سەكەن تۇرىسبەك: كۇي ءتاڭىردىڭ كۇبىرى بولسا,ءان – پەرىشتەنىڭ كۇرسىنىسى
تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ شيرەك عاسىرلىق كەزەڭىندە ءۇشىنشى جاڭعىرۋعا اياق باستىق. مەملەكەت باسشىسى ءوزىنىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» ماقالاسى ارقىلى ساياسي رەفورمالار مەن ەكونوميكالىق جاڭعىرۋدى تولىقتىرىپ قانا قويماي, ونىڭ وزەگىنە اينالاتىن باعدارلامانى ۇسىندى. جاڭا جاعدايدا جاڭعىرۋعا دەگەن ىشكى ۇمتىلىس – دامۋىمىزدىڭ ەڭ باستى قاعيداسى ەكەنىن ناقتى اتاپ كورسەتتى. ۇلتتىق كود, ۇلتتىق مادەنيەت ساقتالماسا, ەشقانداي جاڭعىرۋ بولمايتىنىن انىق ايتتى.
ەلباسىمىز ايتقانداي, سالت-ءداستۇرىمىز, ءتىلىمىز بەن مۋزىكامىز, ادەبيەتىمىز, جورالعىلارىمىز, ءبىر سوزبەن ايتقاندا ۇلتتىق رۋحىمىز بويىمىزدا ماڭگى قالۋعا ءتيىس. وسى اتالعان سالالاردى ورگە سۇيرەپ جۇرگەن قاداۋ-قاداۋ تۇلعالارىمىز بار. سولاردىڭ ءبىرى – قر ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىسى سەكەن تۇرىسبەك. كورنەكتى كۇيشى-كومپوزيتورمەن اڭگىمەمىز وسى توڭىرەكتە ءوربىدى. ەرتەڭ «ەكسپو-2017» حالىقارالىق مامانداندىرىلعان كورمە اياسىندا شىعارماشىلىق كەشى وتەتىن بولعاندىقتان, ونەردەگى جولىنا دا ساپارلاپ قايتتىق.
«وتىرار سازى» ۇلتتىق مۋزىكاعا قۇشتارلىقتى وياتتى
– سەكەن اعا, «جاڭا تۇرپاتتى جاڭعىرۋدىڭ ەڭ باستى شارتى – ۇلتتىق كودىڭدى ساقتاي ءبىلۋ. ونسىز جاڭعىرۋ دەگەنىڭىزدىڭ قۇر جاڭعىرىققا اينالۋى وپ-وڭاي» دەيدى ەلباسى ءوزىنىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسىندا. ال ۇلتتىق كودىمىز قازاقتىڭ ءسوز ونەرىمەن قاتار كلاسسيكالىق ءانى مەن كۇيىندە جاتىر دەپ ۇعامىز. بودان كۇنىمىزدە وسى ۇلتتىق ونەرىمىزگە قارسى استىرتىن كۇرەس جۇرگەنى جاسىرىن ەمەس. سونىڭ كەسىرىنەن كەڭەس زامانىندا تالاي زامانداستارىڭىز بوگدە مادەنيەتتىڭ ىقپالىندا كەتتى. ءوزىڭىز كەرىسىنشە, ۇلتتىق تامىردان اجىرامادىڭىز. سونىڭ جارقىن مىسالى – بۇگىنگى شىققان بيىگىڭىز. وسىعان قانداي جاعدايلار سەبەپ بولدى دەپ ويلايسىز؟
– كەيىنگى 100 جىلدىق كەزەڭدى الساق, وتكەن عاسىردىڭ ورتا تۇسىندا يدەولوگيا پيانينو, سكريپكا سياقتى اسپاپتارعا باسىمدىق بەرىپ, ۇلتتىق ونەرىمىزگە ۇركە قارايتىن قوعام پايدا بولدى. سول ۋاقىتتا, اسىرەسە قالانىڭ بالالارى ەۋروپاعا ەلىكتەپ كەتىپ, كۇيدى ۇعۋ, ءتۇسىنۋ قيىندادى. كۇيدىڭ تۇبەگەيلى وشپەۋىنە احمەت جۇبانوۆ باستاعان تۇلعالار مول ەڭبەك ءسىڭىردى. ول قۇرمانعازى وركەسترىن قۇرىپ, ماڭايىنا تالانتتاردى جينادى. ەمانۋەل رومانەنكو سىندى ۇلتتىق اسپاپتاردى جاسايتىن شەبەردى, كومپوزيتور ەۆگەني برۋسيلوۆسكيدى الدىردى. احمەت قۋانۇلى «بارىنە ۋاقىتىم جەتپەيدى, ۇلگەرمەيمىن» دەپ, ۇلتتىق اسپاپتاردى جيناۋدى بولات سارىباەۆقا تاپسىردى.
