«بۇگىنگى كۇننىڭ باياناتى, ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان قوعامنىڭ دەرەكتى كورىنىسى دەپ ءبىراۋىز سوزبەن انىقتاپ ايتۋعا بولاتىن كۇردەلى كينو جانرىنىڭ الەۋەتىن كەڭەس وداعى كەزىندە جاقسى باعالاي ءبىلدى» دەيدى قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى, كينورەجيسسەر-دوكۋمەنتاليست قاليلا وماروۆ.«قازاقتەلەفيلم» ستۋدياسىنان رەجيسسەر قىزمەتىن باستاعان قاليلا وماروۆ – قازىرگى كۇنى «KALILAFILM.KZ» ديرەكتورى. ونىڭ لەنينگراد مادەني-اعارتۋ ۋچيليششەسىنىڭ كينو-فوتو فاكۋلتەتىندە وقىپ ءجۇرىپ, كۇيشى-سازگەر قۇرمانعازى تۋرالى تۇسىرگەن «كىسەن اشقان» قىسقامەتراجدى ءفيلمى «اق تۇندەر-82» كينوفەستيۆالىندە باس بايگەنى جەڭىپ العان ەدى. سودان بەرى قازاقتىڭ جايساڭدارى مەن جاقسىلارى تۋرالى تۇسىرگەن دەرەكتى فيلمدەرى كوپشىلىككە جاقسى تانىس. بەلگىلى رەجيسسەردىڭ دەرەكتى فيلم جايلى ويلارىن قاز-قالپىندا قاعازعا تۇسىرگەن ەدىك.
ۇرپاقتى تاربيەلەيتىن قۇرال
«قازاقتەلەفيلم» ستۋدياسى سان-سالالى قۇبىلىستار تۋرالى فيلمدەر شىعارىپ, قوعامداعى باستى يدەولوگيالىق مىندەتىن اتقاردى. بۇل جاڭا سالانىڭ دامۋىنا جول اشىلىپ, كاسىبي ماماندار دايارلاندى. بىراق ولاردىڭ ۇلتتىق مۇددەگە كەلگەندە اياعى تۇساۋلى, قولى بايلاۋلى بولعانىن ايتۋ كەرەك. ول كەزدەگى رەجيسسەرلەردىڭ سۋرەتكەرلىگى دە, تالانتى مەن ءبىلىمى دە باسقا باعىتقا جۇمسالىپ جاتتى. سونشاما ەڭبەكپەن تۇسىرىلگەن سول كەزەڭنىڭ كوممۋنيستەرى مەن كومسومولدارى, پارتكوم حاتشىلارى تۋرالى دەرەكتى فيلمدەر بۇگىندە كوزدەن دە, ەستەن دە كەتتى. وسى ءنوپىردىڭ اراسىندا قازاقى مۇددەمىزگە ساي ۇلتتىق ناقىشپەن ورىلگەن, رۋحانياتىمىزعا قىزمەت ەتكەن تۇلعالار تۋرالى فيلمدەرىمىز ءالى تالاي ۇرپاقتى ەستەتيكالىق جاعىنان تاربيەلەيتىن قۇرال بولىپ كەلەدى.
وسى ارالىقتا الەمدىك كينودوكۋمەنتاليستيكانىڭ قىر-سىرىن مەڭگەرگەن, جاڭا تەحنولوگيالاردى جاقسى بىلەتىن جاس بۋىن العا شىقتى. وكىنىشتىسى, ۇلتتىق وزەگى ءالسىز, قازاقى قانىنا جاھاندانۋ جىنى ارالاسقان بۇل بۋىننىڭ اياقالىسىنان مەن دە قاۋىپتەنەمىن. كەزىندە پارتيانىڭ تالابى بويىنشا قىردا قوي باعىپ جۇرگەن قويشىنى اق كويلەك, قارا كوستيۋم, قىرى سىنباعان شالبار كيگىزىپ, موينىنا گۇلدى گالستۋك بايلاپ قويىپ سويلەتەتىنبىز. قازىرگى فيلمدەردىڭ دە كەيىپكەرلەرىنىڭ بەينەسى ءدال وسىنداي دەسە بولادى. ولاردىڭ شىنايى ءومىرى, جانايقايى كادر سىرتىندا قالىپ جاتىر. سودان دا دەرەكتى ءفيلمنىڭ اتى بايگە الماي تۇر.
