1920 جىلى قازاقستاننىڭ العاشقى استاناسى قازىرگى رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ ورىنبور وبلىسىنىڭ اۋماعىنداعى ورىنبور قالاسى بولدى. سول كەزدە اۆتونوميالى قازاقستان استاناسىنىڭ ۋاقىتشا ورىنبوردا بولاتىندىعى بارشاعا ءمالىم ەدى. بىرىنشىدەن, پاتشالىق وكىمەتتىڭ تۇسىندا بۇل قالا ورىنبور شەكارا جەلىسىنىڭ ىشكى بولىگىندە ورنالاسقان ەدى. ال قازاقتاردىڭ بۇل جاقتا ءجۇرىپ-تۇرۋى شەكتەۋلى بولاتىن.
دالالىقتار تەك ارنايى تولەم (بيلەت) تولەۋ ارقىلى عانا بۇل قالادا ۋاقىتشا تۇراقتاي الاتىن. ەكىنشىدەن, ورىنبور قازاقستاننىڭ بارلىق وڭىرلەرىنەن تىم الشاقتا ورنالاسقاندىقتان, سالدارى دا سايكەسىنشە ەدى. ۇشىنشىدەن, اۆتونوميالى قازاقستاننىڭ شەكاراسى باشقۇرتتاردىڭ جەرىنە وتە جاقىن بولۋى دا ءتىلى, ءدىنى مەن مادەنيەتىنىڭ تامىرى ءبىر حالىقتاردىڭ كورشىلەس بولۋىنان قاۋىپتەنگەن بولشەۆيكتەرگە ۇناي قويمادى. سوندىقتان دا جۋىق ارادا استانانىڭ كوشىرىلەتىنى, دەمەك, جاڭا قازاقستان شەكاراسىنىڭ وزگەرەتىنى بەلگىلى ەدى.
جاڭا استانا رەتىندە «ۇمىتكەر» قالالار قاتارىندا سەمەي, اقتوبە, ورال, الماتى, اقمەشىت, شىمكەنت بولدى. ءتىپتى ءبىر كەزدەرى قازاق بيلەۋشىلەرىنىڭ باسقارۋىندا بولعان جانە ءداستۇرلى تۇرعىدان پايىزدىق جاعىنان قازاق تۇرعىندارى باسىم ورنالاسقان تاشكەنت قالاسى دا قاراستىرىلدى. ەڭ قىزىعى, سول كەزدە ۇمىتكەر-قالالاردىڭ اراسىندا اقمولا دا بولعان ەدى.
1925 جىلى قازاقستاننىڭ استاناسى اقمەشىتكە اۋىستىرىلدى. جاڭا استانا قازاق حاندىعىنىڭ بۇرىنعى ەلوردالارى بولعان سىعاناق پەن تۇركىستاننان تىم الشاقتا ەمەس ەدى. 1925 جىلدىڭ ساۋىرىندە وسىندا وتكەن قازاقستان كەڭەستەرىنىڭ V سەزىندە قىرعىز اكسر اتاۋى قازاق اكسر بولىپ وزگەرتىلدى. الايدا كەيىنگى وقيعالار كورسەتكەندەي, جاڭا ىڭعايلى كولىك-قاتىناس جولدارى بولماعاندىقتان, جاڭا استانا ەل ورداسى مارتەبەسىنە سونشالىقتى لايىق بولا قويمادى. اقمەشىت قالاسىنىڭ اتاۋىن قىزىلوردا دەپ وزگەرتكەننەن دە ەشتەڭە وزگەرمەدى.
تۇركسىب قۇرىلىسىنىڭ باستالۋى ەل ورداسىن الماتىعا كوشىرۋدىڭ باستى سەبەبى بولدى. بۇل قالا ارقىلى قولايلى كولىك ماگيسترالدارى وتەتىن. ول جەردەن ورتالىق ازيانىڭ باسقا رەسپۋبليكالارىنا دا شىعۋعا مۇمكىندىك بولاتىن. ەل ورداسى زاڭدى تۇرعىدا 1927 جىلدىڭ 3 ساۋىرىندە كوشىرىلدى. ال ءىس جۇزىندە كوشىرۋ تەك 1929 جىلى عانا جۇزەگە استى. وسىلايشا, الماتى قالاسى 1997 جىلعا دەيىن قازاقستاننىڭ ەلورداسى بولدى.