ال ەركەعالي راحماديەۆ كونسەرۆاتوريادا رەكتور بولعاندا قۇردىمعا كەتىپ بارا جاتقان قىلقوبىزدى قايىرىپ اكەلىپ, ءوزىنىڭ ارناسىنا سالدى. سونىڭ ارقاسىندا داۋلەت مىقتىباەۆ, جاپپاس قالامباەۆ, سماتاي ۇمبەتباەۆ قوبىزدى ناسيحاتتاپ, ستۋدەنتتەرگە ساباق بەردى.
دينا نۇرپەيىسوۆانىڭ «تويباستارى», حابيدوللا تاستانوۆ پەن احمەت جۇبانوۆتىڭ اتاۋلارى بىردەي «بي» كۇيلەرى, سەيىلحان قۇسايىنوۆتىڭ «مەرەكەسى», مالگاجدار اۋباكىروۆتىڭ «تالاسى», ءابدىمومىن جەلدىباەۆتىڭ «ەركە سىلقىمى», تولەگەن مومبەكوۆتىڭ «سالتاناتى», وسى كۇيشى ناسيحاتتان سۇگىردىڭ كۇيلەرى, جالپى العاندا «قاراتاۋ شەرتپەلەرى» ۇلكەن-كىشىنىڭ كۇيگە قاراي نازارىن اۋداردى. تابيعاتى جەڭىل وسى كۇيلەر كۇي ونەرىنە اپاراتىن باسپالداق بولدى.
«وتىرار سازى» وركەسترىنىڭ باسىندا بولات سارىباەۆ, سەيىلحان قۇسايىنوۆ, مالگاجدار اۋباكىروۆ, سەرىك نۇرتازين سياقتى ونەر ادامدارى تۇرعانىن ۇمىتپايىق. سوڭىرا دىنمۇحاممەد قوناەۆتىڭ نۇسقاۋىمەن بۇل وركەستر نۇرعيسا تىلەنديەۆكە تابىستالىپ, سول اعامىز از ۋاقىتتا وركەستردى الەمگە تانىمال ەتتى. بۇل ۋاقىتتاردا قازاقستانداعى بارلىق وبلىستاردا, اۋدانداردا, ءتىپتى, اۋىلدارعا دەيىن ۇلتتىق مۋزىكاعا دەگەن قۇشتارلىق وياندى. جاپپاي وركەستر, انسامبلدەر قۇرىلىپ, ۇلتتىق اسپاپتاردى جاسايتىن شەبەرلەرگە تاپسىرىس تۇسە باستادى. ناتيجەسىندە شەبەرلەر اۋىلى قۇرىلدى.
قاسىرەتتەن قاسيەتتى ونەر تۋادى
– دەمەك, ءسىزدىڭ دە شىعارماشىلىعىڭىزعا «وتىرار سازى» اسەر ەتكەن بولىپ وتىر عوي.
– مەن نۇراعانىڭ قاسىندا ەكى-ءۇش جىلداي ءجۇردىم. سودان كەيىن انار مەن جانار دەگەن ەكى قىزىمنان ايىرىلىپ, تاعدىردىڭ تالكەگىنە ءتۇستىم. «قاسىرەتتەن قاسيەتتى ونەر تۋادى» دەگەندى ۇنەمى ايتىپ جۇرەمىن. «كوڭىل تولقىنى» كۇيىن, ودان ءبىر جىل بۇرىن «قوس جۇلدىزىم» ءانىن جازۋىما وسى جاعداي سەبەپ بولدى. ايتپەسە, حالىقتىڭ كۇيىن تىڭداپ, سونى ورىنداپ تا جۇرەتىن جايىم بولار ما ەدى دەپ ويلايمىن. قاسىرەت تۇرتكى بولىپ, كۇيلەر مەن اندەر جازىلا باستادى.
1985 جىلى حالىق اسپاپتار مۋزەيى جانىنداعى «سازگەن سازى» فولكلورلىق-ەتنوگرافيالىق انسامبلىنە جەتەكشى بولىپ قابىلداندىم. مۋزەيدىڭ ديرەكتورى قازاقتىڭ ءبىرتۋار قىزىنىڭ ءبىرى مارحابا ەسبولاتوۆا ەدى. بۇل ۋاقىتتا ەڭ العاشقى «جىگەر» فەستيۆالى ءوتىپ, دومبىراشىلار كونكۋرسىندا سول كىسى مەنى بايقاپ قالدى. سول بايقاۋدا ءبىرىنشى ورىن العان مەنى مارحابا كەرىمقۇلقىزى ۇستازىم مالگاجدار اۋباكىروۆتەن سۇراپ الدى. بۇل ونەردەگى جولىم اشىلعان كەزەڭ دەپ ايتۋعا بولاتىن شىعار. «سازگەن سازى» ءانسامبلىن ماسكەۋگە ءحىى دۇنيەجۇزىلىك جاستار مەن ستۋدەنتتەر فەستيۆالىنە الىپ بارىپ, ديپلومانت اتاندىق. سوندا جۇرگەندە «كوڭىل تولقىنى» دۇنيەگە كەلدى.
