ادام – مەملەكەتتىڭ باستى قۇندىلىعى. ادامي رەسۋرس – كۇللى بايلىقتىڭ باستاۋى. ادامي كاپيتالدىڭ باستاۋ كوزى – پارتاداعى بالا! سول پارتاداعى بالالار ەلدەن تىسقارى جۇرۋگە ءھام تىسقارى ءبىلىم الۋعا نەگە قۇمار بولىپ بارادى؟
11 جىل وقىتقان بالامىز وتانىنىڭ قۇشاعىنان جىلۋ ء(بىلىم) ىزدەمەي, نەگە شەت جاعالاپ كەتتى؟ ءوز بالالارىنا مۇلدە گرانت بولمەيتىن قىتاي قازاقستان بالاسىنا كەلگەندە نەگە «مىرزا»؟ رەسەيلىك جوعارى وقۋ ورىندارى قازاق مەكتەپتەرىنەن تۇلەك «ۇرلاۋعا» نەگە قۇمار؟ بۇگىندە شەتەلدە وقۋ نەگە سانگە اينالىپ بارادى؟ حالىقارالىق عىلىم باسەكەسىنەن مەدال تاققان قازاق بالاسىن وزىنە ستۋدەنت ەتەر ۋنيۆەرسيتەت بىزدە نەگە جوق؟ بۇل سۇراقتار ءداپ بۇگىن ءبىزدى ويلاندىرماسا, ەرتەڭ ەلدى وكىنتەرى انىق…
بىزدە ءبىر وقۋشى ءۇشىن مەملەكەتتەن جىلىنا 2-3 ميلليون بولىنەدى. ون ءبىر جىل بويى ءاربىر وقۋشى ءۇشىن مەملەكەتتەن قىرۋار قارجى ءبولىنىپ, ءبىر تۇلعانىڭ قالىپتاسۋىنا قانشاما ادامنىڭ تەر توگەتىنىن ەسكەرسەك, وزگەلەرگە دايىن ەڭبەك كۇشىن ۇلەستىرىپ وتىرعانىمىز انىق. بۇل ءبىزدىڭ ەل ءۇشىن ەكونوميكالىق, ادامي شىعىن ءھام شاشىلعان دارىن دەر ەدىك.
راسىندا, ءبىزدىڭ تۇلەكتەر نەگە شەتەل اسۋعا قۇمار؟ مۇمكىن ءماجبۇر شىعار؟
مۇنىڭ ەڭ اۋەلگى سەبەبى, ءبىزدىڭ وتاندىق ۋنيۆەرسيتەتتەردە جاتىر. ولار مەملەكەتتىڭ ماسىلدارى, وقۋشى ىزدەمەيدى, وزدەرىنىڭ جارناماسىن جاساپ ءبىر مەكتەپتىڭ ەسىگىن قاقپايدى, ءبىر سوزبەن ايتقاندا, ءبىزدىڭ ۋنيۆەرسيتەتتەردە مەنەدجمەنت اتىمەن جوق. «ۇكىمەت دەگەن – تەڭىز, ەبىن تاۋىپ جەڭىز» دەگەن جۇيەنى ۇستانعان. ۇكىمەتتەن گرانت بولىنەدى, ول گرانتقا تالاسىپ (ۋنيۆەرسيتەتكە ەمەس) بالەن مىڭداعان ستۋدەنت كەلەتىنىن جاقسى بىلەدى. گرانتپەن كەلەتىن وقۋشىنىڭ قاراجاتى جوعارىدان توگىلەدى, ول – وزەگىڭدى تالدىرماس ۇكىمەتتىڭ اقشاسى. وسى دۇرمەكتىڭ اقشاسى جەتىپ اقىلى وقۋعا كەلەتىن توبى بارىن تاعى بىلەدى. بۇل قاراجات الەمدىك الدىڭعى مىڭ ۋنيۆەرسيتەتتىڭ قاتارىنان قۇلاپ قالماۋعا جەتەدى. ال ۇزدىك جۇزدىككە تالپىنۋ قاي وقۋ ورنىن ويلانتىپ وتىر؟ مىنە, ماسەلە.