الماتىدان كوشۋدىڭ باستى سەبەپتەرى
قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى جىلدارى ەلورداسىن الماتىدان اقمولاعا كوشىرۋ جونىندە ماسەلە تۋىندادى. بۇل يدەيانى كوتەرگەن مەملەكەت باسشىسى ن.ءا. نازارباەۆ بولاتىن. ەلباسىنىڭ وسىنداي قادامىنىڭ قاجەتتىگىنە كۇماندانعانداردى سەندىرۋگە تۋرا كەلدى. راسىندا دا, رەسپۋبليكانىڭ ورتالىعىن جاڭا ورىنعا كوشىرۋگە دايەكتى نەگىز, سالماقتى سەبەپتەر بولدى.
بىرىنشىدەن, بۇل كەزدە الماتىنىڭ دامۋى ءۇشىن اۋماقتىق رەسۋرس تاۋسىلعان ەدى. قالا ەندى قايتىپ قۇلاش جازىپ دامي المايتىن ەدى, ويتكەنى بارلىق جاعىنان دەرلىك تاۋلار قورشاپ قالدى. مەگاپوليس 700 مىڭ تۇرعىنعا دەپ جوبالانعان ەدى, ال سول كەزدە ونىڭ تۇرعىندارىنىڭ سانى 1 ميلليوننان اسىپ كەتكەن بولاتىن. وڭتۇستىك مەگاپوليستى سۋمەن قامتۋ, كارىزدەندىرۋ جاعىنان ەلەۋلى قيىندىقتار تۋىندادى. ەكىنشىدەن, الماتىنىڭ ەكولوگيالىق احۋالى دا ناشارلاي ءتۇستى. بۇل سەيسميكالىق قاۋىپتى ءوڭىر ەدى. قالانىڭ جەلدەتىلۋى ناشار بولدى. ۇشىنشىدەن, رەسپۋبليكانىڭ وڭتۇستىك بولىگىندە حالىق تىعىزدىعى جوعارى, ال سولتۇستىك, سولتۇستىك-شىعىس جانە ورتالىق وڭىرلەردە وتە تومەن بولدى. جاپپاي اشارشىلىقتىڭ, ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەردىڭ,
ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جىلدارىندا ءجۇز مىڭداعان ازاماتتاردىڭ قۇربان بولۋىنىڭ سالقىن سالدارى ءالى دە ساقتالعان ەدى. 90-ىنشى جىلداردىڭ العاشقى جارتىسىندا جەرگىلىكتى ەمەس تۇرعىنداردىڭ وزدەرىنىڭ ۇلتتىق رەسپۋبليكالارىنا, ەتنيكالىق مەكەندەرىنە قايتا كوشۋى بەلەڭ الدى. مۇنداي كوشتەر كولحوزدار مەن سوۆحوزدار (ۇجىمدىق شارۋاشىلىقتار مەن كەڭەستىك شارۋاشىلىقتار) تاراتىلعان جىلدارى قاتتى ءجۇردى. تورتىنشىدەن, الماتى بارلىعىن جۇمىسپەن قامتي المادى: جاڭا كاسىپورىنداردىڭ اشىلۋى ەلەكتر قۋاتىنىڭ جەتىسپەۋشىلىگىنە, شيكىزات, سۋ جانە ت.ب. جەتكىزۋدىڭ قيىندىعىنا بايلانىستى شەكتەلدى. بەسىنشىدەن, ەل ورداسىنىڭ سولتۇستىككە اۋىستىرىلۋى گەوساياسي جاعدايلارعا دا بايلانىستى بولدى. ەلباسى ن.ءا.نازارباەۆ ءوزىنىڭ «ەۋرازيا جۇرەگىندە» اتتى كىتابىندا اتاپ كورسەتكەندەي: «وسى ارەكەتىمەن قازاقستان سولتۇستىكپەن جانە وڭتۇستىكپەن, شىعىسپەن جانە باتىسپەن تەڭ قۇقىقتى ىنتىماقتاستىققا اشىقتىعىن پاش ەتتى». بۇعان قوسا, ەلدىڭ ورتالىعى رەسپۋبليكانىڭ بارلىق شەكارالارىنان تەڭ قاشىقتىقتا ورنالاسۋى ءتيىس ەدى. التىنشىدان, ەل ورداسىن كوشىرۋ قاجەتتىگى ەلدىڭ يندۋستريالدىق-يننوۆاتسيالىق دامۋى ءۇشىن العا قويىلعان مىندەتتەرگە دە بايلانىستى بولدى.
