سان عاسىردان بەرى اۋىزدان اۋىزعا تاراپ, بابالارىمىزدان مۇرا بوپ كەلە جاتقان حالىق اندەرىنىڭ قايماعىن بۇزباي, سوناۋ اقان سەرى, ءبىرجان سال, جانىبەك كارمەنوۆ, قايرات بايبوسىنوۆ سىندى دۇلدۇلدەردىڭ جولىن جالعاپ, ءتول ونەرىمىز ءداستۇرلى ءاندەردى ناسيحاتتاۋشىلاردىڭ قاتارى بۇگىن دە از ەمەس. سولاردىڭ ءبىرى – قر ەڭبەك ءسىڭىرگەن قايراتكەرى, «شابىت» حالىقارالىق فەستيۆالىنىڭ «ءداستۇرلى ءان» نوميناتسياسى بويىنشا تۇڭعىش گران-پري يەگەرى, قازاق ۇلتتىق ونەر ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى ايتبەك نىعىزباەۆ. ومىرشەڭ ونەر يەسىمەن ءداستۇرلى ءاننىڭ كەشەگىسى جانە بۇگىنگىسى ءھام كەلەشەگى, قازىرگى ۋاقىتتاعى ناسيحاتتالۋى مەن دامۋ دەڭگەيى تۇرعىسىندا سۇحبات قۇردىق.
قازاقتىڭ تولمۋزىكاسىنا ناسيحات جەتىسپەيدى
– ايتبەك جاقسىلىقۇلى, قازىرگى ۋاقىتتا كوپشىلىك قازاقتىڭ ءان ونەرىن «ارقا», «جەتىسۋ», «سىر», «باتىس», «شىعىس» دەپ وڭىرلىك مەكتەپتەرگە ءبولىپ ءجۇر. بۇل دۇرىس پا؟
– ارينە, دۇرىس ەمەس. نەگىزى ءان ونەرىنىڭ ءداستۇرى مەن مانەرىنە قاراي مەكتەپكە ەمەس, «جەتىسۋ سارىنى», «ارقا سارىنى» دەگەن سياقتى تەك سارىنعا عانا بولىنگەنى ءجون. ال مەكتەپ سول سارىننىڭ ىشىندەگى جەكە ورىنداۋشىنىڭ مانەرىنە قاراي جىكتەلەدى. مىسالى, بايعابىل جىلقىباەۆ, جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ, قالي بايجانوۆ, قايرات بايبوسىنوۆ, قوسىمجان باباقوۆتاردىڭ ورىنداۋشىلىق ەرەكشەلىكتەرى ءبىر-بىرىنە ۇقسامايدى. ولاردىڭ ارقايسىسى ءبىر ءاندى ءارتۇرلى ورىندايدى, ءتىپتى دومبىرا سۇيەمەلدەگەندەرىنە دەيىن وزگەشە. بىراق اۋەن مۇلدە وزگەرمەيدى. ولاردىڭ ارقايسىسى – ءبىر-ءبىر مەكتەپ. مەن قايرات بايبوسىنوۆتىڭ مەكتەبىن جالعاستىرۋشىمىن. ال قايرات بايبوسىنوۆ ءجۇسىپبەك ەلەبەكوۆتىڭ شەكپەنىنەن شىققان.
– ال حالىق اندەرىنىڭ ناسيحاتتالۋ جاعى بۇرىن قالاي بولىپ ەدى, قازىر قالاي؟
– قازىر قازاقتىڭ كلاسسيكالىق حالىق اندەرىن ناسيحاتتاۋ جاعى جەتىسپەي جاتىر. تەلەديداردان كورەيىن دەسەڭ, كىلەڭ جەڭىل-جەلپى دۇنيەلەر. ءداستۇرلى ءان كونتسەرتىن تەك ءتۇننىڭ ورتاسىندا كورسەتەدى. ول ۋاقىتتا بالالاردىڭ بارلىعى شىرت ۇيقىدا جاتادى. سوعان قارنىم اشادى. دەگەنمەن راديو-تەلەارنالاردى دا كىنالاي بەرۋگە بولماس. قانشا ايتقانمەن نارىق زامانى عوي. بىراق بالا تاربيەسى بارىنەن دە قىمبات ەكەنىن ەستەن شىعارماۋ كەرەك.