سۋرەتكەردىڭ ىشىندە كوپ نارسە ءوزىنىڭ شەشىمىن تابا الماي جاتاتىن كەزەڭدەر بولادى. ماسكەۋدە, قالانىڭ سىرتىنداعى ورماندا جۇرگەنىمىزدە اياق استىنان جاڭبىر جاۋىپ كەتتى. سودان ءبارىمىز اعاشتان سالىنعان, توبەسى عانا بار ءۇيدىڭ استىنا تىعىلدىق. ورتادا مۋزىكا ويناسا دا كوڭىل ءماز ەمەس ەدى. اياق استىمىزدا جاڭبىردان كولشىك پايدا بولدى. سوعان تامعان تامشى, جىعىلعان جاپىراق, ىرشىپ اققان سۋ, ءشوپ پەن گۇلدى تەربەگەن جەل, جالپى تابيعاتتىڭ اشۋى ىشىمدەگى جۇمباقتى تاپقانداي بولدى. قولىمدا نە دومبىرا, نە جازا قوياتىن قاعاز جوق, كۇي باسىمدا جازىلىپ, جولدىڭ بويىندا تۇرعان اۆتوبۋسقا اسىعۋدامىن. جاڭبىر باسىلا قالعان جاعدايدا سوعان جۇگىرمەكپىن. «كوڭىل تولقىنى» وسىلاي جازىلعان ەدى.
– «قاسىرەتتەن قاسيەتتى ونەر تۋادى» دەپ جاتىرسىز, ءبىر قىزىعى جاپونيالىقتار «كوڭىل تولقىنىڭ» حيروسيما مەن ناگاساكي قاسىرەتىنە ارنالعان دەپ باعالايدى ەكەن. سوندا ولار كۇيدىڭ تابيعاتىن تۇسىنگەن عوي, ءسىرا.
– كۇي اۋدارمانى قاجەت ەتپەيدى. مۋزىكا كوكىرەك كوزى, قۇلاقتىڭ ساڭىلۋى ارقىلى ۇعىنىلادى. جاپوندارعا بۇل كۇيدى تارتاردىڭ الدىندا ۇزاق سويلەمەي, ءبىر-ەكى اۋىز سوزبەن, قىسقا دا نۇسقا تابيعاتىن جەتكىزدىم. ولارعا جەكە باستىڭ قاسىرەتى كەرەك ەمەس, «بۇل كۇي سەمەي-نەۆادا, حيروسيما مەن ناگاساكيگە ارنالعان» دەدىم. سودان كەيىن جىلاماعان جاپون قالمادى. وزگە كۇيلەرىمدى دە ولار اسا زور ىقىلاسپەن تىڭدادى.
ال قىتايدا «اق جاۋىن» كۇيىمدى تەلەارنادا اۋا-رايىن حابارلاعاندا ويناتادى. سوندا قىتايلار قازاقتاردان دومبىرا كورسە, «اۋا-رايىن تارتشى» دەيتىن كورىنەدى. ءوزىم ولاردىڭ فورتەپيانودا «كوڭىل تولقىنىڭ» تارتقانىن كورگەندە قايران قالدىم. قىتايلار كينوسەريالدارىنا دا وزدەرىنىڭ اسپابى سەكىلدى دومبىرانى پايدالانا باستادى. ولار ءبىر 15-20 جىلدان كەيىن دومبىرا بىزدىكى دەۋدەن دە تايىنبايدى. يمانعالي نۇرعاليۇلىنىڭ ەرلىگىنىڭ ارقاسىندا كەيىنگى ەكى-ءۇش جىلدىڭ كولەمىندە يۋنەسكو-دان دومبىرا مەن كۇيدىڭ سەرتيفيكاتىن الدىق. قۋانعاننان بوركىمىزدى اسپانعا اتتىق. قۇداي سول قۋانىشىمىزدى كوپ كورمەسىن.
– مىنا اڭگىمەڭىزدەن كەيىن باسىما ءبىر وي كەلىپ وتىر: سوندا ديماش قۇدايبەرگەننەن بۇرىن قىتايدى ءسىز جاۋلاعانسىز عوي…
– «ونەرىن تىڭداپ, حالقىن تانى» دەگەن ءسوز بار. وسىدان 7-8 جىلداي بۇرىن, «اق جاۋىن» مەملەكەتتىك كامەرالىق وركەستر بوپ تۇرعاندا بەيجىنگە بارعانىمىزدا سولاردىڭ گازەتىنىڭ قوس بەتىن ءبىزدى ماقتاعان ماقالا الدى. گازەتتىڭ ءوزى قولىمىزعا تيمەدى, سول جاقتاعى اعايىن بىزگە سولاي ۇقتىردى. سوندا ونەرىمىزگە قايران قالعان بولىپ وتىر عوي.