دالەلسىز سىنادى دەپ سوكپەس ءۇشىن ءبىر عانا مىسالمەن نۇكتە قويا كەتەلىك, وتكەن جىلى ۇلتتىق بىرىڭعاي تەستتىڭ فورماتى وزگەرىپ, تاڭداۋ پاندەردىڭ كلاسسيفيكاتسياسى جاڭالانعاندا, تۇلەكتەر قاي پاندەردى تاڭداساق قانداي ماماندىققا تۇسەمىز, قانداي ۋنيۆەرسيتەتتە قانداي ماماندىق بار دەپ قوبالجىدى دا قالدى. ءبىز ءوز كەزەگىمىزدە الەۋمەتتىك جەلىدە, جەكەمىزدە ءتۇسىندىرۋ جۇمىسىن جۇرگىزىپ, ماماندىق تاڭداۋ تۋرالى سەمينار ترەنينگتەردى وتكىزۋگە ءماجبۇر بولدىق. بىراق وزدەرىنىڭ ماماندىقتارى, ولارعا تۇسۋگە بولاتىن جولدارى تۋرالى اقپارات تاراتقان بىردە-ءبىر ۋنيۆەرسيتەت بولمادى. مۇنىڭ سوڭىندا وزدەرىنە دەگەن سەنىمدىلىكتەن قازۇۋ, ەۇۋ باستاعان ءبىراز ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتتىڭ حيميا ماماندىعىنا قابىلداناتىن ستۋدەنت قالمادى. سەبەبى سول, كوپ تۇلەك حيميانىڭ ءبىراز سالاسىنا حيميا, فيزيكانى تاڭداۋ كەرەكتىگىن بىلمەي, حيميا, بيولوگيا تاڭداعانداردىڭ سانىن مىڭداپ ءوسىرىپ, بۇل باعىتتا جۇرتقا گرانت جەتپەي جاتتى. ال حيميا, فيزيكا باعىتىندا بولىنگەن گرانتقا تالاپكەر تابىلمادى.
ەكىنشىدەن, شەتەلدىك ۋنيۆەرسيتەتتەرىڭ ايداعانى بەس ەشكى بولعانىمەن, ءبىزدىڭ ەلدە ىسقىرىقتارى جەر جارىپ تۇر. ەلگە جامان بولسا دا شەتەلدە وقىدى دەگەن اتاق كەرەك, ءتىپتى, ومسك پەن تومسك نەمەسە قىتايدىڭ قيىر شەتىندەگى الەم تۇگىلى وزدەرى بىلمەيتىن ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ءبىلىمى بىزدەن وزىپ تۇرعانى شامالى. بىراق ءبىز ءۇشىن «بالام شەتەلدە وقىدى» دەگەننىڭ ءباسى ارتىق. سول ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ بىلىمىنەن گورى ءبىزدىڭ اۋداندارداعى كوللەدجدەردىڭ ارتىق ەكەنىن ەسكەرمەيمىز.
ءدال وسى جەردە ءبىزدىڭ «بولاشاقپەن» كەلگەندەردىڭ اسەرى باسىم. بۇگىندە ولار – قاراپايىم ەمەس, شەندى, شەكپەندى. بىراق ءبىزدىڭ بالالارىمىزدى وزدەرىنە تارتىپ وتىرعان ۋنيۆەرسيتەتتەر ولار وقىپ كەلگەندەي الەمنىڭ وزىق وقۋ ورىندارى ەمەس. سايدا سانى, قۇمدا ءىزى جوق, اتى بار, زاتى جوق ۋنيۆەرسيتەتتەر ەلىمىزدىڭ ءدال وسى كەمشىلىگىن جاقسى ءبىلىپ العان. كەلەدى, مەكتەپتەردى ەمىن-ەركىن ارالايدى, جارناماسىن جاسايدى, قاجەتتى وقۋشىسىن ارتىنان ەرتەدى دە كەتەدى. قايتىپ ورالارى نەعايبىل!