ال بۇرىن حالىق اندەرىنىڭ ناسيحاتتالۋى باسقاشا ەدى. ايلاپ گاسترولدىك ساپارعا شىعاتىنبىز. مىسالى, 3 ايدىڭ ىشىندە ونەر ۇجىمدارىنا 40 كونتسەرت قويۋ جوسپارلاناتىن. ءوڭىر-وڭىرگە, اۋىل-اۋىلعا دەيىن بارىپ كونتسەرت قوياتىنبىز. بيلەت قۇنى دا قولجەتىمدى بولدى. ءبىز كەتكەننەن سوڭ سول ەلدى مەكەنگە باسقا وبلىستىڭ ونەرپازدارى باراتىن. وسىلايشا, اۋىلدى جەرلەردە دە كونتسەرت ۇزىلمەيتىن. قازىر اۋىلعا كوپ ەشكىم كونتسەرت قويۋعا بارا بەرمەيدى. جالپى, حالىق ءانى تىڭدارماندارىنىڭ كوبى – اۋىلدىڭ ادامدارى.
استانالىقتار ونداي كونتسەرتكە كوپ كەلمەيدى, شىنى كەرەك. زالدىڭ تولىپ وتىرعانىن ءبىر كورمەيسىز. ونىڭ ءبىر سەبەبى ەلوردالىقتاردىڭ كۇنى جانتالاسپەن ءوتىپ جاتقاندىقتان بولار. استانانى تۇراقتايتىنداردىڭ كوبى – جان-جاقتان جۇمىس ىستەپ, تابىس تابۋعا كەلگەندەر نەمەسە مينيسترلىك ماماندارى سياقتى لاۋازىمدى قىزمەتتەگى ادامدار عوي. ولاردىڭ كونتسەرتكە كەلەتىن ۋاقىتتارى دا جوق شىعار. ءبىر جاعى ناسيحاتتىڭ ازدىعى دا اسەر ەتۋى مۇمكىن. ال باسقا قالالاردا حالىق اندەرىنە دەگەن قىزىعۋشىلىقتى بىردەن بايقايسىز. بۇل تەك ەلورداداعى «ءبىر كەم دۇنيە» شىعار. ايتپەسە, استانانى جاقسى كورەمىن. مەن ءۇشىن بۇل قالانىڭ ورنى بولەك. ويتكەنى استانامەن بىرگە جاساسىپ كەلەمىن.
– استاناعا قاشان كوشىپ كەلىپ ەدىڭىز؟ قالا نەسىمەن ۇنايدى؟
– جالپى, بۇل جەرگە ەڭ العاش رەت 1994 جىلى ساكەن سەيفۋلليننىڭ 100 جىلدىعىنا كەلگەن بولاتىنمىن. ول كەزدە مۇندا ورىستار ءالى دە ۇستەمدىك قۇرىپ تۇرعانداي كورىندى. ەلوردانىڭ سارىارقانىڭ توسىنە كوشىپ كەلۋىنىڭ ارقاسىندا سولتۇستىك ايماقتار ەداۋىر قازاقىلانىپ قالدى. بۇل – كوڭىل قۋانتارلىق جاعداي. ال استانا قۇرىلعان جىلى, ياعني 1998 جىلى «شابىت» فەستيۆالى العاش رەت شىمىلدىق تۇرگەن بولاتىن. وسى بايقاۋعا كەلىپ قاتىسىپ, باس جۇلدەگە يە بولدىم. كونتسەرت اياقتالعان سوڭ ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ سول كەزدەگى رەكتورى امانگەلدى قۇسايىنوۆ مەنى وسى وقۋ ورنىنداعى مۋزىكا كافەدراسىنا جۇمىسقا شاقىردى. اراعا ءبىر جىل سالىپ, 1999 جىلى استاناعا قونىس اۋداردىم. سودان 19-20 جىلدان بەرى وسىندامىن. قالا كوز الدىمىزدا سالىندى. قازىر بوس ۋاقىتىمدا ەسىل وزەنىنىڭ جاعالاۋىندا جۇرگەندى ۇناتامىن.