26 شىلدە كۇنى ساعات 19.00-دە «استانا» كونتسەرت زالىندا قر ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىسى, كۇيشى-كومپوزيتور سەكەن تۇرىسبەكتىڭ «كوڭىل تولقىنى» اتتى شىعارماشىلىق كەشى وتەدى. كەشكە استانا قالاسى مەملەكەتتىك اكادەميالىق فيلارمونياسىنىڭ قازاق وركەسترى (باس ديريجەرى ءارى كوركەمدىك جەتەكشىسى – قر ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى ايتقالي جايىموۆ, ديريجەرى – قر مادەنيەت قايراتكەرى نۇرلان بەكەنوۆ), ەركىن شۇكىمان, كلارا تولەنباەۆا, ەرلان رىسقالي, ايگەرىم نارتۋەەۆا, جاقسىگەلدى ماياساروۆ, جازگۇل داڭىلباەۆا, عالامات بەيسەقوجاەۆ, ت.ب. ونەرپازدار قاتىسادى.
ديماش دەپ قالدىڭىز, ول وتە تالانتتى ءانشى. ونى العاش «جاس قانات» بايقاۋىندا كورگەنىمدە ونەرىنە ءتانتى بولعانمىن. بەرتىندە «سلاۆيان بازارى» فەستيۆالىنەن باس جۇلدە جەڭىپ العانىندا دا «شىركىن-اي, قازاقتىڭ اندەرىن الەمگە تانىتاتىن بىردەن-ءبىر ءانشى وسى بالا بولار» دەدىم. توي قۋالاپ كەتپەسىن دەپ, وعان قازىر بارلىق جاعدايىن جاساپ, باسپاناسىن, كولىگىن, ساياجايىن بەرۋ كەرەك. سوندا «دايديداۋ», «گاۋھارتاس», «ياپۋراي» سەكىلدى نەبىر حالىق اندەرىمىز جاھانعا جەتەدى.
قازىر وزگە بىرەۋ باعاڭدى بەرمەيىنشە وزىڭدىكى بىلمەيتىندىگى, بالكىم ءبىلىپ تۇرىپ كوتەرمەيتىندىگى ادامدى كۇيدىرەدى. ديماش سياقتى ءبىرتۋار بالالارعا ارۋاقىتتا قول ۇشىن بەرۋىمىز كەرەك.
تىڭداۋ مادەنيەتىمىز ءالى جەتىلمەي جاتىر
– دۇرىس ايتاسىز, اعا, ەۋروپاعا شىعىپ, سولاردىڭ ءانىن ايتىپ, مۋزىكاسىن ويناپ ەشكىمدى تاڭعالدىرا المايمىز عوي…
– ارينە. مۇنىڭ ءبارى – ەلىكتەۋ, ياعني قايتالاۋ. ءار زاماننىڭ ءوزىنىڭ ءانى, ءوزىنىڭ كۇيى بولادى. بىراق فولكلورىمىزدى ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. ال فولكلور – حالىق اندەرىمىز بەن حالىق كۇيلەرىمىز.
سوناۋ توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىندا نۇرعيسا اعام «ازيا داۋىسىنا» قارسى شىققان العاشقى ادامداردىڭ ءبىرى بولىپ: «ەسترادانىڭ سالقىنى ۇلتتىق ونەرىمىزگە ءتيىپ كەتپەسە ەكەن» دەپ ايتىپ ەدى. وعان ەشكىم نازار اۋدارعان جوق. شىندىعىندا قازىرگى نە سوزىندە ءمان جوق, نە مۋزىكاسىندا اۋەن, ءيىرىم جوق اندەر جاستاردىڭ ساناسىن ۋلاپ بولدى. اراگىدىك قانا ەسترادادا ەستى دۇنيەلەر كەزدەسەدى.
– جاپونيا, قىتاي دەپ جاتىرمىز, ەۋروپاعا دا گاسترولمەن شىقتىڭىز عوي. سول جاقتا ۇلتتىق ونەرىمىزدى قالاي قابىلدايدى؟
– ەكى اي بۇرىن عانا «قازاقكونتسەرت» ۇيىمىمەن قازاقتىڭ ونەرىن, مادەنيەتىن ناسيحاتتاۋ ماقساتىندا يتاليادا بولىپ كەلدىك. العاشىندا انسامبلمەن «كوڭىل تولقىنىن» تارتىپ شىقتىق. ارتىنشا جەكە ءوزىم كۇي شەرتتىم. سوندا قابىلداۋ ءتىپتى ەرەكشە بولدى. جالپى, ەۋروپالىقتاردىڭ مۋزىكاعا دەگەن كوزقاراسى, تانىمى وزگەشە. ول جاق حالقىنىڭ تالعامى بيىك ەكەندىگىن مويىنداۋىمىز كەرەك. بىزدە تىڭداۋ مادەنيەتى ءالى جەتىلمەي جاتىر. مۋزىكانى, اسىرەسە كۇيدى قابىلداۋدىڭ دەڭگەيى تومەن.