ۇشىنشىدەن, عالامدىق الپاۋىتتاردىڭ تاعى سول الەمدىك ساياساتتارى! قاجەتتى دارىندى ەڭبەك كۇشتەردى وزىنە تارتۋ, تەگىن وقىتىپ, دايىن اسقا تىك قاسىق بولۋ. بىلايشا ايتقاندا, ەكى جەپ بيگە شىعۋ, ءوزىنىڭ ۇستەمدىگىن مولايتا ءتۇسۋ. باسقاسىن ايتپاعاندا, رەسەي, قىتاي, ۇلىبريتانيا, اقش, گەرمانيا, چەحيا ءتىپتى, بەرىدەگى بەلورۋس تا ءتىلىمىزدى ۇيرەن دە, تەگىن وقى دەپ جەلەۋلەتىپ ءجۇر. جىلدا ون مىڭداپ بالا رەسەي, بەس مىڭداپ بالا قىتاي اسسا, سول شاماداعى بالا كارى قۇرلىققا اتتاناتىنىن ساندى مالىمەتتەردى زەردەلەگەن ادامعا قيىن ەمەس…
ءوز بالاسىنا گرانت بەرمەيتىن قىتاي نەگە قازاق بالاسىنا قۇمار؟ ارينە, ورتالىق ازياداعى, تىلدىك, دىلدىك, ەكونوميكالىق ۇستەمدىگىن دامىتۋ ءۇشىن, ءوز مايىن وزىنە قۇرۋدىڭ ەڭ تاماشا جولى… ال رەسەي ءۇشىن قازاقستانداعى ورىس ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك تىلگە بىرتىندەپ ورىن بوساتىپ بارا جاتقانى ۇناي قويمايدى, سول ءۇشىن دە تىلدىك ۇستەمدىككە, بايىرعى كۇشىن ساقتاۋعا بىردەن-ءبىر جول – قازاق جاستارىن ءوز ەلىنە, ءوز تىلىندە وقىتۋ. وعان, رەسەيدىڭ قازاقستاننىڭ سولتۇستىگىنەن گورى وڭتۇستىكتەن شاكىرتتى كوبىرەك ىزدەيتىنى دالەل بولسا كەرەك.
تورتىنشىدەن, ۋنيۆەرسيتەتتەگى ءبىلىم ساپاسىن ايتساق بولادى. ءبارى بىردەي ساپاسىز دەۋدەن اۋلاقپىز. بىردە مەملەكەتتىك گرانت يەگەرلەرىنىڭ ءتىزىمى شىققاندا ماماندىق تاڭداۋ تۋرالى كوپ سۇراق تۋىندادى. «ءبىزدىڭ جاستار ەكونوميكا مەن زاڭ سالاسىن تاڭداي بەرەدى» دەگەن قالىپتاسقان پىكىر دە بار. ءيا, ولار سول سالانى تاڭدايدى, ول شىندىق, بىراق مەكتەپ ءبىتىرۋشى تۇلەكتەردە بۇدان باسقا تاڭداۋ جوق. نەگە؟ نەگە ولار بۇل ماماندىقتارعا بولىنگەن گرانت سانى مەن وقۋعا ءتۇسۋ مۇمكىندىگى از ەكەنىن بىلە تۇرا بۇل سالانى تاڭدايدى؟ مۇنى زەرتتەپ كورگەن ادام بار ما؟
مۇنىڭ باستى سەبەبى – ءبىزدىڭ مەكتەپتەردە گۋمانيتارلىق جانە جاراتىلىستىق ءبىلىمنىڭ بەرىلۋ ساپاسىندا جاتىر. ورتا ءبىلىم 10-11 سىنىپتاردا قوعامدىق-گۋمانيتارلىق سىنىپ جانە ماتەماتيكا-جاراتىلىستانۋ باعىتى بولىپ ەكى توپقا بولىنەدى. گۋمانيتارلىق سىنىپتاردا فيزيكا, حيميا, بيولوگيا پاندەرى اپتاسىنا 1 ساعات. ال اپتاسىنا ءبىر ساعاتپەن بۇل سالالارعا ءىشىنارا بولماسا, بارۋى مۇمكىن ەمەس. ال ماتەماتيكا-جاراتىلىستانۋ باعىتىنىڭ بالالارى شە؟ ءيا, ول جەردە فيزيكا, حيميا, بيولوگيا پاندەرىنىڭ ساعات سانى جاقسى, بىراق ساپاسى شە؟ ساپاسى جوققا ءتان دەپ ايتپاسقا شارا جوق. نەگە؟
سەبەپ, ءبىرىنشى نازارباەۆ زياتكەرلىك مەكتەپتەرى, قازاق-تۇرىك ليتسەيلەرى جانە ۇلكەن قالالارداعى از ساندى مەكتەپتەرى بولماسا, ەلدەگى مەكتەپتەردىڭ 80 پايىزىندا زەرتحانا جوق, بارىنىڭ كوبى – «مۇراجاي مۇلىكتەرى». وقۋشى ارى كەتسە, تولىق ەمەس مۇمكىندىكتەرمەن جىلىنا ءبىر نەمەسە ەكى رەت عانا جۇمىس جاسايدى. ال تاجىريبە كورمەگەن بالادان ساپا كۇتەمىز بە؟ قىزىعۋشىلىق كۇتەمىز بە؟ ەكىنشىدەن, ەلىمىزدە مۇعالىمدەر دە وسى ماتەماتيكا جاراتىلىستانۋ باعىتىنا جەتىسپەيدى. اۋىلداردا حيميا, فيزيكا, بيولوگيانى ساعاتى تولماعان باسقا مۇعالىمدەر بەرە بەرەدى. ەندى ول كىسىلەردەن ساپا سۇراپ كورىڭىز. ساپاسىز, تولىمسىز بەرىلگەن ءبىلىمنىڭ سالاسىنا بارۋعا قاي بالا بەتتەسىن, مۇنداي جاعدايداعى بىلىمگە كىم قىزىقسىن؟…
ال جاراتىلىستىق زەرتحانالارىمىز – ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ وزىندە بار مەن جوقتىڭ ورتاسى. ونداي مۇمكىندىكپەن ەسى دۇرىس مامان شىقپايتىنىن ەستى قاۋىم بىلەدى, بىلگەن سوڭ الىستايدى.