بايقاۋلاردىڭ قادىرى قاشىپ بارادى
– «شابىت» فەستيۆالىندەگى «ءداستۇرلى ءان» نوميناتسياسىنىڭ ەكى جىلدا ءبىر رەت وتۋىنە نارازى بولىپ جۇرگەندەر بار. بۇعان ءسىز نە دەيسىز؟
– «شابىت» فەستيۆالىندەگى «ءداستۇرلى ءان» نوميناتسياسى بۇرىن جىل سايىن وتكىزىلەتىن. قازىر ەكى جىلدا ءبىر رەت وتەتىن بولىپتى. مەن مۇنى دۇرىس دەپ سانايمىن. ماعان سالسا, ءتىپتى 4 جىلدا ءبىر رەت وتكىزۋدى قالار ەدىم. سەبەبى مۇنداي ۇلكەن بايقاۋ جىل سايىن وتە بەرسە, نەبىر مىقتىلار وعان ەڭ العاشقى جىلى-اق قاتىسىپ, سونىڭ 5-6-ى لاۋرەات اتانىپ كەتەدى دە, ولار كەلەسى جىلى بۇعان قاتىسا المايدى. سودان كەلەسى جىلىندا ورتاڭعى توپتاعى انشىلەر قاتىسىپ, لاۋرەات اتانادى. ودان كەيىنگى جىلى تومەنگى دەڭگەيلى انشىلەر جەڭىمپاز بولادى. وسىلايشا, اتى دارداي بايقاۋدىڭ قادىرى قاشادى. قازىرگى ۋاقىتتا وسىنداي بايقاۋلار كوبەيىپ كەتتى. ءبىر جاعى ول دا دۇرىس شىعار. سەبەبى انشىلەر دە شىڭدالادى. ەكىنشىدەن, كورەرمەن دە ءداستۇرلى اننەن سۋسىنداپ قايتادى.
– ناعىز ءداستۇرلى ءانشى قانداي بولۋى كەرەك؟
– قازاقتىڭ ۇلتتىق دۇنيەسىن كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ, بابالارىمىزدان مۇرا بوپ قالعان تاريحي اندەرىمىزدى وزگەرتپەي, سول قالپىندا ۇرپاققا اماناتتاۋ – ارقايسىمىز ءۇشىن ۇلكەن مىندەت. ال ءداستۇرلى ءاننىڭ توڭىرەگىندە جۇرگەندەرگە جاۋاپكەرشىلىك ەكى-ءۇش ەسە كوبىرەك جۇكتەلەدى. سوندىقتان ءداستۇرلى ءانشى ەڭ الدىمەن قاراپايىم بولۋى ءتيىس. مىسالى, ۇستازىم قايرات بايبوسىنوۆ وتە قاراپايىم ادام. ول كىسى ءتىپتى بويىندا سونداي ونەردىڭ بار ەكەنىن ءوزى دە بايقاماۋى مۇمكىن.
سونىمەن قاتار ءاننىڭ ماتىنىنە, ونىڭ اۆتورىنا ەرەكشە ءمان بەرگەن ءجون. ەجەلدەن كەلە جاتقان حالىق اندەرىنە اۆتور تاڭۋدىڭ مۇلدە قاجەتى جوق. قازىر ءوز رۋىنا تارتاتىن «پىسىقايلار» كەيبىر حالىق انىنە اۆتور رەتىندە ءوز اتالارىنىڭ اتىن قوياتىن بولىپتى. جالپى, بىزدە كەڭەس يدەولوگياسىنىڭ كەسىرىنەن كوپتەگەن حالىق اندەرى وزگەرىسكە ۇشىراعان. وسىعان بايلانىستى عىلىم اكادەمياسىنىڭ مۇراعاتىنان قاراپ, سودان سوڭ اندەرگە قاتىسى بار بالقاديشا سياقتى تۇلعالاردىڭ ۇرپاقتارىنان سۇراستىرىپ, وزگەرىسكە ۇشىراعان اندەردى قالپىنا كەلتىرىپ, «سىر ساندىق» اتتى قازاق اندەرىنىڭ انتولوگياسىن قۇراستىرىپ شىعاردىق. وعان ۇستازىم قايرات بايبوسىنوۆتىڭ رەپەرتۋارىنداعى 500-دەن اسا ءان ەنگىزىلدى.