تۇسىرىلمەگەن تاقىرىپ كوپ
بىردە «قازاقفيلم» ستۋدياسىنا جولىم ءتۇستى. بولات ءمۇرسالىم, قاسىم امانجولوۆ, دانيار سالامات سياقتى تالانتتى جاستاردىڭ باسى قوسىلىپ قالىپتى. بايقاسام, بۇگىنگى قازاقتىڭ دەرەكتى ءفيلمى قانداي بولۋ كەرەك دەگەن تاقىرىپتا قىزۋ پىكىرتالاس بولىپ جاتىر ەكەن. مەن اڭگىمەگە ارالاسپاي, ەرتەسىنە «تاۋشەن» اتتى ءفيلمىمدى كوشىرىپ الدىم دا, ارقايسىسىنىڭ قولىنا ۇستاتتىم. ءبىر اپتادان كەيىن سول جەردە باس قوسۋعا كەلىستىك. كەلسەم, بارلىعى ورىندارىنان تۇرەگەلىپ قارسى الىپ, قوشەمەت كورسەتىپ جاتىر. دانيار ءسوز باستاپ: «ءبىز ارمانداپ, تالقىلاپ, تالاسىپ جاتقان كينونى ءسىز وسىدان 25 جىل بۇرىن جاساپ قويىپسىز عوي» دەيدى. بۇلار – ارقايسىسىنىڭ ارقاسىندا قوماقتى تاجىريبەسى بار, ازاماتتىق ۇستانىمى قالىپتاسقان تالانتتى جاستاردىڭ ءبىر شوعىرى.
بۇگىندە «تۇرتپە» ءۇشىن فيلم تۇسىرمەيتىن, ايتار ويى بار كاسىبي رەجيسسەرلەردىڭ ەڭبەكتەرىنە سۇرانىس جوق دەپ ايتار ەدىم. بۇرىندارى ۇلتتىق تاقىرىپقا ەركىن جىبەرمەي, تۇساۋلى اتتاي تۇقىرتسا, بۇگىندە الەۋمەتتىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىنەن اينالىپ ءوتىپ ءجۇرمىز. ونى ايتقىزباي, اۋزىمىزعا قاقپاق بولىپ وتىرعان كۇشتەر جوق ەمەس. دەرەكتى ءفيلمنىڭ كوشى ءوزى كوتەرەتىن جۇگىن ارتپاي, جايداق كەتىپ بارا جاتقانىنىڭ سەبەبى دە سول.
قوعامدا بولىپ جاتقان قۇبىلىستارعا ءوز دارەجەسىندە ءۇن قوسا الماي وتىرمىز. وكىنىشتىسى, وسىعان دەيىن جۇمابەك تاشەنوۆتىڭ وبرازى اشىلماي كەلەدى. ەگەر فيلم بار بولسا, قايراتكەرلىك وبرازى قانشالىقتى اشىلدى دەپ سۇراعىڭ كەلەدى؟ ال ورتانقول دۇنيەنىڭ وكىنىشى كوپ بولادى. «تۇرتپە» ءۇشىن تۇسىرگەن فيلمدەردى كينو دەپ ەسەپتەمەيتىنىم سوندىقتان. باتىرىمىز توقتار اۋباكىروۆتىڭ بار بولمىسىن اشاتىن كينو كورگەن جوقپىن. حالىقتىڭ قايسارلىعىن ۇشتايتىن دەرەكتى فيلمدەر كەرەك-اق. ول ارقىلى قازاق قوعامىن تاربيەلەپ, تالعامىن تۇزەپ, ومىرلىك جولىنا باعىت-باعدارىن بەرەر ەدىك.
