تاياۋدا «استانا» كونتسەرت زالىندا ەلوردا اكىمدىگىنىڭ قولداۋىمەن قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى, ءانشى-كومپوزيتور دانەش راقىشەۆتىڭ 90 جىلدىق مەرەيتويىنا ارنالعان «ساياسىندا المانىڭ» اتتى ءداستۇرلى انمەن ورىلگەن تاماشا كەش ءوتتى.
«ونەرىڭە ورنەك ءبىتسىن»
دانەش اعامىز 1926 جىلى الماتى وبلىسىنىڭ تالدى اۋىلىندا تۋعانىمەن, ءتورت جاسىندا كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ زوبالاڭىنان قاشقان اكە-شەشەسىمەن بىرگە شىعىس تۇركىستان اسادى. اكەسى راقىش تا ونەردەن قارا جاياۋ بولماعان, ەل اراسىندا ءسوز ۇستاعان, اۋەلەتىپ ءان سالعان, اقىندىق قابىلەتى دە بولعان, سەرى مىنەزدى كىسى ەكەن. اناسىنىڭ دا ءتاپ-ءتاۋىر داۋىسى بار, ەل ىشىندە انشىلىگىمەن اتى شىققان ونەرى بولعان. وسىنداي قازاقى وتباسىندا وسكەن دارىندى بالانىڭ بولاشاعى دا ونەرمەن بىرگە ورىلگەن. بالا كۇنىنەن قۇلجانىڭ كوكقامىر دەگەن جايلاۋىندا وقىستان كوز جۇمعان ءدۇلدۇل ونەرپاز اسەت نايمانبايۇلىنىڭ جىرلارىنان ءنار الىپ وسكەندىكتەن, ون جاسىنان باستاپ سىرنايمەن ءان سالىپ, كوپشىلىككە تانىلادى. جالىنداپ تۇرعان جىگىت كەزىنەن قۇلجاداعى قازاق-ۇيعىر دراما تەاترىندا جۇمىس ىستەيدى. بەيىمبەت ءمايليننىڭ «شۇعاسىنداعى» ءابدىراحماندى, مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «ەڭلىك-كەبەگىندەگى» جاپالدى سومدايدى. ءانشىنىڭ اتاعى وسى كەزدەن باستاپ جۇرتقا جايىلادى. 1959 جىلى ءانشى قىتايدان اتاجۇرتقا اۋعان ەلمەن بىرگە تۋعان جەرىنە ورالادى. اعامىز قازاقستانعا ورالعاننان كەيىن دە بويىنداعى ونەرىنىڭ قاناتى قاتايا تۇسەدى. تالدىقورعانداعى حالىق تەاترىنىڭ جەتەكشىسى بولادى. وبلىستىق فيلارمونيانىڭ ءانشىسى اتانادى. ەل ارالاپ, جەر كورىپ, جۇرتشىلىقتى حالقىمىزدىڭ ۇمىتىلا باستاعان عاجايىپ ءداستۇرلى اندەرىمەن سۋسىنداتىپ, مايقوڭىر سازعا بولەيدى. سوناۋ الپىسىنشى جىلدارى دانەش راقىشەۆتىڭ اندەرىن تىڭداعان ۇلى جازۋشىمىز مۇحتار اۋەزوۆ: «دانەش, سەنىمەن بىرگە بىزگە ەن بايلىق كەلىپتى عوي. ءپالى, مىنە, ونەر قايدا جۇرگەن؟ ونەرىڭە ورنەك ءبىتسىن» دەپ ءسۇيسىنىپتى. ءسابيت مۇقانوۆ: «سەنىڭ داۋىسىڭ حالقىڭنىڭ اسىل قازىناسى ەكەنىن ءتۇسىن!» دەپ اقىلىن ايتىپتى. وسىنداي الىپتاردان باتا العان ءانشىنىڭ كىشكەنە جولى كەيىن ۇلكەن داڭعىلعا اينالادى.
