باتىس ەلدەرى ۋكراينا داعدارىسىن ديپلوماتيالىق جولمەن شەشۋدىڭ جولدارىن ءالى قاراستىرىپ جاتىر. فرانتسيا پرەزيدەنتى ەممانۋەل ماكروننىڭ 7, 8 اقپان كۇندەرى ماسكەۋ مەن كيەۆكە ساپارلاي بارىپ, رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتينمەن جانە ۋكراينا پرەزيدەنتى ۆلاديمير زەلەنسكيمەن كەڭەس وتكىزگەنى – سونىڭ دالەلى. باتىس ەلدەرى ماكروننىڭ بۇل ساپارىن وڭىردەگى شيەلەنىستى جاعدايدى ديپلوماتيالىق جولمەن شەشۋدىڭ سوڭعى مۇمكىندىگى دەپ باعالاپ وتىر. ەندەشە ماكروننىڭ ماسكەۋگە جاساعان ساپارى وق-ءدارى ءيىسى مۇڭكىگەن شىعىس ەۋروپانىڭ جاعدايىن ساباسىنا تۇسىرە الا ما؟ قاڭتار ايىنىڭ باسىندا اقش, ناتو, ەقىۇ-مەن كەلىسىمگە كەلە الماعان رەسەيگە فرانتسۋز باسشىسىنىڭ ارااعايىندىق ارەكەتى قالاي اسەر ەتۋى مۇمكىن؟ قىسقاشا شولۋ جاساپ كورەيىك.
رەسەي ۋادەسىندە تۇرا ما؟
پۋتين مەن ماكروننىڭ كەزدەسۋى 6 ساعاتقا سوزىلدى. كەزدەسۋدەن كەيىن وتكىزىلگەن بىرلەسكەن ءباسپاسوز ءماسليحاتىندا رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتين ۋكرايناعا قاتىستى جاعدايدى رەتتەۋگە اتسالىسقانى ءۇشىن ماكرونعا العىس ءبىلدىرىپ, «ماسكەۋ بارلىق تاراپقا ۇنايتىن مامىلە جولىن تابۋعا بارىن سالۋعا دايىن» ەكەنىن جەتكىزدى. رەسەيدىڭ ۋكرايناعا باسىپ كىرۋ ويى جوق ەكەنىن تاعى دا قايتالاعان ول «ەگەر ەۋروپا قۇرلىعىندا سوعىس باستالسا, ول ەشكىمگە دە پايدا اكەلمەيدى» دەپ مالىمدەدى.
ەكى ەل باسشىسىنىڭ كەزدەسۋىنەن كەيىن, اتىن ايتقىسى كەلمەگەن فرانتسۋز شەنەۋنىگى ۆلاديمير پۋتين ۋكرايناعا جاقىن وڭىرلەردە اسكەري جاتتىعۋلار وتكىزبەۋگە ۋادە بەرگەنىن ءارى بەلارۋس – رەسەي اسكەرلەرىنىڭ وقۋ-جاتتىعۋى بىتكەننەن كەيىن, بەلارۋستەگى ۋكراينا رەسەي اسكەرىن الىپ كەتۋگە ۋادە بەرگەنىن ايتتى. ال كرەمل بولسا پۋتين مەن ماكرون ۋكراينا ماسەلەسى بويىنشا كەلىسىمگە كەلدى دەگەن اقپاراتتى جوققا شىعاردى. سونداي-اق ۋكراينا شەكاراسىنا جاقىن ماڭدا بەلارۋس ساربازدارىمەن بىرگە وقۋ-جاتتىعۋ وتكىزىپ جاتقان رەسەي اسكەرلەرى جاتتىعۋ اياقتالعان سوڭ كەرى قايتاتىنىن, الايدا ونىڭ ناقتى ۋاقىت شەگى جوق دەپ مالىمدەدى. وسىعان قاراعاندا پۋتين ماكروندى دا ەكىۇشتى سوزبەن شىعارىپ سالعان سەكىلدى.
