ەلەكتروموبيل ءداۋىرى ەسىك قاعىپ تۇر

ەلوردا كوشەلەرىندە ەلەكتروموبيلدەردىڭ جۇيتكي باستاعانىنا ءبىراز جىلدىڭ ءجۇزى بولدى, ولاردىڭ كوپشىلىگى – جەڭىل كولىك ەمەس, قوعامدىق كولىك. رەسمي دەرەك بو­يىنشا ەلوردادا وتكەن جىلى
38 جەڭىل ەلەكتروموبيل تىركەلگەن.ەلوردا كوشەلەرىندە ەلەكتروموبيلدەردىڭ جۇيتكي باستاعانىنا ءبىراز جىلدىڭ ءجۇزى بولدى, ولاردىڭ كوپشىلىگى – جەڭىل كولىك ەمەس, قوعامدىق كولىكتەر. رەسمي دەرەك بويىنشا ەلوردادا وتكەن جىلى 38 جەڭىل ەلەكتروموبيل تىركەلگەن, ال 2020 جىلدىڭ قاڭتار ايىندا استانا كوشەلەرىنە جولاۋشىلاردى قوعامدىق تاسىمالداۋ باعىتتارىنا 15 بىرلىك «Yutong» ەلەكتر اۆتوبۋسى جىبەرىلگەن ەدى, مىنە, سودان بەرى ەكولوگيالىق تۇرعىدان ءتيىمدى ەلەكتر اۆتوبۋستاردىڭ سانى جىلدان جىلعا ءوسىپ كەلەدى, سول جىلى ەلەكتر اۆتوبۋستاردىڭ سانى 100-گە جەتتى, 2021 جىلى جەلىگە تاعى 100 ەلەكتر اۆتوبۋس قوسىلدى. بيىل تاعى دا 100 جاڭا ەلەكتر اۆتوبۋس ساتىپ الۋ جوسپارلانعان. اتاپ وتەر ءبىر جايت, قالاداعى ەلەكتر اۆتوبۋستار جەكە ينۆەستيتسيالار ەسەبىنەن جەلىگە شىعارىلىپ
كەلەدى.

بالامالى ەنەرگيا كوزدەرىنە كوشۋ الەمدىك ۇردىسكە اينالعان ءبىزدىڭ زامانىمىزدا, ەلەكتر اۆتوبۋستاردىڭ تيىمدىلىگى بىردەن كوزگە تۇسەدى: اتموسفەراعا زياندى قالدىقتار شىعارمايدى ءارى ۇنەمدى, ماي نەمەسە باسقا دا سۇيىقتىق اۋىستىرۋدىڭ قاجەتى جوق, پايدالانۋعا بەرىلگەننەن كەيىنگى شىعىنى 80 پايىزعا دەيىن ۇنەمدەلەدى. ەگەر ديزەل موتورلى قوعامدىق كولىكتىڭ شىعىنى تاۋلىگىنە 22-25 مىڭ تەڭگەنى قۇراسا, ەلەكتر اۆتوبۋس­تاردىڭ شىعىنى ودان 4-5 ەسەگە از. كونسترۋكتسيانى تاۋلىگىنە ءبىر رەت تۇنگى ۋاقىتتا قۋاتتاۋ جەتكىلىكتى. ياعني اۆتوبۋستى كۇندىزگى ۋاقىتتا قۋاتتاۋدىڭ قاجەتى جوق, ول ءبىر كۇنگە تولىق جەتەدى.

سونداي-اق جەلىگە شىعارىلعان سوڭعى ۇلگىدەگى ەلەكتر اۆتوبۋستار ينتەللەكتۋالدى-كليماتتىق باقىلاۋ جۇيەسىمەن, پاندۋستارمەن جانە ەرەكشە قاجەتتىلىگى بار ادامدار ءۇشىن ارنايى ورىندارمەن جابدىقتالعان, قازىردىڭ وزىندە جاڭا ەلەكتر اۆتوبۋستار اۆتوپاركتەردى جاڭارتۋعا, جاڭا باعىتتار ەنگىزۋگە, ايالدامادا كۇتۋ ارالىعىن قىسقارتۋعا مۇمكىندىك بەرىپ وتىر.

