ۇلتتىق تاربيە, رۋحاني قۇندىلىقتار قاشان دا وزەكتى. ۇرپاق تاربيەسىنىڭ شەگەسى بوساپ, رۋحاني جۇتاڭدانۋ سەزىلگەننەن-اق ناعىز رۋحاني اشتىق باستالادى. مۇندايدا ۇلتتىڭ وزەگىن جالعاپ, تاڭدايىنا سۋ سەبەر – ۇلتتىق ادەبيەت, مادەني مۇرالار, ءداستۇر مەن ءدىن بولارى ءسوزسىز. رۋحاني جاڭعىرۋعا بەت بۇرىپ وتىرعان بۇگىنگى تاڭدا اباي, شاكارىم, ءماشھۇر ءجۇسىپ مۇرالارىن وقىپ-تانۋدىڭ ماڭىزى زور. ءبىز بۇگىن قوعامنىڭ اسىرەسە, ءدىني ساۋاتىن كوتەرىپ, ەلدەگى ءدىني جاعدايدى ساراپتاپ, عىلىمي تۇردە باعا بەرەتىن, اعارتۋشىلىق باعىتتاعى ساۋالدارىمىزدى ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى ءدىنتانۋ كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى مۇرات سماعۇلوۆقا قويعان ەدىك.
– مۇرات نۇرمۇحامبەتۇلى, جالپى الەمدىك كەڭىستىكتە ەكسترەميزم مەن تەرروريزم ماسەلەسى كۇيىپ تۇر. تاياۋ شىعىس ەلدەرىندەگى جاعداي دا كوڭىلگە الاڭ تۋعىزادى. يسلامدى الەمگە تەررورشى رەتىندە كورسەتكەن سودىرلار ارەكەتى تىيىلار ەمەس. ءدىندى تانۋدا ۇستازدىڭ ورنى, جالپى ءدىنتانۋشى ماماننىڭ قوعامداعى ءرولى قانداي؟
– ءيا, XX ع. سوڭى مەن XXI ع. باسى الەمدىك قاۋىمداستىقتا تەرروريزم مەن ەكسترەميزمنىڭ كورىنىستەرى ارتىپ, الەمدىك قاقتىعىستار مەن باقتالاستىقتا جاڭاشا قايشىلىق ءتۇرى پايدا بولعانداي. ونىڭ ۇستىنە اسىرەدىني راديكالدى توپتار دا وسى قايشىلىقتاردىڭ اراسىنان ورىن الىپ جاتقاندىعىن كورىپ جاتامىز. جالپى تۇپكى ماقساتىندا ەكونوميكالىق جانە گەوساياسي مۇددەلەر جاتقانىمەن, قاراپايىم ازاماتتار وسىنداي لاڭكەس توپتاردىڭ قاتارىنا ءدىني ماقساتتا كىرىپ كەتىپ جاتىر. تاياۋ شىعىستاعى قاقتىعىستارعا قاتىسقان, كەيىننەن «جۋسان» ارنايى وپەراتسياسى ارقىلى ەلگە اكەلىنگەن ازاماتتاردان دا بايقايتىنىمىز, ولاردى ءدىننىڭ اتىنان قارماققا تۇسىرگەن نەمەسە ءدىن ءۇشىن, قۇداي ءۇشىن دەگەن ۇراندارعا ەرىپ كەتكەن. وسى ورايدا حالىقتىڭ ءدىني-ساياسي ساۋاتتىلىعى اسا ماڭىزدى. ەلىمىزدەگى ازاماتتاردىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ ءدىني نەمەسە دىنتانۋلىق ساۋاتتىلىعى تومەن. سول سەبەپتەن دە دۇرىس پەن بۇرىستى ءداستۇرلى ءدىن مەن اعىمدى اجىراتا الماي جاتادى.