ەكى جاق تا قىزۋ دايىندىق ۇستىندە
كەشە رەسەيدىڭ «ينتەرفاكس» اقپارات اگەنتتىگى رەسەيدىڭ قورعانىس مينيسترلىگىنە سىلتەمە جاساپ, الدىن الا جوسپارلانعان وقۋ-جاتتىعۋعا قاتىسۋ ءۇشىن 8 اقپان كۇنى رەسەيدىڭ التى اسكەري كەمەسى جەرورتا تەڭىزىنەن قارا تەڭىزگە قاراي بەت العانىن حابارلادى. وتكەن ايدا رەسەي اقپان ايىندا تىنىق مۇحيتىنان اتلانتيكاعا دەيىنگى ارالىقتا تەڭىز كۇشتەرىنىڭ اۋقىمدى اسكەري جاتتىعۋلار وتكىزەتىنىن جاريالاعان ەدى. سونىمەن قاتار, جوعارىدا ايتقانىمىزداي, بىرلەسكەن اسكەري جاتتىعۋ وتكىزەمىز دەگەن ماقساتپەن رەسەي بەلارۋسكە دا قارۋلى كۇشتەرىن جەتكىزگەن بولاتىن. وسىلايشا رەسەيدىڭ قىرىم, بەلارۋس جانە رەسەيدىڭ ءوز جەرىندەگى ۋكراينا شەكاراسىنا جاقىن ماڭعا ورنالاستىرعان اسكەرلەرىن قوسا ەسەپتەگەندە 130 مىڭداي جاۋىنگەرى سوعىسقا ساقاداي ساي تۇر. باتىس ەلدەرى «رەسەي اسكەرىنىڭ 70 پايىزى سوعىسقا دايىن» دەپ الاڭداۋشىلىق ءبىلدىرۋىنىڭ سىرى وسىندا.
ۋكراينا دا قاراپ جاتقان جوق. ۋكراينانىڭ قورعانىس ءمينيسترى الەكساندر لەزنيكوۆ 7 اقپان كۇنى ۋكراينا ارمياسى ۋكراينانىڭ سولتۇستىك شەكاراسىنا جاقىن ماڭدا, بەلارۋس رەسەيدىڭ اسكەري جاتتىعۋلارىنا جاۋاپ رەتىندە 10-20 اقپان ارالىعىندا اسكەري جاتتىعۋ وتكىزەتىنىن مالىمدەدى.
«رەسەي ۋكرايناعا باسىپ كىرۋى مۇمكىن» دەگەن ءسوز شىققالى اقش جانە ونىڭ وداقتاستارى جانتالاسىپ, ۋكرايناعا قارۋ-جاراق, وق-ءدارى جەتكىزىپ جاتىر. ۋكراينانىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى دميتري كۋلەبانىڭ مالىمەتى بويىنشا, تەك سوڭعى اپتالاردا ەلگە جەتكىزىلگەن قورعانىس قارۋى مەن اسكەري تەحنيكانىڭ جالپى سالماعى 1000 توننادان اسقان. ەلگە توننالاپ جەتكىزىلگەن قارۋ-جاراقتان بولەك, ۋكراينا استاناسى كيەۆتە العاش رەت ءبىر مەزگىلدە 9 باتالون قاتىسقان 112 اۋماقتىق قورعانىس بريگاداسىنىڭ وقۋ-جاتتىعۋى وتكىزىلدى.
سوعىسقا يتەرمەلەپ وتىر ما؟
جاقىندا شىعىس ەۋروپاداعى شيەلەنىسكە, قالىپتاسقان اۋقىمدى گەوساياسي داعدارىسقا قاتىستى پىكىر بىلدىرگەن رەسەي پرەزيدەنتى پۋتين اقش رەسەيدى سوعىسقا يتەرمەلەپ وتىر دەگەن سىڭايدا مالىمدەمە جاسادى. ونىڭ ايتۋىنشا, ۆاشينگتون رەسەيگە كوبىرەك سانكتسيا سالۋ ءۇشىن تاراپتاردىڭ قايشىلىعىن پايدالانىپ وتىر. «اقش ۋكراينانىڭ قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن سونشالىقتى الاڭداپ وتىرعان جوق. ونىڭ باستى ماقساتى – رەسەيدىڭ دامۋىن توقتاتۋ, ياعني سانكتسيا سالۋعا جەلەۋ تابۋ ءۇشىن ۋكراينانى قۇرال رەتىندە پايدالانىپ وتىر» دەدى ول ۆەنگريا پرەمەر-ءمينيسترى ۆيكتور وربانمەن ماسكەۋدەگى كەزدەسۋى كەزىندە. ءپۋتيننىڭ بۇل ءسوزىنىڭ دە جانى بار. شىن