بىلتىر نۇر-سۇلتان, الماتى, پاۆلودار قالالارىندا ەلەكتروموبيلدەرگە ارنالعان 110 قۋاتتاۋ بەكەتى ورناتىلدى, ونىڭ 50-دەن استامى ەلورداعا تيەسەلى, ۇلتتىق پاۆيلون اۋماعىنداعى ارنايى ايماقتا ءبىر مەزگىلدە 25 ەلەكتروموبيلگە قۋات الۋعا جاعداي جاساعان. دەگەنمەن, الەمدىك نارىقپەن سالىستىرعاندا ەلەكتروموبيلگە سۇرانىستىڭ ازدىعىنان وتاندىق نارىقتىڭ ادىمى اشىلماي كەلەدى.

الەمدىك نارىقتاعى سوڭعى جاعداي

سوڭعى ستاتيستيكاعا سۇيەنسەك, 2021 جىلى ەلەكترلىك, گيبريدتى جانە وتىندىق ەلەمەنتتى كولىك تۇرلەرىن قوسا ەسەپتەگەندە, جاڭا ەنەرگەتيكالىق كولىكتەردىڭ جاھاندىق ساتىلىمى 6,23 ميلليون داناعا جەتىپ, سايكەس مەزگىلدەگىمەن سالىستىرعاندا 118.6%-عا وسكەن. جالپى كولىك نارىعىنداعى جاڭا ەنەرگەتيكالىق جەڭىل كولىكتەردىڭ ۇلەسى 8.5%-دى قۇراپ, سايكەس مەزگىلدەگىدەن 4,8 پايىزدىق پۋنكت دەڭگەيىندە كوتەرىلگەن. نارىقتا شىعىستاعى كورشىمىزدىڭ كوش باستاپ تۇرعانى كۇمان تۋدىرمايدى, 2021 جىلى قىتايدا 3,31 ميلليون جاڭا ەنەرگەتيكالىق كولىك ساتىلعان, دەمەك, جاھاندىق نارىقتىڭ 53%-ى – قىتايعا تيەسەلى دەگەن ءسوز. ستاتيستيكالىق دەرەكتەر قىتايدىڭ بۇگىنگى كۇندە ەۋرو­پانى شاڭ قاپتىرىپ, جاڭا ەنەرگەتيكالىق كولىكتىڭ الەمدەگى ەڭ ءىرى نارىعىنا اينالعانىن ايعاقتادى.

جاپونيانىڭ ەكونوميكالىق جاڭالىقتار اگەنتتىگى ۇسىنعان سوڭعى مالىمەتكە سايكەس, جاھاندىق ەلەكتروموبيل نارىعىنداعى ۇزدىك 20 كومپانيانىڭ 12-ءسى قىتايدىكى ەكەن. ال MarkLines كومپانياسىنىڭ دەرەكتەرىنە سەنسەك, Model 3 جانە Model Y نۇسقالارىنىڭ تانىمالدىعىنا بايلانىستى Tesla-نىڭ ساتىلىمى 2020 جىلمەن سالىستىرعاندا 90%-عا ءوسىپ, 930000 داناعا جەتكەن, بۇل ەلەكتروموبيلدىڭ الەمدىك ساتىلىمىنىڭ (4,5 ميلليون دانا) شامامەن 20%-ىن قۇرايدى. دەگەنمەن, Tesla كولىكتەرىنىڭ كوپشىلىگى قىتايلىق تۇتىنۋشىلارعا بۇيىرعانىن ايتا كەتكەن ءجون, سونىڭ ارقاسىندا وتكەن جىلى Tesla-نىڭ قىتايداعى ءوندىرىس جانە ساتىلىم كولەمى اقش نارىعىن باسىپ وزدى.