وتكەن عاسىرلاردىڭ وتىزىنشى جىلدارىنداعى ءدىني اعارتۋشىلاردىڭ رەپرەسسياسى قازاق قوعامىنا وراسان زور زيانىن تيگىزدى. ونىڭ جان-جاقتى زەرتتەلىپ, ورىن-ورىنىنا قويىلماۋى سەبەپتى بۇگىنگى كۇندەردە دە سالدارى سەزىلەدى. ءتۇرلى ءدىني اعىمداردىڭ قازاق قوعامىن شايقاپ جاتقانىن دا وسى تاريحىمىزدىڭ تولىق اشىلماۋىنان, الدىمىزدا وتكەن اسىلداردىڭ مۇراسىن تاني الماي وتىرمىز. سولاردىڭ تاعدىرى ارقىلى كورسەتىپ, ناقتى دەرەك ارقىلى ءداستۇرلى يسلامدى ناسيحاتتاۋدىڭ جولى ءالى جابىق تۇر دەسە بولادى.وتكەن عاسىردىڭ جيىرماسىنشى جىلدارىندا قازاق جەرىندەگى كوتەرىلىستەردىڭ شىندىعىن اشىپ بەرۋگە دەرەكتى كينونىڭ رەجيسسەرلەرى باتىل بارا الماي وتىر.
رەجيسسەرلەردىڭ باتىلدىعى قوعامنىڭ كولەڭكەلى تۇستارىن كورسەتۋ ءۇشىن دە قاجەت. توقسانىنشى جىلدارى بۇكىل كەڭەستىك كەڭىستىكتە بەلەڭ العان «قاراقشىلاردىڭ» ارەكەتى دە قوعام نازارىنان تىس قالدى. قازاقتىڭ دا جەرىندە پايدا بولعان كريمينالدى «باتىرلاردى» اسپەتتەۋگە بولماس, بىراق ونىڭ دا كەمتىگىن اشىپ كورسەتىپ, ولاردى ۇلكەن جولعا شىعارعان قوعام دامۋىنىڭ وزگەشە ساپاسىن اشىپ, ولاردىڭ كىم ەكەنىن حالىق ءبىلۋى ءتيىس ەدى. ءوز تۇلعالارى ارقىلى قوعامدى ءتۇسىنىپ, كورەرمەن ءوز بايلاۋىن ءوزى ايتادى. دەرەكتى فيلم دەگەنىڭ دە ءوزى سول. قوعامدى سۋيتسيد دەگەن ىندەت جايلاپ, ونىڭ الەمدەگى وندىعىنا كىرگەنىمىز راس. بۇل جايت جان-جاقتى تالدانىپ, ناقتى باعاسى بەرىلىپ, ەكرانعا شىقتى ما؟ جوق.بۇگىنگى دەرەكتى ءفيلمنىڭ تاعى ءبىر مىندەتى – قازاقستاندى قازاقتىڭ بار بولمىسىمەن الەمگە تانىتۋ. جارىق كورگەن ءبىراز تۋىندى اۆتورلارىنىڭ قازاق ەلىنە ونىڭ مادەنيەتى مەن تاريحىنا ءوز كوزىلدىرىگىمەن قاراعانى كوزگە ۇرىپ تۇرادى. ءوز ەلى تۋرالى فيلمدە قازاقتىڭ بالاسىنىڭ قولتاڭباسى بولۋى شارت دەيتىنىمىز سوندىقتان.