جەتىسۋ مەكتەبىنىڭ جۇيرىگى
تالانتتى تۇلعانىڭ ءومىرى مەن ونەرى جايىندا تاياۋدا مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى
اتانعان جازۋشى بەكسۇلتان نۇرجەكەۇلى كوپ قالام تەربەدى. قالامگەردىڭ بيىلعى مامىر ايىندا «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە جارىق كورگەن «ءدانەش اعانىڭ مۇراسى» اتتى ماقالاسىندا ءانشى تۋرالى تەرەڭىرەك جازادى. «بۇرىن بۇل جاقتا ەشكىم ايتپاعان, ءبىتىمى قازاقى, بىراق ىرعاعى, ماقامى بەيتانىس اندەردى ايرىقشا ماقپال داۋىسپەن تازا شىرقايتىن ءجىگىتتى قازاقستان جۇرتى ايرىقشا جىلى ىقىلاسپەن قارسى الادى.
«باياناۋىل», «جان ەركە», «اياۋ-لىم», «جيىرما جەتى قىز», «ۋگاي-داي», «يعاي-اۋ», «جان ساۋلەم», «ساۋلەم-اي», «جەر اسەمى – قارقارا», «قوش-امان بول, جارىم» سىقىلدى سان قۇبىلعان, الۋان تاقىرىپتى, اۋەزدى حالىق اندەرى قازاق ءانىنىڭ كەرەگەسىن كەڭەيتىپ, شاڭىراعىن بيىكتەتىپ جىبەردى. ايرىقشا جاڭالىققا جۇرت جالت قاراعانداي بولدى. داكەڭ الىپ كەلگەن حالىق اندەرى ۇلتىمىزدىڭ اۋىز ادەبيەتىنە دە از ۇلەس قوسقان جوق. ءان دە, ولەڭ دە باي ءتۇستى. داكەڭنەن قالعان ءبىر مۇرا وسى: اندەر مەن ءان ولەڭدەرى» دەپ وي تولعايدى جازۋشى.
شىندىعىندا, دانەش اعامىز ماناربەك ەرجانوۆ, جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ سەكىلدى ءبىرتۋار ءانشىلەردىڭ ءىزىن جالعاعان, قازاق ءان ونەرىنىڭ ابىرويىن اسىرعان تالانتى تاۋ تۇلعالى ازامات بولدى. جەتىسۋدا انشىلىك مەكتەبى قالىپتاستى. سوڭىنان قانشاما شاكىرتتەر تۇلەپ ۇشتى. ونىڭ رەپەرتۋارىندا ۇكىلى ىبىرايدىڭ «اڭشىنىڭ ءانى», اسەتتىڭ «ارداق», «ماقپال», «اتىم اسەت», «حىسمەت», «احا-اۋ, جالعان», «جايقوڭىر» سەكىلدى قازاق ءانىنىڭ ءىنجۋ-مارجاندارى جيناقتالعان ەدى. ءوزى دە قازاقى يىرىمگە باي «شاتتىق تولقىنى», «ماقتانىشتى ەلىم بار», «جاس قايرات», «جەر سۇلۋى – جەتىسۋ», «ساياسىندا المانىڭ», «جەڭەشە», «تۋعان جەر – الماتىم» دەگەن تاماشا اندەر جازدى. ولاردى كەيىنگى بۋىن وكىلدەرى شىرقاپ ءجۇر. ءانشىنىڭ ومىردەن وزعانىنا دا جيىرما جىلدان اسىپ بارادى. سوندا دا ونىڭ اتى ەلدىڭ ەسىنەن بىردە-ءبىر شىققان ەمەس. قايتا جىل وتكەن سايىن جاڭعىرىپ, بيىكتەي ءتۇستى. دانەش اعامىزدىڭ شاكىرتى نۇرجان جامپەيىسوۆتىڭ ايتۋىنشا, ول كىسىنىڭ جۇزگە جۋىق ءانى بار ەكەن. سولاردىڭ كەيبىرەۋى قازاق راديوسىنىڭ التىن قورىندا ساقتالعان.