يدەولوگيالىق تۇردە ادامنىڭ ساناسىنا سىنالاپ كىرگەن ءدىني نانىم وڭايلىقپەن وزگەرمەيدى. اداسىپ جۇرگەن ادامنىڭ ءوزى «مەنىڭ ارەكەتتەرىم قاتە» دەپ ويلامايدى. مىنە, وسى تۇرعىدان بۇل باعىتتاعى ۇستازداردىڭ جانە بىلىكتى ءدىنتانۋشى مامانداردىڭ ءرولى بارىنشا ارتىپ وتىر. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا «ءدىنتانۋشى» ماماننىڭ جۇمىس باعىتى بەلگىسىز, ءتىپتى ولاردىڭ قوعامعا نە ءۇشىن كەرەكتىگىن ايقىنداي الماعان بولساق, قازىردە ەلىمىزدە بىلىكتى مامانداردىڭ ءالى دە جەتىسپەيتىندىگى بايقالادى. دەمەك, قوعامداعى تەرىس اعىمداردىڭ الدىن الۋدا, ءدىن مەن مەملەكەت قاتىناستارىندا زايىرلىلىق تالاپتارىنا ساي بايلانىستى, قۇقىقتىق نەگىزدەردى قالىپتاستىرۋدا ءدىنتانۋشى ماماننىڭ ورنى مەن ءرولى زور.
قازىرگى تاڭدا استانا قالاسىندا 32 ءدىني عيبادات عيماراتتارى بار. سونداي-اق قالادا استانا مەدرەسە كوللەدجى جۇمىس ىستەيدى. وندا قازىر 140-150 شاقتى مەكتەپتى بىتىرگەن بالا وقىپ جاتىر. استاناداعى حۋسامۋددين اس-سىعاناقي اتىنداعى يسلام ينستيتۋتىندا وقىعان بالالار تەولوگ مامانى رەتىندە جۇمىسقا ورنالاسادى. وندا قازىر 40-تان استام بالا ءبىلىم الۋدا. جالپى, ءبىزدىڭ ەلىمىزدە تەولوگ مامان دايارلايتىن بىرنەشە وقۋ ورىندارى بار. ولار – ياساۋي اتىنداعى حقتۋ جانە نۇر-مۇباراك ەگيپەت يسلام مادەنيەتى ۋنيۆەرسيتەتى
– قازاقستان – زايىرلى مەملەكەت. ءبىزدىڭ مەملەكەتتە ءبولىنىس جوق. دىنىنە, جىنىسىنا, كوزقاراسىنا قاراپ ەشكىمدى قۋدالامايدى, قىسىمعا المايدى. زايىرلى, الەۋمەتتىك, قۇقىقتىق مەملەكەت قۇرۋ – باستى پارىزىمىز. زايىرلى مەملەكەتتە ءبىلىم, عىلىمعا ۇمتىلۋدىڭ قاجەتتىلىگىن قالاي تۇسىندىرەر ەدىڭىز؟
– زايىرلى دەگەن ءسوزدىڭ باستى ماعىناسى – قۇقىقتىق, ياعني قوعامدىق قاتىناستار قۇقىقتىق نەگىزدە ايقىندالاتىن مەملەكەت دەگەن ءسوز. وكىنىشكە قاراي, «زايىرلى» دەگەن تەرميندى «اتەيستىك» دەپ تۇسىنەتىندەر بار, ول دۇرىس دەۋگە كەلمەيدى. ءاربىر ءدىني كونفەسسيا, ءارتۇرلى ەتنوس وكىلدەرى, ءارتۇرلى دۇنيەتانىمداعى ازاماتتار بەيبىت قاتار ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن بۇل ۇستانىم اسا ماڭىزدى. دەگەنمەن, مەملەكەت قوعامنان بولەك دۇنيە ەمەس. قوعامنىڭ ساپاسى مەملەكەتتىڭ دە الەۋەتىن بىلدىرەدى. سوندىقتان دا قوعامدىق قاتىناستاردا قايشىلىقتاردىڭ از بولۋى – قوعامدىق سانانىڭ بيىكتىگىنە بايلانىستى ماسەلە. ادامدار باسقا ادامداردىڭ دا قۇقى ەكەندىگىن تۇسىنە ءبىلۋى كەرەك. ءدىندارلار مەن دىنسىزدەر, ءارتۇرلى كونفەسسيالار وكىلدەرى, ءارتۇرلى قوعامدىق توپتار قارسى تاراپقا ءوز تانىمى نەگىزىندە قاراسا كوپتەگەن قايشىلىقتار تۋىندايدى, ال قۇقىقتىق تۇرعىدان قاراسا تۇسىنىستىك قالىپتاسادى. ءاربىر ادام وزگەنىڭ قۇقى باستالعان كەزدە ءوزىنىڭ قۇقى اياقتالاتىندىعىن تۇسىنە ءبىلۋى ءتيىس. ول ءۇشىن قوعامداعى ازاماتتاردىڭ ساناسى جوعارى بولۋى شارت. ال بۇل ءۇشىن ءبىلىمدى بولۋ اسا قاجەت. سونداي-اق قوعامنىڭ دامۋى, العا باسۋى, وركەنيەتتى جولعا ءتۇسۋى تىكەلەي بىلىمگە بايلانىستى.
