسىرلار بويى ارمانداعان تاۋەلسىزدىك تاڭى اتقانىن كوردىك. دەربەس مەملەكەتتىڭ قۇرىلىسىنا اتسالىستىق. ەلىمىزدى تورتكۇل دۇنيەگە تانىتتىق. اسىرەسە تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ ەڭ قاسيەتتى, قىمباتتى سيمۆولى – جاڭا ەلوردامىزدىڭ بوي كوتەرگەنىنە كۋا بولدىق. وسىنىڭ ءبارى ناعىز باقىت ەمەس پە؟» دەپ باستالاتىن ماقالاسىندا قاسىم-جومارت توقاەۆ استانانىڭ ەل تاريحى, ۇلتىمىزدىڭ بولاشاعىنا باعىتتالعان ستراتەگيا, دامۋ بارومەترى ەكەنىن ناقتى دالەل-دايەكتەرمەن ايشىقتاپ جازادى. «استانا – دامۋ بارومەترى. كۇندە ءوسىپ, كوركەيىپ جاتقان ەلوردانىڭ قارقىندى دامۋى بارىسىنان ەلىمىزدىڭ ەكونوميكالىق, ساياسي جانە الەۋمەتتىك دامۋ قارقىنىن كورەمىز. قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ 26 جىلى ىشىندە ەكونوميكاسى دامىعان, ۇلكەن امبيتسيالىق ماقسات-مۇددەسى بار, الىس-جاقىن مەملەكەتتەر ساناسىن ەلگە اينالدى» دەپ بەينەلەيدى ەلوردانىڭ دامۋ دەڭگەيىن قاسىم-جومارت توقاەۆ. «استانا – ورىندالاتىن ارماندار مەن ۇمىتتەردىڭ قالاسى. عاسىرلارعا جەتەتىن تاريح ءارى ۇرپاقتان ۇرپاققا كەتەتىن ەسكەرتكىش. استانا – قازاق حالقىنىڭ جاڭارۋىنىڭ نىشانى, ۇلكەن ۇمىتتەرى اقيقاتقا اينالعان قالا ەكەنىن قازاقستاندىقتار كۇن سايىن سەزىنەدى» دەپ اياقتايدى ماقالاسىن قازاقستان پرەزيدەنتى.
جەل ۇشىرعان باس كيىم
ەلوردانىڭ الماتىدان استاناعا كوشىرىلۋىنە قاتىستى قىزىقتى وقيعالار جەتەرلىك. سونىڭ ءبىرى – سول كەزدەگى اقش-تىڭ قازاقستانداعى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى ەليزابەت دجونستىڭ جەلتوقساننىڭ ساقىلداعان سارى ايازىندا ەلورداعا العاش كەلگەندەگى وقيعاسى. بۇل تۋرالى مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ «وسنوۆانيە استانى: پەرەديسلوكاتسيا» اتتى دەرەكتى فيلمدە بىلايشا ەسكە الادى: «بۇل وقيعا 1996 جىلى بولعان ەدى. مەن الماتىداعى شەتەلدىك ديپلوماتيالىق كورپۋس وكىلدەرىن اقمولاعا شاقىردىم. ول كەزدە قالادا ەڭسەلى عيماراتتار دا, اعاشتار جوق ەدى. مارتەبەلى مەيماندار ۇشاقتان تۇسكەن بەتتە جەلتوقساننىڭ ايازى بەتتەرىن قارىدى. «بۇل جەردە جاڭا استانامىز بوي كوتەرەدى» دەدىم مەن قالانى تانىستىرۋدى باستاپ. البەتتە, قوناقتاردىڭ بارلىعى بۇل ءسوزىمدى قالجىڭعا بالادى. مەنىڭشە, ول جەردە ءبىر ادامعا عانا استانا بىردەن ۇنادى. ول – موڭعوليانىڭ قازاقستانداعى ەلشىسى بولاتىن. «بۇل قالا ماعان ۇلان-باتىردى ەسكە تۇسىرەدى» دەپ جىميدى شەتەلدىك ديپلومات. ءبىر ساتتە ءبارىمىز مىناداي قىزىقتى وقيعاعا كۋا بولدىق. كەنەت قاتتى جەلدەن قوناقتاردىڭ ءبىرى – اقش-تىڭ قازاقستانداعى ەلشىسى ەليزابەت دجونستىڭ باس كيىمى ۇشىپ كەتتى. ءبىز ديپلوماتيالىق كورپۋس بولىپ, ءبارىمىز جابىلىپ 15 مينۋت بويى بوراندى ەلەڭ قىلماي باس كيىمنىڭ سوڭىنان قۋدىق. ءسويتىپ, ەلشى حانىمنىڭ باس كيىمىن تاۋىپ, ءوزىنىڭ قولىنا ۇستاتتىق».