ساراپشىلاردىڭ بولجاۋىنشا, ەلەكتروموبيل ساتىلىمى 2022 جىلى دا وسە تۇسپەك. الەمدىك جەتكىزىلىم تىزبەگىندە تۋىنداعان قيىندىققا قاراماستان, ءبىرىنشى توقساندا جەر جۇزىندە 2 ميلليون ەلەكتروموبيل ساتىلعان. بۇل وتكەن جىلدىڭ سايكەس كەزەڭىمەن سالىستىرعاندا تورتتەن ءۇش ەسەگە كوپ. الايدا ەلەكترلىك كولىكتەر ساتىلىمىنىڭ جوعارى ءوسىمىن ساقتاۋ الداعى ۋاقىتتا ءبىراز توسقاۋىلعا تاپ بولۋى مۇمكىن, قىسقا مەرزىمدى پەرسپەكتيۆادا باتارەيا وندىرىسىنە قاجەتتى كەيبىر مينەرالدىڭ كۇرت قىمباتتاۋى, ۋكرايناداعى سوعىس جاعدايى جانە قىتايدىڭ كەي ايماقتارىنداعى لوكداۋننىڭ سالدارىنان جەتكىزىلىم تىزبەگىنىڭ ءۇزىلۋى ەلەكتروموبيل وندىرىسىنە سالقىنىن تيگىزۋى كادىك. دەگەنمەن, ەلەكترموبيلدەردىڭ جاپپاي قولدانىسقا ەنۋىنە شەشىمىن كۇتكەن تەحنولوگيالىق پروبلەمالار ءباز-باياعىشا كەدەرگى كەلتىرە بەرەدى دەيدى سالا ماماندارى.

ەلەكتروموبيلدىڭ ارتىقشىلىعى

ەلەكتروموبيلگە سۇرانىستىڭ وسۋىنە اسەر ەتكەن فاكتور كوپ, الەم ەلدەرى «جاسىل ەكونوميكاعا» بەت بۇرعان جاڭا كەزەڭدە, تارتىمدىق اككۋمۋلياتور مەن ەلەكترجەتەكتىڭ كومەگىمەن قوزعالاتىن, قورشاعان ورتاعا زياندى قالدىقتار مەن دەنساۋلىققا قاۋىپتى گاز شىعارمايتىن ەلەكتروموبيلدىڭ ءوندىرىسى مەن قولدانىسىنا ۇكىمەتتەر مەن كوممەرتسيالىق ەمەس ۇيىمدار ايرىقشا قولداۋ ءبىلدىرىپ وتىر. ال قاراپايىم تۇتىنۋشىلاردى, ارينە, ءبىرىنشى كەزەكتە بەنزينمەن سالىستىرعاندا ەلەكتر قۋاتىنىڭ الدەقايدا ارزان تۇسەتىندىگى (الايدا بەنزين باعاسى سالىستىر­مالى تۇردە ارزان قازاقستاندا بۇل ەلەكتروموبيلدەردىڭ باسەكەگە قابىلەتتىگىن شىن مانىندە نىعايتا الا ما؟) جانە سالىق تولەۋدەگى جەڭىلدىكتەر قىزىقتىراتىنى داۋسىز. ەلەكتروموبيلدەردىڭ شىعىنى از, بەنزينمەن قوزعالاتىن كولىكپەن سالىستىرعاندا, ەلەكترلىك كولىكتىڭ شىعىنى سوڭعىسىنىڭ شامامەن بەستەن بىرىندەي عانا. سەبەبى ونىڭ مايىن, بىلتەسىن, سۇزگىشىن اۋىستىرۋ قاجەتسىز. ەلەكتروموبيلدىڭ «دىبىسسىز» قوزعالىسى مەن كەپتەلىستە كوپ ەنەرگيا جۇمسامايتىنى دا تۇتىنۋشىلاردىڭ كوڭىلىنەن شىعادى. مىسالى, قىتايدا ەلەكتروموبيل ساتىپ الۋشىعا ايتارلىقتاي سۋبسيديا تولەنەتىنى جانە سالىقتان بوساتىلۋى, كولىك كەپتەلىسىن رەتتەۋگە بايلانىستى قابىلدانعان شەكتەۋ شارالارىنىڭ ەلەكتروموبيلدەرگە قولدانىلماۋى نارىقتىڭ جىلدام دامۋىنا وڭ ىقپال ەتكەنى داۋسىز.