قازىرگى ەسترادادا تازا قازاقىلىق جوق
– قازاق مۋزىكاسىنىڭ جاناشىرى رەتىندە قازىرگى ەسەرسوق اندەردىڭ كوبەيۋىنە نە سەبەپ بولىپ جاتىر دەپ ويلايسىز؟
– قازاقتىڭ تاريحى – قازاقتىڭ مۋزىكاسىندا. مىسالى, «ەلىم-اي» ءانى 1723 جىلى اقتابان شۇبىرىندىدا شىقتى. بۇل تاريحي ءاندى حالىق ءالى كۇنگە دەيىن ۇمىتقان ەمەس. نەگە؟ ويتكەنى ول – قازاقتىڭ تاريحى. قازىرگى ءاننىڭ قادىرىنىڭ كەتىپ بارا جاتقانىنىڭ سەبەبى تاقىرىپپەن ءان جازدىرۋ پايدا بولدى. بۇرىن ولاي ەمەس-تۇعىن. ول زاماندا قازاقتىڭ كومپوزيتورلارى جايدان-جاي ءان جازا سالماعان. بۇرىن ءان بەلگىلى ءبىر ۋاقيعاعا بايلانىستى تۋىندايتىن. قازىرگى جاستاردىڭ كوبى ءان ءماتىنىنىڭ ماعىناسىنا دا كوڭىل بولە بەرمەيدى. وتكەندە «سەنىڭ جاتاقحاناڭنىڭ الدىنا كەلدىم, سەن شىقپادىڭ. كۇتىپ وتىرمىن» دەگەن سياقتى ءاندى دە قۇلاعىم شالدى. ايتىڭىزشى, مۇنداي ءان بولا ما؟ وسىعان جۇرەگىم اۋىرادى. بىراق قازىر سونداي اندەر راديو مەن تەلەديداردان ۇزبەي بەرىلەتىن بولدى. مەيلى, ونى قىزعانبايمىن دا. بىراق ءوسىپ كەلە جاتقان ۇرپاق ءۇشىن الاڭدايمىن. مۇنداي اندەر ولاردىڭ ويىن بۇزادى. كولىكتە كەلە جاتقاندا وسىنداي اندەر ەستىلسە, «بالام تىڭداپ قويماسىن» دەپ, راديونى بىردەن ءوشىرىپ تاستايمىن. ويتكەنى بالاعا نە نارسەنىڭ ءبارى تەز جۇعادى.
ونىمەن قويماي, ەسترادا مەن ءداستۇرلى ءاندى سالىستىرىپ جاتاتىندار دا كەزدەسەدى. الايدا بۇل ەكەۋىن مۇلدە سالىستىرۋعا كەلمەيدى. ولار ەشقاشان قابىسپايدى دا. ەسترادا, ول – بولەك جانر. بۇل جانرداعى اۋەندەر جەڭىل كەلەدى. ونى تىڭداعان ادامنىڭ اياعى قوزعالىپ, بيلەگىسى كەلىپ تۇرادى. سوندىقتان جەڭىل اندەردىڭ عۇمىرى دا ۇزاققا بارمايدى. ولار تاريح بولىپ تا قالمايدى. مۇنداي اندەردىڭ عۇمىرى – ارى كەتسە, 4-5 جىل عانا. ال حالىق اندەرى, ءداستۇرلى اندەر ماڭگىلىك جاسايدى. ونى قانشا تىڭداسا دا, جۇرت جالىقپايدى. حالىق اندەرى ادامدى ەلىن, جەرىن, وتانىن سۇيۋگە تاربيەلەيدى.