قاسىم-جومارت توقاەۆ سونداي-اق العاش استاناعا قونىس اۋدارعاندا ءوزى تۇرعان قوناقۇيدە ىستىق سۋ بولماعانىن دا بەينە ءبىر ءتۇسى بولعانداي ەسكە الادى: «1997 جىلى ءبىز ەلورداعا كوشتىك. مەن ول كەزدە «يشيم» دەپ اتالعان قازىرگى «ەسىل» قوناقۇيىنە ورنالاستىم. ءبىر كۇنى قوناقۇيدە مۇلدەم ىستىق سۋ بولماي قالدى. سۋىق سۋدىڭ ءوزى شۇمەكتەن تامشىلاپ اعىپ تۇردى. قالا اكىمى ادىلبەك جاقسىبەكوۆكە قوڭىراۋ شالىپ: «ادەكە, قوناقۇيدە نەگە سۋ جوق؟» دەپ سۇرادىم. سول ۋاقىتتا وعان باسقالار دا سۋعا قاتىستى شاعىمدارىن ايتقان بولۋى كەرەك. ول ماعان بىردەن: «سىزدەر نە استاناعا جۋىنۋ ءۇشىن كەلگەنسىزدەر مە؟» دەپ قالجىڭداپ جاۋاپ قايىردى».
كەلبەتىن جاقسارتۋ كەرەك
مەملەكەت باسشىسى بيىل 31 قاڭتاردا استانا قالاسىن دامىتۋ ماسەلەلەرى جونىندە كەڭەس وتكىزىپ, استانانىڭ ينفراقۇرىلىمىن دايەكتى تۇردە دامىتۋ قاجەتتىگىن مالىمدەدى. «ۋربانيزاتسيا ۇدەرىسىنىڭ قازىرگى قارقىنى ساقتالاتىن بولسا, ەلوردا حالقىنىڭ سانى 2030 جىلعا قاراي ەكى ميلليون ادامعا جەتۋى مۇمكىن. قالا تەز ۇلكەيىپ كەلەدى. سول سەبەپتى قازىرگى تاڭدا باس جوسپارعا قويىلاتىن تالاپتار ءجيى بۇزىلادى. سوندىقتان ينجەنەرلىك ينفراقۇرىلىمدى كەشەندى تۇردە دامىتۋ – باستى مىندەت. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز – ەلوردامىزدى جىلدىڭ كەز كەلگەن مەزگىلىندە حالقىمىزعا جانە شەتەل ادامدارىنا بارىنشا قولايلى ەتۋ, استانانىڭ كەلبەتىن مەيلىنشە جاقسارتۋ. وزەنگە جاياۋ ادام جۇرەتىن كوپىرلەر سالۋ كەرەك. مۇنداي وتكەل, اسىرەسە, قازىر سالىنىپ جاتقان تاۋەلسىزدىك داڭعىلىنداعى كوپىردىڭ ماڭايىنا قاجەت. كولىك جۇرۋگە بولمايتىن كوشەلەر جونىندە تالاي رەت ايتىلدى. بىراق قالادا ونداي بىردە-ءبىر كوشە سالىنعان جوق. جالپى, الەمدىك تاجىريبەدە ءدال وسىنداي كوشەلەر كوپتەپ سالىنادى. بۇل ماسەلەنى مۇقيات ويلاستىرۋ كەرەك. بىلىكتى مامانداردى تارتىپ, وڭتايلى شەشىم قابىلداۋعا بولادى. مىسالى, بىزدە ەكسپو اۋماعى بار. ءبىر قاراعاندا, وتە ادەمى جەر. بىراق قاڭىراپ بوس جاتىر. شىن مانىندە, وعان جان ءبىتىرىپ, جۇرت جاپپاي دەمالاتىن ورىنعا اينالدىرۋعا بولادى. قوعامدىق كەڭىستىكتى دامىتۋدىڭ بىرىڭعاي تۇجىرىمداماسىن قابىلداعان ءجون» دەدى پرەزيدەنت.
پرەزيدەنت ەلوردامىز دامۋدىڭ جاڭا ۇلگىسىنە كوشۋگە, استانا يننوۆاتسيالىق شاھار بولۋعا ءتيىس ەكەنىن اتاپ ءوتتى. «الەمدە قالانى باسقارۋدىڭ جاڭا تسيفرلىق تاسىلدەرى قارقىندى تۇردە ەنگىزىلىپ جاتىر. ءبىز دە بۇعان باسا نازار اۋدارۋىمىز كەرەك. ءبىز استانانى جاسامپاز, جايلى جانە تازا قالا قاعيداسىنا سايكەس دامىتۋىمىز كەرەك. الەمدەگى بارلىق وزىق تاجىريبەنى ءتيىمدى پايدالانۋىمىز كەرەك» دەپ ءسوزىن تۇيىندەدى قاسىم-جومارت توقاەۆ.