ونەر-ءبىلىم بار جۇرتتار
تاستان ساراي سالعىزعان.
ايشىلىق الىس جەرلەردەن
جىلدام حابار العىزعان, – دەپ ىبىراي التىنسارين ايتقانداي, قازىر – ءبىلىم مەن ونەردىڭ زامانى. ءبىلىم مەن ونەر كىمدە بولسا, وركەنيەت پەن دامۋعا سول يە. بىراق, جالاڭ عىلىم مەن ءبىلىم تاربيە بولا المايدى. سوندىقتان ۇرپاققا ءبىلىمدى تاربيەمەن قوسا بەرۋ قاجەت دەپ ويلايمىن. ءابۋ ناسىر ءال-فارابي ايتقانداي, «تاربيەسىز بەرىلگەن ءبىلىم, ادامزاتتىڭ قاس جاۋى», دەمەك, جاستارعا كەلگەندە قۇرعاق اقپاراتقا قاراعاندا ىلىممەن بىرگە تاربيە ماڭىزدىراق بولۋدا.
– دىنارالىق تاتۋلىق – مەملەكەتىمىزدىڭ باستى ۇستانعان ساياساتىنىڭ ءبىرى. ءدىن – دىڭگەك. دىنارالىق تاتۋلىق بار جەردە ەلدىڭ بىرلىگى تە مىعىم بولادى. ءبارىن مەملەكەت رەتتەپ وتىرادى. وعان تالاس جوق. ءدىن جۇمىرباستى پەندەنىڭ جان دۇنيەسىنە رۋحاني تۇرعىدان تىرەك بولادى. بىراق, سەنىم بار دا, اداسۋ دەگەن بار. مەملەكەتتەن ارنايى بولىنگەن تەولوگتار مەن پسيحولوگ-ماماندار وسى باعىتتا جۇمىس ىستەيدى. بولاشاق تەولوگتاردى دايارلاۋدىڭ قانداي قيىندىقتارى بار؟
– جوعارىدا دا ايتىپ وتكەنىمىزدەي, ەلىمىزدە دىنگە بەتبۇرۋشىلىق جوعارى قارقىنمەن ءجۇرىپ جاتقاندىقتان, كەڭەستىك شەكتەۋلەردەن شىققان حالقىمىز رۋحانيات پەن داستۇرگە دەگەن قۇلشىنىسىنىڭ جوعارى بولۋىنان جانە شەكارامىز بارشا الەمگە ايقارا اشىلعاندىقتان, كوپتەگەن اعىمدار مەن توپتار ەلىمىز اۋماعىندا ونداعان جىلدار ۋاعىز ايتىپ كوپتەگەن ازاماتتاردى قاتارىنا قوسىپ ۇلگەردى. زاڭدىق تۇرعىدان تىيىم سالىنعان راديكالدى ۇيىمداردىڭ سانى دا ارتقانىن بىلەمىز. الايدا راديكاليزممەن كۇرەس, دىنمەن كۇرەس بولماعاندىقتان نەمەسە بارشا ءدىني ۇيىم اتاۋلىعا تىيىم سالۋ مۇمكىن بولماعاندىقتان, كەيدە ازاماتتارىمىز ءارتۇرلى ۋاعىزدارعا ەرىپ اداسۋشىلىققا بارىپ جاتىر. كەيبىرى وتباسىنا, ەلىنە قارسى شىعىپ رۋحاني قۇندىلىقتى سىرتتان ىزدەپ جۇرسە, ەندى ءبىرى ءارتۇرلى شەت ەلدىك ۋاعىزشىلاردىڭ ەتەگىنەن ۇستاپ ەل ىشىنە ىرىتكى سالىپ ءجۇر. مىنە, بۇل ولقىلىقتىڭ ورنىن بايىپتى ءتۇسىندىرۋ مەن وڭالتۋدان ىزدەگەن ەلىمىز ءۇشىن تەولوگتار مەن پسيحولوگتاردىڭ دا قاجەتتىلىگىن