ۇستازىنىڭ ابىرويىن اسىردى
ارداقتى ازاماتتىڭ 90 جىلدىق مەرەيتويىنا ارنالعان كەش باس قالاداعى «سارىارقا» ۇلت اسپاپتار ءانسامبلىنىڭ ورىنداۋىنداعى ۇلتىمىزدىڭ ۇلى پەرزەنتى نۇرعيسا تىلەنديەۆتىڭ «اتا تولعاۋ» كۇيىمەن اشىلدى. شارا بارىسىندا اعامىزدىڭ ءوزى ايتقان اندەرى مەن شىعارعان تۋىندىلارى ورىندالدى. حالىقارالىق «شابىت» فەستيۆالىنىڭ لاۋرەاتى جاقسىگەلدى ماياساروۆ «ساياسىندا المانىڭ» اتتى ءاندى تاماشا شىرقادى. امىرە قاشاۋباەۆ اتىنداعى بايقاۋدىڭ لاۋرەاتى تەلمان نۇرتاي «جان-جاقتاعى باۋىرلار» دەگەن ءانىن قۇيقىلجىتتى. «جەر سۇلۋى – جەتىسۋدى» ءزۇلفيا بايمىرزا كەلىستىرىپ ورىندادى. بەلگىلى ءداستۇرلى انشىلەر – جازگۇل داڭىلباەۆا, جالعاس سۇلتان, راحات بەگاسىلوۆ, ايگەرىم نارتۋەەۆا, پەريزات تۇراروۆا جانە تاعى باسقا تالانتتى ونەرپازدار كومپوزيتوردىڭ تاماشا شىعارمالارىنىڭ شىرايىن اشىپ, كورەرمەندەرگە ەرەكشە كوڭىل-كۇي سىيلادى.
كەشكە الماتىدان ادەيى ات تەرلەتىپ كەلگەن دانەش راقىشەۆتىڭ شاكىرتى, قازاقستاننىڭ مادەنيەت قايراتكەرى نۇرجان جانپەيىسوۆ قاتىستى. دارىندى ءانشى كەزىندە ارداقتى ۇستازى ورىنداعان اسەتتىڭ «قوڭىرقازىن» اۋەلەتتى. ودان كەيىن ءيىرىمى تەرەڭ «اڭشىنىڭ ءانىن» شىرقادى. كەيبىر ونەرتانۋشىلار وسى ءاندى حالىق ءانى دەپ ايتادى. ال بەكسۇلتان نۇرجەكەۇلى: «داكەڭنىڭ اتاعىن ايرىقشا شىعارعان ءاننىڭ ءبىرى – «اڭشىنىڭ ءانى». ونىڭ اۋەنى دە, ولەڭى دە وزگەشە, وقيعالى شىعارما. ءانى مەن ءسوزى ۇيلەس, ۇندەس. ءانىن بىرەۋ شىعارىپ, ءسوزىن باسقا بىرەۋ جازعان دەۋگە اۋزىڭ بارمايتىن دۇنيە. ولەڭى, داۋ جوق, ۇكىلى ىبىرايدىكى. ونى كەزىندە ءسابيت مۇقانوۆ جازىپ كەتكەن. ال ءانى جايىندا پىكىر ءارتۇرلى. «ءان دانەشتىكى» دەيتىندەر بار» دەپ جازىپتى.
دەگەنمەن اتالعان ءاندى تىڭداعاندا, كوز الدىمىزعا قازاقتىڭ ساياتشىلىق ونەرىنىڭ كەرەمەت سۋرەتتەرى كەلدى. جامپەيىسوۆ تە ونى جۇرتشىلىققا ءيىن قاندىرىپ, توگىلدىرىپ جەتكىزدى. كوپشىلىككە ۇستازى تۋرالى جىلى ەستەلىگىمەن ءبولىستى.
قىسقاسى, قازاقتىڭ سان عاسىرلىق ءان ونەرىنە ءوز قولتاڭباسىن قالدىرىپ كەتكەن دانەش اعامىزدىڭ اسىل مۇرالارىمەن تاعى ءبىر جۇزدەسىپ, ايرىقشا اسەرگە بولەنىپ, ءداستۇرلى مۋزىكانىڭ قۇنارىنا قانىپ قايتتىق دەسەك بولادى.
ازامات ەسەنجول