ال گۋمانيتارلىق سالا, شەنەۋنىك بولعىسى كەلەتىن قاۋىم كوپ, ال شەنەۋنىك بولۋ ءۇشىن شەتتەن وقۋ پارىز سەكىلدى بولىپ كەتتى بۇل كۇندە.
بەسىنشىدەن, وتاندىق ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ وقۋ اقىسىنىڭ قىمباتتىعى دا – نەگىزگى ماسەلەنىڭ توركىنى. ءبىر عانا مىسال, ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە ەكى شەت ءتىلى دەگەن ماماندىقتى وقۋ ءۇشىن جىلىنا 850-900 مىڭدى ۋنيۆەرسيتەتكە تولەيسىز. جاتاقحانادان ورىن جوق, پاتەر جالداپ وقيتىنىڭىزدى ەسكەرسەڭىز, بۇل قاراجاتتىڭ كولەمى جىلىنا 1 ميلليون 200 مىڭنان اسىپ جىعىلادى. ال بۇل اقشامەن ءبىراز شەتەلدىك ۋنيۆەرسيتەتتە 4 جىلدى تولىق تامامداۋعا بولادى. وسىدان كەيىن وزىمىزدە اقىلى وقى, ءوز قارجىڭ ەلدە قالسىن دەپ ايتۋ, جالعان پاتريوتتىق بولاتىنى انىق.
وزىمىزدە حالىقارالىق فيزيكا, حيميا وليمپيادالارى قانشا مارتە ءوتتى, سولارعا كەلىپ, ماراپاتتاۋىنا قاتىسىپ, گرانت سىيلاپ جۇرگەن ەلدىڭ ۋنيۆەرسيتەتىن وسى باعىتتا جۇمىس ىستەگەلى ون جىلعا جۋىقتاسا دا ءالى كورمەدىم. ال رەسەيدىڭ ۋنيۆەرسيتەتى ەلدىڭ ەڭ ۇزدىك مەكتەپتەرىن تورۋىلداپ جۇرەدى, ءتىپتى, قاي جەردە الەمدىك ءبىلىم دوداسى بولسا, سوندا ءوز جارناماسىن جاساپ ۇلگەرەدى. ال بىزدىكىلەرگە دارىندى بالا كەرەگى جوق. سەبەبىن جوعارىدا ايتىپ ءوتتىم.
مىنە, وسىدان كەيىن ەلىمىزدە مەكتەپ ءبىتىرىپ جاتقان باسقاسىن ايتپاعاندا, دارىندى بالالارعا ارنالعان دەگەن ستاتۋسى بار 150-گە جۋىق مەكتەپتىڭ ءبىر جىلعى ءبىتىرۋشى تۇلەگىنىڭ تەڭ جارتىسى شەتەل اساتىنىن ەسكەرسەك, ەلگە ادام كەرەك ەمەس پە, ەلگە دارىن ءدارى ەمەس پە دەپ قىنجىلاسىڭ…
باعانادان ءبىرازىڭىز شەتەلگە بارىپ ءبىلىم السا نەسى بار دەپ مەنى جازعىرىپ وتىرعان بولارسىزدار. ءيا, ولاردىڭ ماقساتى تەك ءبىلىم بەرۋ, ءبىزدىڭ بالالاردىڭ قارىم قابىلەتىن ارتتىرۋ بولسا مەيلى عوي. بىراق, ولاردىڭ سول كەتكەننەن مول كەتەتىنىن قايسىمىز ويلاپ باس قاتىرىپ ءجۇرمىز؟
پەداگوگيكادا بالا اق پاراق, وعان نە جازساڭ, سونى وقيسىڭ. سول اق پاراققا وزگەلەر جازۋ جازىپ, قالاعانىن وقىپ جۇرگەنىن ويلاندىق پا؟…
اياتجان احمەتجان,
رەسپۋبليكالىق «KAZBILIM»
ورتالىعى ديرەكتورى