سەزدىك. دەگەنمەن, ونداعان جىلدار تەرىس يدەولوگيامەن تاربيەلەنگەن, ءتىپتى شەت ەلدەردەگى ارنايى وقۋ ورىندارىنان ءبىلىم العان اداسۋشى توپ وكىلدەرىمەن تالاسقا ءتۇسۋ وڭايعا سوقپايدى. ونىڭ ۇستىنە دىندە ءارتۇرلى مازحابتاردىڭ, باعىتتاردىڭ ورىن الۋى بۇگىن عانا ەمەس قوي. ءبىزدىڭ حالقىمىز ءۇشىن يسلام بىرەۋ بولدى, ءدىندارلارىمىز مازحابتارعا بولىنگەن جوق. قازىر شەت ەلدەردەگى ءدىني ورتالىقتاردا ءبىلىم الىپ كەلگەن جاستار بىلىممەن بىرگە سالتىن, ءدىني ۇستانىمدارىن, مازحابتىق ەرەكشەلىكتەرىن دە الىپ كەلىپ جاتىر. بۇل دا قوعامدا كوپتەگەن تۇسىنبەۋشىلىكتەرگە سەبەپ. وسىعان بايلانىستى بىلىكتى تەولوگ دايارلاۋ ەڭ باستى ماسەلەلەردىڭ بىرىنە اينالدى. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە تەولوگ مامان دايىندايتىن بىرنەشە وقۋ ورىندارى بار. ولار – ياساۋي اتىنداعى حقتۋ جانە نۇر-مۇباراك ەگيپەت يسلام مادەنيەتى ۋنيۆەرسيتەتى. ال باسقا وقۋ ورىندارىندا تەولوگيا باعىتى جوق.
– ءدىنتانۋ ماماندىعى – ەلىمىزدەگى ەڭ جاس ماماندىقتاردىڭ ءبىرى. ءدىنتانۋ ماماندىعىن وقىپ شىققان ستۋدەنتتەر قانداي قىزمەتتەرگە ورنالاسادى, تۇلەكتەردىڭ جۇمىسقا ورنالاسۋى تۋرالى ناقتى دەرەكتەر بار ما؟
– قازىر جوو-نىڭ باستى ارتىقشىلىعى ولاردى بىتىرگەن تۇلەكتەردىڭ جۇمىسقا ورنالاسۋىمەن ولشەنەتىندىگىن بىلەسىز. سوندىقتان ءاربىر وقۋ ورنى بارىنشا وسى باعىتتا قارقىندى جۇمىس جاسايدى. ءبىزدىڭ ماماندىققا كەلەر بولساق, جاس ماماندىقتاردىڭ ءبىرى بولعاندىعىنا قاراماستان ءتۇرلى باعىتتا قىزمەت ەتۋگە مۇمكىندىگى بار ماماندىق. وبلىس ورتالىقتارىنداعى جانە ۇلكەن قالالارداعى ءدىن ىستەرى باسقارمالارى, دىندەردى زەرتتەۋ ورتالىقتارىنان باستاپ تۇزەتۋ مەكەمەلەرىندە, ۇقك ساپىندا, ءىىم ەكسترەميزممەن كۇرەس ورتالىقتارىندا دا قىزمەت اتقارا الادى. ءبىزدىڭ تۇلەكتەرىمىز وسى سالالاردىڭ بارلىعىندا تابىستى قىزمەت ەتۋدە. جۇمىسقا ورنالاسۋ بويىنشا كورسەتكىشىمىز وتە جوعارى سانالادى. ناقتى دەرەكتەردى ءبىز جىل سايىن جيناپ وتىرامىز. ونىڭ ۇستىنە ءبىتىرۋشى ماماندارعا ءۇش جىل ەلگە قىزمەت ەتۋ مىندەتتەلگەن. سوندىقتان ءبىتىرۋشى تۇلەكتەر جۇمىسپەن تولىققاندى قامتىلعان.