ەلەكتروموبيلدەردىڭ كەمشىلىگى

قازىرگى تاڭدا جەر بەتىندەگى كولىكتەردىڭ شامامەن 8.5 پايىزى عانا بالاما قۋات كوزىمەن قوزعالادى. ەلەكتروموبيل نارىعىنىڭ قارقىندى دامۋىنا كەدەرگى بولاتىنداي فاكتورلار از ەمەس, ءسوزىمىزدىڭ دالەلى رەتىندە ەلەكتروموبيلدەردىڭ ءبىراز كەمشىلىكتەرىن اتاۋعا بولادى. ەلەكتروموبيلدەردىڭ قۋاتى ۇزاق قاشىقتىققا جەتپەيدى, ەلەكتروموبيل نارىعىندا كوش باستاپ تۇرعان قىتايدا تولىق قۋاتتالعان ەلەكتروموبيل يەسىن مىقتاعاندا 150 شاقىرىم قاشىقتىققا جەتكىزە الادى, الايدا قولايسىز اۋا رايى, كەپتەلىس, باتارەيانىڭ كۇيى ت.ب. جاعدايلاردى ەسكەرگەندە, ءىس جۇزىندە 100 شاقىرىمعا ميزەمەي جەتۋى نەعايبىل. بۇل, اسىرەسە, قالالار مەن ەلدى مەكەندەردىڭ اراسى شالعاي قازاقستانداعى تۇتىنۋشىلار ءۇشىن وتە-توتە قولايسىز بولاتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى, ال وعان ەلىمىزدىڭ كوپشىلىك ايماقتارىندا قىستىڭ ۇزاقتىعى مەن قىتىمىرلىعىنا بايلانىستى كونديتسيونەردىڭ ۇدايى جۇمىس ىستەپ تۇرۋى قاجەت ەكەنىن قوسىڭىز. ەلەكتروموبيلدەردى قۋاتتاۋ كوپ ۋاقىت الاتىنى دا جاسىرىن ەمەس. ادەتتە تولىق قۋاتتاۋعا شامامەن 8 ساعاتتاي ۋاقىت كەرەك, ءتىپتى جىلدام قۋات­تاۋدىڭ وزىنە 1-2 ساعات ۋاقىت جۇمسالادى. كولىكتى قۋاتتايتىن بەكەتتەر دە تاپشى, الەمدىك نارىقتىڭ جەتەكشىسى قىتاي دا بۇل ماسەلەنىڭ وڭ شەشىمىن تاپپاي داعدارۋدا, سەبەبى قۋاتتاۋ بەكەتتەرىن سالۋ ايتارلىقتاي كۇش-جىگەر مەن شىعىندى تالاپ ەتەدى, ەلەكتروموبيل نارىعىنداعى سۇرانىسى ەڭ از ەلدەردىڭ قاتارىنا جاتاتىن قازاقستان ءۇشىن ءتىپتى سولاي, وتكەن جىلعى دەرەك بويىنشا, ەلەكتروموبيل مەن ەلەكتر اۆتوبۋستارىنا قاجەتتى ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋ ماقساتىندا نۇر-سۇلتان, الماتى جانە پاۆلودار قالالارىندا 110 قۋاتتاۋ بەكەتى ورناتىلعان, الايدا دامۋدىڭ ۇزاق مەرزىمدى ستراتەگياسى تۇرعىسىنان بۇل كورسەتكىشتىڭ كوڭىل كونشىتپەيتىنىن دە مويىنداۋ كەرەك.