– كۇي – قۇدىرەت دەپ جاتامىز. سىزدىڭشە, ونىڭ سىرى نەدە؟
– مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «قازاقتىڭ ونەرىندەگى ەڭ كۇردەلىسى, تولعاۋلىسى, سىرلىسى ول – كۇي ونەرى» دەپ ايتاتىنى بار. تاعى دا ۇلى مۇحاڭ «قازاقتىڭ ۇياتى مەن قاسيەتى تەك قانا كۇيىندە قالدى» دەيدى. كۇي – قازاققا عانا ءتان ونەر. ءدال قازاقتاي كۇيدى قۇرمەتتەيتىن ەل جوق. ماسەلەن, ءبىزدىڭ باتىسىمىزدا دا, شىعىسىمىزدا دا, ارقادا دا كۇي مەكتەپتەرى قالىپتاستى. بۇل – ءبىزدىڭ بايلىعىمىز. ەگەر سىڭار بولسا, قايتەر ەدىك؟ وسى جاعداي ونەرىمىزدىڭ ءبىر جاقتى ەمەس ەكەندىگىن, دياپازونىنىڭ كەڭدىگىن بىلدىرەدى.
كەزىندە ارقانىڭ قالاق دومبىراسى بولعان. قازىر باتىس دومبىراسى كەڭىرەك دامىپ, تاراپ كەتتى. بىراق ارقانىڭ, سونىڭ ىشىندە تاتتىمبەتتىڭ كۇيلەرىن ابىكەن حاسەنوۆ ساف قالپىندا جەتكىزدى دەسەك, ارتىق ايتقاندىق ەمەس. ابىكەن بولماسا, ول كۇيلەر قانداي دەڭگەيدە, قانداي قالىپتا جەتەتىنىن ءبىر قۇداي بىلەدى. سونداعى قالاق دومبىرانىڭ ءۇنىن قازىرگى دومبىرامەن جەتكىزە المايسىزدار. ناعىز تىڭدارمان ابىكەننىڭ ورىنداۋىنداعى كۇيدى اڭسايدى. ال مەنىڭ كۇيلەرىم بۇگىنگى كۇننىڭ ۇنىمەن ۇندەسىپ جاتىر.
– بىرەر جىل بۇرىن «قازاقتىڭ 1000 كۇيى» دەگەن جيناق شىقتى. كەيبىر زەرتتەۋشىلەر قازاقتا مىڭ كۇي ەمەس, بەس مىڭ كۇي بار دەيدى. وسىعان ءسىزدىڭ كوزقاراسىڭىز قانداي؟
– بەس مىڭ, جەتى مىڭ كۇي دەپ تە جاتادى. بەس مىڭنان اسىپ جىعىلادى دەيدى. ءتىپتى, كونسەرۆاتوريادا ساناق جۇرگىزىلىپ, 5030 كۇي دەگەن سان شىققان. ءوز باسىم تىڭقىلداتقان دۇنيەنىڭ ءبارىن كۇي دەپ تانىمايمىن. شىققان مىڭ كۇيدىڭ ىشىنەن ون بەس-جيىرماسى جانىمىزعا جىلىلىق اكەلسە, جۇرەگىمىزدى قوزعاسا, وي سالاتىن بولسا, ءيىرىمى, فورماسى, دياپازونى, بوياۋى ساي كەلىپ تۇرسا, مىنە – ناعىز كۇي, قالعاندارى قاتارداعى دۇنيەلەر. ماسەلە سانىندا ەمەس, ساپاسىندا. ماسەلەن, نۇرعيسا تىلەنديەۆتىڭ «اققۋ» كۇيىنەن نە الا المايسىڭ, نە قوسا المايسىڭ. نۇراعامىز سياقتى جۇرەگىڭدى, جانىڭدى قوزعايتىن دۇنيە شىعادى-اۋ دەگەن كۇيدى دامىتىپ, سوعان ءوزىمىزدىڭ ۇلەسىمىزدى قوسىپ جاتساق, ول حالىقتىڭ ەرتەڭگى يگىلىگىنە اينالادى.