– ءدىن تانۋدا مىنا ءۇش تۇلعانىڭ ءرولى ەرەكشە: ادەبيەتتىڭ ۇلى تۇلعالارى اباي, شاكارىم, ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلىنىڭ شىعارماشىلىق مۇراسىن جەكە-جەكە تاقىرىپ بويىنشا سارالاساق, ۇلگى مەن وسيەتكە, تاربيە مەن تاعىلىمعا قۇرالعان تۋىندىلارىن ءبولىپ قاراستىرا الامىز. بۇلار – ءححى عاسىردا دا وزەگىن جوعالتپاعان قۇندى مۇرالار. اباي, شاكارىم, ءماشھۇر ءجۇسىپ ەسىمدەرىنىڭ بىرگە اتالۋىنىڭ سىرى تەرەڭدە. سەبەبى قازاقتىڭ ءۇش الىپ تۇلعاسى دا – ۇلتتىق ويلاۋ جۇيەمىزدى ساقتاپ, ءدىنىمىز بەن ءداستۇرىمىزدىڭ بەرىك ساباقتاستىعىن بۇزباي بۇگىنگى ۇرپاققا تابىستاعان ۇلىلار. الاشتىڭ ءۇش عۇلاماسىنىڭ ەڭبەكتەرى عىلىمي زەرتتەۋلەرمەن پارا-پار. سەبەبى بۇل ەڭبەكتەردە ءدىنتانۋ, جانتانۋ, ءتانتانۋ, پەداگوگيكا, پسيحولوگيا, تاريح, ەتنوگرافيا سياقتى كوپتەگەن سالالار قامتىلىپ, ءتۇرلى ساۋالدارعا ناقتى جاۋاپتار بەرىلگەن. وسى ءۇش تۇلعانى ۋنيۆەرسيتەتتە وقىتۋدىڭ جولدارى قانداي, ايرىقشا تاقىرىپپەن ديپلوم قورعاعان, ياكي كۋرس جۇمىسىن جازعان تۇلەكتەر بار ما؟
– ءدىنتانۋ – زايىرلى ماماندىق. دەگەنمەن, ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىز بەن ۇلت تۇلعالارىن زەرتتەۋ – ءاربىر وتانشىل ازاماتتىڭ بورىشى. سوندىقتان ءبىزدىڭ تۇلەكتەرىمىزدىڭ اراسىندا جىلىنا كەم دەگەندە ەكى-ءۇش ديپلومدىق جۇمىس, ماگيسترلىك ديسسەرتاتسيا جۇمىسى ەل اعارتۋشىلارىنىڭ ەڭبەكتەرىنە ارنالادى. ماسەلەن ءبىر عانا مىسال, ماگيستراتۋرا دەڭگەيىندە «ءماشھۇر ءجۇسىپ شىعارمالارىنداعى ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتار» جانە «ءماشھۇر ءجۇسىپ ەڭبەكتەرىندەگى كەمەل ادام تۇسىنىگى» اتتى ەكى ديسسەرتاتسيا وتكەن وقۋ جىلىندا قورعالدى. ال اباي جانە شاكارىم ەڭبەكتەرى دە – ۇنەمى نازارىمىزدا. بابالارىمىزدىڭ ەڭبەكتەرىنەن بەيحابار جاستار دىلىنەن, سالت-ءداستۇرى مەن تۇعىرىنان ايرىلاتىنى بارىنە ءمالىم, سوندىقتان بۇل باعىتقا مەملەكەت تاراپىنان جانە ۋنيۆەرسيتەتىمىز جاعىنان دا ەرەكشە كوڭىل بولىنۋدە.