ەلەكتروموبيلدىڭ ەڭ باس­تى كەمشىلىگى – باعاسىنىڭ قىمباتتىعى جانە باتارەيالاردىڭ «عۇمىرىنىڭ» قىسقالىعى. ەلەكتروموبيلدىڭ بارلىق ءتۇرى وزىمەن قارايلاس ىشتەن جاناتىن قوزعالتقىشتى كولىكتەردەن قىمبات تۇرادى, ونى قاراپايىم ازاماتتاردىڭ قالتاسى كوتەرە بەرمەيدى, ونىڭ ۇستىنە, ەلەكتروموبيلدەردىڭ ءداستۇرلى كولىكتەرگە قاراعاندا تەزىرەك قۇنسىزداناتىنى تاعى بار, بۇل دا – تۇتىنۋشىنى ەكىۇداي كۇيگە تۇسىرەتىن كوپ سەبەپتىڭ ءبىرى.

ەلەكتروموبيل باعاسىنىڭ شامامەن ۇشتەن ءبىرىن ونىڭ باتارەياسى قۇرايدى, ال قازىرگى قولدانىستاعى باتارەيالاردىڭ كوپشىلىگىنىڭ جارامدىلىق مەرزىمى 8-15 جىل ارالىعىندا, باسقاشا ايتقاندا, مۇمكىندىگى سارقىلعان باتارەيانى اۋىستىرۋدىڭ شىعىنى دا شاش ەتەكتەن. ەسكەرەتىن تاعى ءبىر جايت, بۇگىنگى تاڭدا ەلەكتروموبيلگە پايدالانىلاتىن جوعارى سىيىمدىلىقتى باتارەيالاردىڭ باسىم كوپشىلىگى ليتي-يوندى باتارەيا توبىنا جاتادى, مۇنداي باتارەيانى قايتا وڭدەۋ وتە قيىنعا توقتايدى, ۇلىبريتانياداعى لەستەر ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى ەندريۋ ەببوتتىڭ ەسەبىنشە, باتارەيانى قايتا وڭدەۋ ءۇردىسى وتە قىمباتقا تۇسەدى, كەڭ اۋقىمدا قايتا وڭدەۋدىڭ قولدانىستاعى مەشەۋ تاسىلدەرىنە بايلانىستى الەمدەگى ليتي-يوندى باتارەيا­لارىنىڭ شامامەن 5%-ى عانا جيناپ الىنادى, ال قالعان بولىگى جەر بەتىندەگى زياندى قالدىقتىڭ قاتارىن كوبەيتىپ جاتىر. ونىڭ ۇستىنە, باتارەيا شىعارۋعا قاجەتتى ءار الۋان مەتالداردى ءوندىرۋدىڭ رەسۋرستىق شىعىنى دا ەكولوگيا­لىق ورتاعا از زارداپ اكەلىپ جاتقان جوق. تۇپتەپ كەلگەندە, ەلەكتروموبيل سالاسىن ودان سايىن دامىتۋ ءۇشىن باتارەيا ءوندىرىسىن ءارتاراپتاندىرۋ قاجەت دەيدى ماماندار.