– ال كۇيدى ەستراداعا سالعانعا قالاي قارايسىز؟ ۇلتقا بۇل كەرەك پە الدە كەرەك ەمەس پە؟
– ەگەر ادامنىڭ جانىنان شىعىپ جاتقان كۇي بولسا, وندا ماقۇل دەپ ايتۋعا بولادى. مىسالى, مۇرات قۇسايىنوۆ اعامىز ءوزىنىڭ «ناۋرىز» سياقتى كۇيلەرىن ەستراداعا سالدى. بۇل – ءوزىنىڭ ەركى. ال قۇرمانعازى مەن تاتتىمبەتتىڭ كۇيلەرىن ونداي تالكەككە سالۋعا كەلمەيدى. جاسىراتىنى جوق, كەيدە ءساتتى شىعىپ جاتادى. بىراق قۇرمانعازى مەن تاتتىمبەت ءتىرىلىپ كەلەتىن بولسا, ولاردىڭ توبەسىن ويار ما ەدى دەپ ويلايمىن. سوندايعا ادام ۇلتقا جانى اشىپ ەمەس, تويدان تابىس تابۋ ءۇشىن, ءوزىنىڭ قۇلقى ءۇشىن باراتىن سەكىلدى. ەسترادا ءبارىبىر ءولى, داڭعازا دۇنيە. ەستراداعا سالىنعان ءجۇز كۇي بولاتىن بولسا, سونىڭ مەن ءتورت-بەسەۋىن عانا قابىلدار ەدىم.
ەلەكتروندى دومبىرا دەگەن دە شىقتى. وعان مەن قارسىمىن. نەگە دەسەڭىز, تەمىردىڭ دىبىسى شىعىپ, دومبىرانىڭ وزىندىك ءۇنى قالمايدى.
كلاسسيكالىق دەگەن سوزدەن قاشپايىق
– قازاقتىڭ ءانى مەن كۇيىن ايماقتارعا ءبولىپ جاتادى. ءداستۇرلى ءان, كۇي دەپ تە ايتامىز. كەيبىر ونەرتانۋشىلار مۇنى دۇرىس ەمەس, ول قازاقتىڭ ءانى مەن كۇيى بولۋى كەرەك دەيدى. وسىعان ءسىز نە دەيسىز؟
– ءبىز كلاسسيكالىق دەگەن سوزدەن قاشامىز. كلاسسيكالىق دەپ عۇمىرلى دۇنيەنى ايتادى. ياعني, ابايدىڭ ولەڭدەرى سياقتى ءوز زامانىندا ەمەس, بۇگىن دە, ەرتەڭ دە ءومىر سۇرەتىن رۋحاني مۇرا. ءداستۇر بۇل – سالت-ءداستۇر. ءداستۇرلى ءان, ءداستۇرلى كۇي دەگەندى مەن قابىلداي المايمىن. قازاقتىڭ حالىق اندەرىن, حالىق كومپوزيتورلارىنىڭ اندەرىن قازاقتىڭ كلاسسيكالىق اندەرى دەپ ايتۋىمىز كەرەك.
– كۇيدەن بۇرىن ءان جازعانىڭىزدى ايتتىڭىز. ءان مەن كۇي – ءسىزدىڭ قوس قاناتىڭىز. كۇي جايلى ءبىراز تولعادىق, ەندى اندەرىڭىز جونىندە اڭگىمەلەسىڭىز.
– مەن كەيىننەن كۇيمەن «اۋىرىپ», انگە ءمان بەرمەي كەتىپپىن. بەتحوۆەن «مۋزىكا ادام جۇرەگىنەن وت شىعارۋ كەرەك» دەپ ايتقان ەدى. سول ءسوزدىڭ جانى بار. «كۇي ءتاڭىردىڭ كۇبىرى بولعاندا, ءان – پەرىشتەنىڭ كۇرسىنىسى» دەپ ءوزىمىز ايتامىز.
ءوزىم الدىمەن ءان جازام. سودان كەيىن بارىپ اقىنعا ولەڭگە تاپسىرىس بەرەم. العاشقىدا اينالامدا اقىن بولماعاندا «اققۋ سازى», «قارلىعاشىم», «قوڭىر قاز» سياقتى ءۇش-ءتورت انىمە ءسوزدى وزىمە جازۋعا تۋرا كەلدى. قازىر جاقسى ءان تۋدىرۋ ءۇشىن ءماتىندى ون-ون بەس رەت قايتا جازدىرۋدان جالىقپايمىن. اسىرەسە, نەسىپبەك ايتۇلىمەن ءبىراز بىرگە جۇمىس ىستەدىك. ولەڭ مەن ءان قامشىداي ءورىلىپ كەلىپ ورىنداۋشىسىن تاپسا, سوندا عانا عۇمىرى ۇزاق بولادى. شىعارماشىلىق كەشىمدە كۇيلەرىممەن قاتار اندەرىمدى تىڭدايسىزدار.