– ءدىنتانۋدا عىلىمنىڭ الدىندا تۇرعان ماقسات پەن مىندەتتەر تۋرالى نە ايتاسىز؟
– كەز كەلگەن عىلىمنىڭ ماقساتى – ەلدى وركەنيەتكە باستاۋ. ال وركەنيەتتىلىك تەك تەحنيكالىق جانە ەكونوميكالىق دامۋمەن عانا بولمايدى. حالىقتىڭ رۋحاني بىرلىگى, ىشكى كوزقاراستار ۇيلەسىمى, ءدىني بىرەگەيلىك دەگەن ماسەلەلەر ماڭىزدى. سوندىقتان ەلدىڭ ىشكى رۋحانياتىن, ءتۇرلى كەرىتارتپا اعىمدار مەن سولاردىڭ ناسيحاتتارىنا دەگەن ىشكى يممۋنيتەتتى قالىپتاستىراتىن جانە دىنتانۋلىق اعارتۋشىلىق – ءبىزدىڭ ماماندىقتىڭ باستى ماقساتى. بۇعان قوسا ەلىمىزدە ءدىنتانۋدى تەولوگيانىڭ ءبىر ءتۇرى نەمەسە بالاماسى دەپ تۇسىنەتىندەر جوق ەمەس, سوندىقتان بۇگىنگى كۇنى بۇل عىلىمداردىڭ اراجىگىن اجىراتىپ الۋ قاجەتتىگى بار.
– قازىرگىدەي الەمدىك تىنىشسىزدىق جاعدايىندا (سوعىستىڭ بولۋى, تابيعي اپاتتار, سودىرلاردىڭ ارەكەتتەرى جانە ت.ب.) ءدىني ساۋاتتىلىققا جەتۋ, ءداستۇرلى دىندەردى ناسيحاتتاۋ قانشالىقتى ناتيجە بەرەدى دەپ ويلايسىز؟
– زايىرلى ءدىنتانۋ ماماندىعىنىڭ مىندەتىنە ءداستۇرلى دىندەردى ناسيحاتتاۋ جاتپايدى. سەبەبى زاڭ بويىنشا مەملەكەت پەن ءدىن بولىنگەن. مۇنىمەن تىكەلەي قمدب جانە رپش اينالىسادى. ال ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ قىزمەتىن مەملەكەتتىك مەكەمەلەر قاداعالايدى. ءدىنتانۋ ماماندىقتىڭ باستى مىندەتى – الەمدەگى دىندەردىڭ ەرەكشەلىكتەرىن ستۋدەنتتەرگە ءتۇسىندىرۋ, ولار تۇرالى حابار بەرۋ, بەلگىلى ءدىندى ناسيحاتتاۋ ەمەس.
– عالىمدار, فيلوسوفتار, ءدىن وكىلدەرى ءدىن جانە مەملەكەت قاتىناسىنىڭ تەوريالىق نەگىزىن انىقتاۋى ءتيىس. ورتاق جۇيە, ورتاق پلاتفورما بولماي ءدىني ساۋاتتىلىقتى ارتتىرۋ مۇمكىن ەمەس. وسىعان نە دەر ەدىڭىز؟ ءدىن مەن ءداستۇردى جاقتايتىن ياساۋي ءىلىمىن, يمام اعزام ءابۋ حانيفا جولىن قازىرگى زامانعا لايىقتاپ ناسيحاتتاۋدىڭ جولدارى قانداي؟
– بۇل دا جوعارىداعى سۇراققا ۇقساس. بۇل باعىت-باعدارمەن تىكەلەي تەولوگتار مەن ءدىن وكىلدەرى اينالىسادى, ءدىنتانۋشىلار ەمەس.