بولاشاققا بولجال

ورىن تەپكەن قيىندىقتار مەن تەحنولوگيالىق پروبلەمالارعا قاراماستان, سالا ماماندارى ەلەكتروموبيل ءوندىرىسىنىڭ بولاشاعىنا وپتيميستىك كوزقاراس ۇستانىپ وتىر. بۇل نەگىزسىز دە ەمەس, وسىدان بىرنەشە جىل ىلگەرى وتاندىق ساراپشىلار باتارەيا قۇنىنىڭ ايتارلىقتاي ارزاندايتىنىن بولجاعان ەدى, بىراق, الەمدەگى سوڭعى وقيعالار, اسىرەسە جەر ءجۇزىن جايلاعان پاندەميا مەن قىمباتشىلىق بۇل بولجالدىڭ ىسكە اسۋىن تاعى ءبىراز جىلعا شەگەرەتىن سەكىلدى, سوعان قاراماستان سوڭعى تەحنولوگيالىق جاڭالىقتار ەلەكتروموبيلگە سۇرانىس پەن قولجەتىمدىلىكتى ارتتىرۋعا جول اشادى. مىسالى, قازاقستاندىق ونەرتاپقىش سانجار تايجان تولىق قۋاتتالعان ەلەكتروموبيلدىڭ ءجۇرىس قاشىقتىعىن 500-600 شاقىرىمعا دەيىن ۇزارتۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن جوبا ۇسىنعانى ەسىمىزدە. وتكەن جىلى «Toyota» كومپانياسىنىڭ 10 مينۋت ىشىندە تولىق قۋاتتالىپ, 500 شاقىرىمعا دەيىن جول باساتىن ەلەكتروموبيلدى شىعارۋعا دايىندالىپ جاتقانى تۋرالى اقپارات تاراعان ەدى. مامانداردىڭ بولجاۋىنشا, مۇنداي ەلەكتروموبيلدەر 2025 جىلعا قاراي جاپپاي قولدانىسقا ەنۋى مۇمكىن. كورەيالىق Hyundai Motor كومپانياسى دا وتكەن جىلى تولىق قۋاتتى ءجۇرىس قاشىقتىعى 500 شاقىرىمعا جەتەتىن Genesis eG80 كولىگىن نارىققا شىعاردى. قىتايلىق ساراپشىلاردىڭ بولجاۋىنشا, الداعى 3-5 جىل ىشىندە ەلەكتر قۋاتىمەن قوزعالاتىن «جاسىل كولىكتەر» پيلوتتىق جوبادان قارقىندى دامۋعا باعىتتالىپ, ەنەرگەتيكا جانە كولىك رەۆوليۋتسيا­سى ايتارلىقتاي سينەرگەتيكاعا قول جەتكىزەدى. ەلەكتروموبيل سالاسىندا ينتەللەكتۋالدى تەحنولوگيالار كەڭىنەن قولدانىلىپ, روبوت كولىكتەر مەن اقىلدى كولىكتەردىڭ داۋرەنى باستالادى.

الەمدىك ترەندتەن حالىق سانى از, تۇتىنۋ نارىعى شاعىن قازاقستان دا قاعىس قالىپ جاتقان جوق. قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەمەر-ءمينيسترىنىڭ رەسمي اقپاراتتىق رەسۋرسىنىڭ مالىمەتتەرىنە ساي, ەلىمىزدە ەلەكتروموبيلدىڭ ءبىرىنشى پارتياسى 2014 جىلى شىعارىلا باستاعان, قازاقستاندىق «سارىارقا-اۆتوپروم» زاۋىتى «JAC iEv7S» ەلەكتروموبيلىنىڭ سەريالىق ءوندىرىسىن ىسكە قوسۋعا دايىن. كاسىپ­ورىن «ANKAI» جانە «Yutong» ەلەكتر اۆتوبۋس­تارىنىڭ ءوندىرىسىن دە يگەرىپتى. ولاردى نۇر-سۇلتان, اقتاۋ جانە پاۆلودار قالالارىنىڭ اۆتوپاركتەرى پايدالانادى. سونداي-اق «Hyundai Trans Auto» كاسىپورنىندا «Golden Dragon» ەلەكتر اۆتوبۋسىنىڭ ءوندىرىسى يگەرىلگەن. ەلەكتروموبيل باعاسىن ارزانداتۋدىڭ باستى جولى – يمپورتتالعان ەلەكتر كولىكتەرىن كەدەندىك تولەمدەر مەن سالىقتان بوساتۋ جانە وتاندىق ءوندىرىستى, اسىرەسە باتارەيا ءوندىرىسىن دامىتۋ. جوسپار بويىنشا, قازاقستاندا بيىل Hyundai Ioniq ەلەكتروموبيلى, كەلەسى جىلى KIA EV6 وندىرىلە باستايدى, 2022 جىلى وتاندىق اۆتوكولىك سالاسى 2000 دانا ەلەكتروموبيل وندىرەدى دەپ جوسپارلانعان. ءلايىم, جاسالعان جوسپار ايتىلعان ءسوز كۇيىندە قالماي ۋاقىتىمەن ورىندالىپ, يگىلىگىن ەل كورسە, وتاندىق اۆتوكولىك ءوندىرىسى تەحنولوگيالىق ۇدەرىستىڭ كوشىنەن قالماسا, قۇبا-قۇپ بولار ەدى.

ەرلان مازان