البەتتە, ەسترادا اندەرىن ايتقىلارى كەلگەندەر ايتا بەرسىن. وعان ەش تالاسىمىز جوق. بىراق ەسترادا انشىلەرى ءاننىڭ مازمۇنىن كوبىنە وزگەرتىپ جىبەرەدى. نە قازاق ەمەس, نە وزبەك ەمەس, نە باسقا ەمەس. ولاردا ەلىكتەۋشىلىك كوپ, تازا قازاقىلىق جوق. ال ەسترادادا قازاقىلىقتىڭ قايماعىن بۇزباي, ۇلتتىق بولمىستان ايىرىلماعان انشىلەر دەپ «دوس-مۇقاسان» توبى مەن روزا رىمباەۆا, ماقپال ءجۇنىسوۆا, ناعيما ەسقاليەۆالاردى ايتۋعا بولادى. ودان كەيىنگى بۋىننىڭ ىشىندە «مۋزارت»-قا كوڭىلىم تولادى. باسقالارىن ءبىلمەيمىن. سودان سوڭ سازگەرلەر دە «مەن 10 ءان, 20 ءان جازدىم» دەپ سان قۋماۋ كەرەك. ءبىر-اق انىمەن تاريحتا قالاتىندار بار. مىسالى, ابىكەن حاسەنوۆ «قوڭىر» دەپ اتالاتىن ءبىر-اق كۇيىمەن تاريحتا قالدى.
10 جىلعى وقۋدان سوڭ ساحناعا شىعۋعا كەش بولادى
– ءداستۇرلى انمەن سۋسىنداپ ءوسىپ كەلە جاتقان جاستاردى وقىتۋدا كەمشىن تۇستار بار ما؟ بولسا قانداي؟
– 2004-2005 جىلدارى ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتىندەگى مۋزىكالىق كافەدرا جابىلدى. سول كافەدرانىڭ ءبىر ارتىقشىلىعى – جاستاردىڭ مەكتەپتى بىتىرە سالىپ, وقۋعا تاپسىرۋعا مۇمكىندىكتەرى بار ەدى. ال قازىر قازاق ۇلتتىق ونەر ۋنيۆەرسيتەتىنە ءتۇسۋ ءۇشىن مىندەتتى تۇردە مۋزىكالىق ءبىلىم تالاپ ەتىلەدى. ارينە, وقىعان دا دۇرىس شىعار. سەبەبى بالانىڭ نوتالىق ساۋاتتىلىعى جوعارى بولادى. داۋسى قويىلادى. بىراق كەيبىر تالانتتى بالالار ءان ايتاتىن ۋاقىتتان ءوتىپ كەتىپ جاتادى. مىسالى, قازىر مەكتەپ بىتىرگەن 18-دەگى بالا 4 جىل كوللەدجدە, ودان كەيىن تاعى 4 جىل ۋنيۆەرسيتەتتە, 2 جىل ماگيستراتۋرادا ءبىلىم السا, وقۋىن اياقتاعاندا 28-گە تولادى. ونىڭ ناعىز ءان ايتاتىن كەزى وقۋمەن كەتەدى. ءبىز كەزىندە الماتىداعى ەسترادا تسيرك ستۋدياسىندا ەكى-اق جىل وقىدىق. سول كەزدەگى وقىتۋ باعدارلاماسى مۇلدە بولەك ەدى. بىردەن ساحناعا دايىندايتىن. ۇستازدارىمىز جانىبەك كارمەنوۆتىڭ دە, قايرات بايبوسىنوۆتىڭ دا ساباق وتكىزۋ ادىستەمەسى تىم وزگەشە ەدى.
جالپى, تالانتتى بالالاردىڭ كوبى اۋىلدان شىعادى. ال قالانىڭ بالالارىن كوپ جاعدايدا اتا-انالارى كۇشتەپ اكەلەدى. سونداي بالالارعا وبال. ويتكەنى ءوزى قالاماعاننان كەيىن ءبارىبىر ودان ءانشى شىقپايدى. ءتىپتى كونسەرۆاتوريانى ءبىتىرىپ, داۋسىن قويا الماي كەتكەن جاستاردى دا كوزىم كوردى. الايدا ولار جيىن-تويدان ءارى اسا المادى. وندايلار تەوريالىق ءبىلىم بەرەتىن جاقسى مۇعالىم بولۋى مۇمكىن.
سۇحباتتاسقان
نۇرداۋلەت كاكىشتەگى