– مەكتەپتىڭ وقۋ باعدارلاماسىنداعى ءدىنتانۋ ءپانى مازمۇنىمەن تانىسسىز با؟ سىزدىڭشە, وقۋشى دەڭگەيى ەسكەرىلگەن بە, سونىمەن قاتار, وقۋلىق مازمۇنى وسى ءپاندى ەنگىزۋدەگى ماقساتقا ساي ما؟
– ءيا, مەكتەپتەردە وقىتىلىپ جاتقان «ءدىنتانۋ جانە زايىرلىلىق نەگىزدەرى» ءپانىنىڭ جالپى مازمۇنىمەن تانىسپىن. قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ 2006 جىلى نۇسقامالىق حاتىمەن ورتا جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەردە «ءدىنتانۋ نەگىزدەرى» كۋرسىن ەنگىزۋدى ۇسىنعانى بەلگىلى. بۇل شەشىم كوپتەگەن داۋ تۋعىزدى. بىرەۋلەر بۇل كۋرسسىز ساۋاتتى تۇلەك دايىنداۋ مۇمكىن ەمەس دەگەندى العا تارتسا, ەكىنشىلەرى بۇل كۋرس زايىرلى مەملەكەتتەگى ونسىز دا از ەمەس ءدىندار وتباسىلارىنىڭ قاتارىن تولتىرادى, ۇشىنشىلەرى, مۇعالىمدەر ماڭىزدى ماتەريالدى ءتيىستى دەڭگەيدە جەتكىزەتىن ساۋاتتى مامانداردىڭ جوقتىعىن العا تارتتى. بىراق قالاي دەگەنمەن دە, بۇل ءىس جۇزەگە اسىپ, قازىر ورتا ءبىلىم بەرەتىن وقۋ ورىندارىندا وقىتىلىپ كەلە جاتىر. قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءبىلىم جəنە عىلىم ءمينيسترىنىڭ 2014 جىلعى 15 شىلدەدەگى № 281 بۇيرىعىمەن جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەردىڭ 9-سىنىبىنا ارنالعان «زايىرلىلىق جانە ءدىنتانۋ نەگىزدەرى» كۋرسىنىڭ باعدارلاماسىن بەكىتۋ تۋرالى شەشىم شىعىپ, 2016-2017 وقۋ جىلىنان باستاپ «ءدىنتانۋ نەگىزدەرى» ءپانى «ءدىنتانۋ جانە زايىرلىلىق نەگىزدەرى» ءپانى رەتىندە وقىتىلىپ كەلەدى. نەگىزىندە بۇل ءپاندى وقىتۋداعى ماقسات – ەلىمىزدەگى جاستاردىڭ ءدىن تۋرالى ساۋاتتىلىعىن ارتتىرىپ, بولاشاقتا ءارتۇرلى تەرىس اعىمداردىڭ سوڭىنان ەرىپ كەتۋدىڭ الدىن الۋ ەكەندىگى داۋسىز. الايدا بۇل قانشالىقتى دەڭگەيدە ءتيىمدى ورىندالۋدا دەگەن سۇراققا ەشكىم تولىق جاۋاپ بەرە المايدى. سەبەبى كۋرس فاكۋلتاتيۆ دەڭگەيىندە بولعاندىقتان, وعان بارىنشا ءمان بەرىپ وقىتىلادى دەپ ايتۋ قيىن. وقۋشىلارعا دا باعا قويىلماعاندىقتان, زەيىن سالىپ وقىمايدى. ونىڭ ۇستىنە وتپەلى كەزەڭدەگى 9-سىنىپ وقۋشىلارى مۇنداي تاقىرىپقا قىزىقپايدى. ال ءبىلىم بەرىپ جۇرگەن ۇستازداردىڭ كوبى تەك ساعات ءۇشىن الادى نەمەسە تاريحشى بولعانى ءۇشىن جۇكتەلەدى. سوندىقتان دا بۇل ءپاننىڭ وقىتۋ ساپاسى, وقۋلىقتىڭ ساپاسى دەگەن دۇنيەلەر ءالى دە جەتىلدىرۋدى قاجەت ەتەدى دەپ سانايمىن.