مانىندە, «رەسەي ۋكرايناعا باسىپ كىرەدى» دەپ باتىس ەلدەرىنىڭ بايبالام سالعانىنا ءبىر جىلعا تايادى. كەرەك دەسەڭىز, اقش-تىڭ كەيبىر ساراپشىلارى رەسەي وسى اپتادا ۋكرايناعا سوعىس اشادى دەپ سوققان بولاتىن. جاقىندا ۋكراينا پرەزيدەنتى ۆلاديمير زەلەنسكي دە «رەسەيدىڭ ۋكراينانى باسىپ الۋ ناقتى جوسپارى جوق» ەكەنىن ايتىپ, حالىقتى دۇرلىكپەۋگە شاقىرۋىنا قاراعاندا, بۇل شىنىمەن دە, اقش-تىڭ «ارانداتۋى» بولۋى ابدەن مۇمكىن. ياعني بۇل «ەكى تۇيە سۇيكەنسە, اراسىندا شىبىن ولەدى» دەگەن تۇجىرىمعا سايادى. ويتكەنى ناتو شىعىسقا ىرگە كەڭەيتىپ, رەسەيدىڭ شەكاراسىنا دەيىن انتالاپ كەلمەسە, رەسەيدىڭ جاقىننان جاۋ تابۋ نيەتى جوق. ۋكراينانى باسىپ العاندا, رەسەيدىڭ ۇتارىنان ۇتىلارى كوپ بولادى. بىلايشا ايتقاندا, رەسەيگە كەرەگى – جەر ەمەس, ساياسي مۇددە مەن وڭىرلىك قاۋىپسىزدىك. جان سانى جىل سايىن ازايىپ, ەكونوميكاسى دا السىرەي باستاعان رەسەي وزىنە قاراستى جەرگە يە بولىپ السا دا جەتكىلىكتى. دەيتۇرعانمەن, رەسەيدىڭ كەڭەس وداعىنىڭ شەكپەنىنەن شىققان ەلدەردى شىپ-شىرعاسىن شىعارماي, ءوز ۋىسىندا ۇستاپ وتىرۋ نيەتى دە جوق ەمەس.
قىتاي مەن رەسەي وداقتاسا ما؟
اقش باستاعان باتىس ەلدەرى رەسەي مەن قىتايدى قىرىنا العالى جايشىلىقتا ءبىر قازانعا باستارى وڭاي سيا قويمايتىن بەيجىڭ مەن ماسكەۋدىڭ ارا قاتىناسى مۇددە ءۇشىن بولسا دا جاقىنداي تۇسكەندەي. قىسقى وليمپيادا ويىندارى باستالعان تۇستا قىتاي باسشىسى سي تسزينپين رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير ءپۋتيندى بەيجىڭگە شاقىرىپ, ايرىقشا سىي-سياپات كورسەتىپ, ەكى جاقتى كەڭەس وتكىزدى. ەكى ەل باسشىسىنىڭ اراعا ەكى جىل سالىپ وتكىزگەن بۇل كەزدەسۋى رەسەي مەن قىتاي اراسىنداعى ساياسي, ەكونوميكالىق جانە اسكەري بايلانىستاردى ودان ءارى نىعايتىپ, ەكىجاقتى قارىم-قاتىناستاردىڭ جاڭا داۋىرىنە جول اشۋى مۇمكىن. ويتكەنى ەكى ەل باسشىسىنىڭ كەزدەسۋىنەن كەيىنگى مالىمدەمەسىندە «قىتاي مەن رەسەي ۋكراينا ماسەلەسى بويىنشا كۇشەيە تۇسكەن باتىس ەلدەرىنىڭ قىسىمىنا قارسى كۇش بىرىكتىرەدى. تاراپتار ناتو-نىڭ كەڭەيۋىنە قارسىمىز جانە سولتۇستىك اتلانت اليانسىن قىرعي-قاباق سوعىستىڭ يدەولوگيالىق ادىستەرىنەن باس تارتۋعا شاقىرادى» دەپ اشىق ايتىلدى. باتىس ەلدەرى رەسەيدى «ۋكرايناعا باسىپ كىرسەڭ, سانكتسيا سالامىز» دەپ قورقىتىپ وتىرعان شاقتا قىتايدىڭ رەسەيگە بۇلايشا قولداۋ كورسەتۋى رەسەيدىڭ تارىلعان تىنىسىن قايتا كەڭەيتكەندەي. ويتكەنى اقش باستاعان ەلدەر شىعىس ەۋروپادا سوعىس بولا قالعان جاعدايدا, رەسەيگە اۋىر سانكتسيالار سالىپ, قۇرىلىسى جاقىندا عانا اقىرلاسىپ, ەندى پايدالانۋعا بەرىلگەلى تۇرعان «سولتۇستىك اعىن-2» قۇبىرىن