– ونەر ادامدارىمەن ارالاسىپ جۇرگەنىمدە, ادام وقىماسا, ىزدەنبەسە بويىنداعى ونەر دە دامىمايتىنىن بايقادىم. «ۇلتتىڭ تابىستى بولۋى دا ادامنىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىمەن ايقىندالادى» دەيدى ەلباسى. ادەبي شىعارمانىڭ اسەرىمەن دۇنيەگە كەلگەن كارتينالاردى, مۋزىكالىق شىعارمالاردى بىلەم. ءوزىڭىز دە شىڭعىس ايماتوۆتىڭ «بوراندى بەكەت» رومانىن وقىپ وتىرىپ «ارۋانا» كۇيىن جازدىڭىز. وسى جونىندە ويىڭىزدى بىلە وتىرساق.
– ادام بىلگىسى كەلگەن نارسەنىڭ ءبارىن بىلە الادى. ءبىر جولمەن عانا كەتۋگە بولمايدى. ماسەلەن, كۇي ورىندايسىڭ. ال سونى جۇرتقا ءبىر-ەكى اۋىز سوزبەن ءتۇسىندىرىپ جەتكىزە الۋىن كەرەك. سول ءۇشىن ادەبيەتتى وقىپ, پوەزيانى جاتتاۋ قاجەت.
وسىدان شيرەك عاسىردان استام ۋاقىت بۇرىن الماتىدا, تۇنگى ساعات ەكىدە «بوراندى بەكەتتى» وقىپ وتىرعانىمدا نايمان انانىڭ جەلماياعا ءمىنىپ, بەلدەن-بەل اسىپ جەلىپ بارا جاتقان ساپارى ماعان قاتتى اسەر ەتىپ, «ارۋانا» كۇيى جازىلدى.
ونىڭ العىشارتى مىنادا جاتقان سياقتى: ەرتەرەكتە اتام, مەن ونى اۋام دەيتىنمىن راديوقابىلداعىش تولقىندارىنان قىرعىز اندەرىن ۇستايتىن. سول كەزدە: «بالام بۇل اندەردى تىڭداشى, ەرتەرەك قۇلاعىنا ءسىڭسىڭ, وسىلاردىڭ اۋەندەرىندە ادەمى, جانعا جايلى ءبىر يىرىمدەر بار» دەپ ايتىپ وتىراتىن. ءوزى «الپينيست» دەگەن راديوقابىلداعىشىن تاستامايتىن. ونىڭ باتارەيكاسى تاۋسىلسا, جۇرەگى توقتاپ قالا جازدايتىن. قىستاۋدا بولسىن, جايلاۋدا بولسىن اتتىڭ كولەنكەسىندە وتىرىپ بۇكىل الەمدەگى جاڭالىقتىڭ ءبارىن ءبىلىپ وتىراتىن. سول كەزدەگى گازەت-جۋرنالداردى جىبەرمەيتىن. ءبىر وقىعانىن جالىقپاي قايتادان اقتاراتىن. وسىنىڭ ءبارىنىڭ ماعان اسەرى بولدى.
كۇيلەرىم كىتاپ بوپ شىققاندا شىڭعىس ايتماتوۆقا سىيلادىم. جازۋشى: «بوراندى بەكەتتەن» وسىنداي كۇي تۋاتىنى ءۇش ۇيىقتاسام تۇسىمە كىرمەپ ەدى» دەپ, ءوزىنىڭ كىتابىنا «شوڭ ريزاشىلىق مەنەن» دەگەن قولتاڭبا جازىپ بەردى.
– عالامتوردان استاناداعى 5 جاسار بالا ءسىزدىڭ كۇيلەرىڭىزدى تىڭداپ, دەرتىنەن ايىعىپ كەتتى دەگەن قىزىقتى مالىمەتتى وقىپ ەدىم. ەلورداداعى كوشەلەرگە كۇيلەرىڭىزدىڭ اتىن دا بەرىپ قويىپتى. وسىنىڭ ءمان-جايىن ءوز اۋىزىڭىزدان ەستي وتىرساق.
– ءيا, «اق جاۋىننان» شىقتىق, قازىر «كوڭىل تولقىنى», ءارى قاراي «وكىنىشپەن» «بوزداقتىڭ» قيىلىسىنا باراسىزدار دەپ كوشەلەردى 14 كۇيىمنىڭ بارلىعىمەن اتاپ قويىپتى. كونسەرۆاتوريا بىتىرگەندەرمەن كەزدەسىپ, كۇي تارتقانداعى سولاردىڭ قاتەسىن تۇزەتتى. ءوزىنىڭ وڭ قولى مۇلدە ىستەمەيدى. بىراق سول قولى تارتقان كۇيىڭىزدى قالت جىبەرمەيتىن. اتا-اناسى ماعان تەلەفون شالىپ, «ءسىزدىڭ كۇيلەرىڭىزبەن ەمدەلدى» دەگەننەن كەيىن بۇل بالامەن ءۇش-ءتورت جىل بۇرىن ۇيىنە بارىپ كەزدەسكەن ەدىم. سوندا دومبىراما قىزىعىپ, سودان كوڭىلىڭ قيماي سىيلاپ كەتتىم. كوبىنەسە گاسترولدەرمەن جۇرگەننەن كەيىن سول بالامەن بايلانىستى ءۇزىپ الدىم.