بۇگىنگى دەرەكتى ءفيلمنىڭ تاعى ءبىر مىندەتى – قازاقستاندى قازاقتىڭ بار بولمىسىمەن الەمگە تانىتۋ. جارىق كورگەن ءبىراز تۋىندى اۆتورلارىنىڭ قازاق ەلىنە ونىڭ مادەنيەتى مەن تاريحىنا ءوز كوزىلدىرىگىمەن قاراعانى كوزگە ۇرىپ تۇرادى. ءوز ەلى تۋرالى فيلمدە قازاقتىڭ بالاسىنىڭ قولتاڭباسى بولۋى شارت دەيتىنىمىز سوندىقتان
بارناۋىلعا بارا الماي وتىرمىن
مەن وسىعان دەيىن ەلۋدەن استام فيلم ءتۇسىرىپپىن. قازاقتىڭ دەرەكتى فيلمىندە «تاۋشەننەن» باستاۋ العان قولتاڭبام قالدى. مەنىڭ باعىما «ناۋبەت» اتتى اشارشىلىق جىلدارى جايىن ەكرانعا شىعارۋ مىندەتى ءتۇستى. ودان كەيىن قوعامدا ۇلكەن رەزونانس بولدى. رەسەيدە كورسەتىلمەگەن سەبەبى تۇسىنىكتى. الايدا باتىستىڭ كينوگەرلەرى وزدەرىندە كورسەتۋ ءۇشىن سۇرانىس باستالعاندا, فيلم ديرەكتورى ءفيلمنىڭ قايعىلى ءارى ماڭىزدى تۇستارىن قىرقىپ تاستاپ, كەسىرىن تيگىزدى. «ناۋبەتتىڭ» ءۇنى وسىلايشا جۇتىلىپ, وكىنىشى وزەگىمدە قالدى.ماعجان تۋرالى ءفيلمدى ءتۇسىرىپ, سول قوعامداعى ايتىلماي قالعان شىندىقتىڭ اۋزىن تىرناعاننىڭ ءبىرى مەن ەدىم. فيلم جارىق كورگەننەن كەيىن ءبىر توپ جازۋشى مەنى ءبۇرىپ الماققا سايلانىپ كەلگەندە, باسشىلارىم ولاردىڭ الدىنا جەتكىزبەي, قورعاپ قالدى. كەيىننەن سۇراسام, سول ارقىلى قوعامنىڭ قىسىمىنان ساقتاپ قالعانى ەكەن.
مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ ءمۇردەسىن ەلگە الىپ كەلىپ, جەر قويناۋىنا بەرگەنىن تاسپاعا ءتۇسىردىم. مۇستافا وزتۇرىك ءوزى تۋرالى ءفيلمىن تۇركياداعى جۇرتىنا اپارعاندا, جۇرتتىڭ جىلاپ وتىرىپ تاماشالاعانىن ايتىپ ەدى. بولاشاق فيلمدەرىمنىڭ كەيىپكەرلەرى ارامىزدا ءجۇر, وسى ساتتەردى تاسپاعا بەينەلەپ, قاتارىنان وزىپ تۋعان زامانداستارىمىزدىڭ ويىن جەتكىزە الساق, بۇل – ءبىزدىڭ جەڭىسىمىز.
جالپى, دەرەكتى ءفيلمنىڭ رەجيسسەرى نە ىستەيدى؟ مەن فيلمگە وزەك بولاتىن ماسەلەنى اشۋ ءۇشىن ايلاپ ماتەريال ىزدەپ, جىلداپ ءجۇرىپ تۇسىرەمىن دەسەم, ارتىق ايتپاعانىم. تاقىرىپ تۇبەگەيلى زەرتتەلەدى, بۇرىندارى وتكەن وقيعا بولسا, ونى قاز-قالپىندا ۇيىمداستىرىپ, كەيىپكەرلەردى «تىرىلتۋگە» دەيىن بارامىن. ال كوزكورگەندەردىڭ سوزىنەن بولەك, تاريحشىلاردىڭ پىكىرى ءفيلمنىڭ اقيقاتىن اشادى.
سوڭعى جىلدارى كەنەسارى تۋرالى فيلم ءتۇسىرىپ جاتىرمىز. ايتىلىپ تا, جازىلىپ تا جۇرگەن تۇلعا جايلى ءتۇسىرۋ وڭاي ەمەس. كوپ ىزدەنىس ارقىلى كەلەسى ۇرپاقتىڭ دا ايتىپ جۇرەتىن شىندىعىن اشىپ, بۇگىنگى كورەرمەندەردى دە ءتانتى ەتۋىمىز كەرەك. ماتەريال از ەمەس, سونىڭ ىشىندە رەسەيدىڭ بارناۋىلىندا كەنەسارىنىڭ اسكەري ستراتەگياسى تۋرالى ديسسەرتاتسيا جازعان عالىم تابىلدى. ەندى سوعان بارىپ كەلۋگە قارجى تاپپاي ءجۇرمىن. ايتىپ, ايتپاي نە كەرەك, كينودوكۋمەنتاليستەردىڭ ءبۇگىنگى ءحالى وسىنداي.
قاليلا وماروۆ