جاۋىپ تاستاماق. ال تابيعي گاز بەن مۇناي ەكسپورتى – رەسەيدىڭ ەكونوميكالىق كۇرەتامىرىنىڭ ءبىرى. بۇل ەكى ءونىمنىڭ ەكسپورتىنا تىيىم سالىنسا, رەسەي ەكونوميكاسى بەلدەن سوققان جىلانداي سالدانىپ قالادى. سوسىن دا رەسەي ءار قانداي قادامعا باراردىڭ الدىندا وسى سالاداعى ماسەلەنى الدىمەن قامتاماسىز ەتۋگە تىرىسادى. ماسەلەن, رەسەي 2014 جىلى قىتايعا 400 ميلليارد دوللارعا گاز ساتۋ تۋرالى وتىز جىلدىق كەلىسىمگە قول قويعان ەدى. بۇل جولى دا پۋتين قىتايعا گاز ءوندىرىسىن ۇلعايتۋ تۋرالى ءوتىنىش ايتقان. ال قىتاي بولسا, باتىس ەلدەرى رەسەيدىڭ ەۋروپاعا ەكسپورتتايتىن گازىنا سانكتسيا سالعان جاعدايدا رەسەي گازىن تولىقتاي ساتىپ الۋعا مۇمكىندىگىمىز بار دەگەن ەمەۋرىن تانىتقان كورىندى. قازىر رەسەي قىتايعا مۇناي شيكىزاتىن جەتكىزۋدەن ەكىنشى, تابيعي گاز (قۇبىر ارقىلى كەلەتىن جانە سۇيىتىلعان گاز) جەتكىزۋدەن ءۇشىنشى ورىندا تۇر. ەكى ەل اراسىنداعى مۇنداي ۋاعدالاستىق اقش پەن ونىڭ وداقتاستارىن دا بەيجاي قالدىرعان جوق. اقش-تىڭ مەملەكەتتىك حاتشىسى ەنتوني بلينكەننىڭ «ەگەر قىتاي رەسەيمەن وداقتاسىپ, باتىس ەلدەرىمەن تايتالاساتىن بولسا, وندا رەسەيگە تيگەن تاياقتىڭ ءبىر ۇشى قىتايعا دا تيەدى» دەپ ەسكەرتكەنى – سونىڭ ايعاعى.
شىن مانىندە, رەسەي مەن قىتايدى ولاردىڭ باتىسپەن باقتالاستىعى جاقىنداستىرىپ وتىر. ءپۋتيننىڭ قىتايعا ساپارى ءبىرىنشى كەزەكتە جاڭا الەمدىك ءتارتىپ قۇرۋعا باعىتتالعان. بۇل تارتىپكە سايكەس, رەسەي مەن قىتايدىڭ قاۋىپسىزدىك سالاسىنداعى جانە تەرريتوريالىق مۇددەلەرى قۇرمەتتەلەدى. ولار ءبىر-ءبىرىن قولداپ, باتىس ەلدەرىنىڭ ارەكەتىنە بىرگە تويتارىس بەرەدى. ويتكەنى ولاردىڭ مۇددەلەس بولىپ وتىرعان جەرى بار. ماسەلەن, قىتاي ءۇشىن شىڭجاڭ, گونكونگ, وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزى مەن تايۆان بۇعازىنداعى جاعداي اسا ماڭىزدى بولسا, رەسەي ءۇشىن ناتو-نىڭ ىرگە كەڭەيتۋىنە توسقاۋىل قويىپ, بۇرىنعى كسرو قۇرامىندا بولعان مەملەكەتتەردى ۋىسىنان شىعارماي ۇستاۋ قاجەت بولىپ تۇر.
ەكىنشى تۇرعىدان, قىتاي بۇل جولى رەسەيدى الدىعا سالىپ, اقش-تىڭ ناقتى جاعدايىن باقىلاپ كورۋ ويى دا جوق ەمەس. ەگەر اقش رەسەيگە توسقاۋىل قويا الماسا, وندا بولاشاقتا قىتايدىڭ تايۆاندى الۋىنا دا توسقاۋىل قويا المايدى. مۇنى اقش-تىڭ اسكەري ساراپشىلارى دا ايتىپ جاتىر. «اقش ۋكراينانى سوڭىنا دەيىن قولداي الماسا, بولاشاقتا تايۆاندى دا قورعاي المايدى. وندا اقش الەمدەگى ابىرويىنان جۇرداي بولادى» دەيدى ولار. دەمەك, ۋكراينا جاعدايىنىڭ كۇردەلەنىپ كەتۋىنە كيەۆ پەن ماسكەۋدىڭ ارازدىعى عانا ەمەس, الپاۋىت ەلدەردىڭ ساياسي ويىنى دا مۇرىندىق بولىپ وتىر.