جاقىندا عانا قۇسمان شالاباەۆ دەگەن الماتى قالالىق ءماسليحاتىنىڭ دەپۋتاتى «سەكەننىڭ كۇيىمەن ەمدەلىپ, دەرتىمنەن ايىعىپ شىقتىم» دەگەن سەكسەننەن اسقان ءبىر جازۋشى اپامىزدىڭ حابارىن جەتكىزدى.
سەرىك ءابدىراحمانوۆ دەيتىن اعامىز دا اۋەجايدا بىردە كەزدەسىپ قالىپ: «سەكەن, سەنەسىڭ بە, ءبىزدىڭ جامبىل جاقتا ءبىر ەمشى ادامداردى سەنىڭ كۇيىڭمەن ەمدەيدى, كورمەيتىن كوزدى كورگىزىپ, ەستىمەيتىن قۇلاقتى ەستىرتىپ جاتقان كورىنەدى» دەدى. مەن وعان «ءبىراز جىل ساحنادا ءجۇرمىن, كورمەيتىن كوز نەگە كورىپ, ەستىمەيتىن قۇلاق نەگە ەستىپ كەتپەيدى؟» دەگەن قارسى سۇراقتى قويدىم. ال نەگىزىنەن جان مەن ءتان اراسىندا ءبىر بايلانىس بارىنا كوزىم جەتتى. جاپونيا مەن كورەيادا, باسقا ەلدەردە مۋزىكامەن ەمدەۋ ءداستۇرى بار. ول بىزگە دە كەلەدى دەپ ويلايمىن.
– اعا, قازىرگى ۇرپاقتى ۇلتتىق تامىردان اجىراتپاۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك دەپ ويلايسىز؟
– نەگىزى قۇرساقتان تاربيە بەرۋ كەرەك دەگەن سوزگە سەنۋ كەرەك. ءوز باسىمداعى جاعدايدى ايتايىن. ول ۋاقىتتا الماتىدامىز. تەلەديداردان عازيزا جۇبانوۆا قايتىس بولدى دەگەن حاباردى ەستىپ, كوزىمنەن جاس شىعىپ كەتتى. قاسىما قىزىم كەلىپ: «اكە, نەگە جىلاپ وتىرسىز؟» دەپ سۇرادى. «قازاق قايتالانبايتىن قىزىنان ايىرىلدى» دەپ ايتتىم. سوندا: «جىلاماڭىز, ورنىن مەن باسىپ بەرەيىن» دەگەنى. بالالارىمدى مۋزىكاعا بەرمەيمىن دەپ ويلاپ ەدىم, ەرتەڭىنە قولىنان جەتەكتەپ ءجانيا اۋباكىروۆاعا اپاردىم. كەيىننەن بۇل قىزىم ەركەعالي راحماديەۆتەن ءبىتىردى. ال سول قۇرساقتا جاتقاندا اناسىنىڭ تولعاعى كەلىپ, قينالىپ وتىرعانىنا شارۋام جوق بەتحوۆەننىڭ سيمفونياسىن قوسىپ: «بالام مۋزىكانت بولادى, مۋزىكا تىڭدا» دەپ «جەدەل جاردەم» كولىگىنە جۇگىرىپ كەتىپ ەدىم.
بالاباقشالاردا, مەكتەپتەردە, ۋنيۆەرسيتەتتەردە ۇزىلىسكە ادەتتەگى قوڭىراۋمەن ەمەس, كۇيمەن شىعارىپ, كۇيمەن ساباققا كىرگىزۋ كەرەك. ل. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە قازىر ۇزىلىستە نۇرعيسا تىلەنديەۆتىڭ «اققۋ» كۇيى وينالادى. سونى ايتىپ ءجۇرىپ, ازەر دەگەندە ەنگىزدىك. سوسىن مەيرامحانالار مەن قوناقۇيلەردە الىستان عانا سىبىرلاتىپ قازاق كۇيلەرى بەرىلىپ وتىرسا, كەرەمەت قوي. ماسەلەن, تۇركيادا قايدا بارساڭىزدار دا وزدەرىنىڭ ۇلتتىق مۋزىكاسى بەرىلىپ جاتادى. تىڭداعىڭ كەلسە دە, كەلمەسە دە امال جوق تىڭدايسىڭ.
– اڭگىمەڭىزگە راقمەت, اعا! كۇيلەرىڭىزبەن تىڭدارمانداردىڭ جانىنا شۋاق سىيلاپ, ءتانىڭ جازا بەرىڭىز! الداعى شىعارماشىلىق كەشىڭىزگە تابىس تىلەيمىز!
سۇحباتتاسقان:
امانعالي قالجانوۆ