اقمولانى تاڭداۋدىڭ العىشارتى
تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىنان باستاپ بەلسەندى تۇردە بولاشاقتاعى جاڭا ەلوردانى ىزدەستىرۋ باستالدى. بولاشاق ەلوردانىڭ ءارتۇرلى نۇسقالارى قاراستىرىلدى: قاراعاندى, اقتوبە, جەزقازعان… اقمولا الەۋەتتى ەلوردا رەتىندە حالىقارالىق ستاندارتتار بويىنشا قويىلاتىن بارلىق 32 تالاپقا ساي كەلدى: الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق كورسەتكىشتەر, كليمات, لاندشافت, سەيسميكالىق شارتتار, قورشاعان ورتا, ينجەنەرلىك جانە ترانسپورتتىق ينفراقۇرىلىم, قۇرىلىس كومپانياسى, ەڭبەك رەسۋرستارى, گەوساياسي اسپەكتىلەر جانە ت.ب.
بىرىنشىدەن, استانا ەلدىڭ ەڭ گەوگرافيالىق ورتالىعىندا ورنالاستى. ەكىنشىدەن, اقمولانىڭ كولىكتىك قاتىناس جولدارى ىڭعايلى بولدى, ياعني اۋە جولى, تەمىرجولدار مەن اۆتوموبيل ماگيسترالدارىنىڭ قيىلىسقان تۇسىندا ورنالاستى. ۇشىنشىدەن, قالا ءتورت قۇبىلاعا قاراي وسە الاتىن ەدى: گەوگرافيالىق جاعداي كەز كەلگەن باعىتتا ۇلعايا دامۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن. تورتىنشىدەن, مۇندا سەيسميكالىق قاۋىپ جوق. بەسىنشىدەن, قالانىڭ ەسىل وزەنىنەن جينالاتىن وراسان زور سۋ قويماسىنىڭ بولۋى اسەر ەتتى. التىنشىدان, جاڭا ەلوردانى تاڭداۋ گەوساياسي سەبەپتەردەن دە تۋىندادى, دەموگرافيالىق جانە ەلدىڭ قاۋىپسىزدىگى سياقتى ماسەلەلەر دە شەشىمىن بىردەن تاپتى. ورىس ءتىلدى تۇرعىنداردىڭ رەسەيگە كوشىپ كەتۋىنە بايلانىستى, ولكەدە تۇرعىندار سانىنىڭ كۇرت ازايۋ قاۋپىن ءتوندىردى. سوڭىندا, اقمولانىڭ تازا ءارى جەلدەتىلەتىن, جازىق جەردە ورنالاسقان قالا رەتىندە ەكولوگيالىق تۇرعىدان دا ۇتىمدىلىعى باسىم بولدى. ەل ورداسىن اقمولاعا كوشىرۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانعان كەزەڭدە مۇندا نەبارى 280 مىڭ عانا ادام تۇراتىن ەدى.
الماتىدان – اقمولاعا
تاۋەلسىز جاڭا مەملەكەت قازاقستاندا جۇرگىزىلگەن رەفورمالاردىڭ ساتتىلىگى ەل ورداسىن كوشىرۋگە قاتىستى ماسەلەنىڭ شەشىلۋىنە بايلانىستى بولدى. جاڭا قازاقستاندى جاڭا ەلوردادا قالىپتاستىرۋ كەرەك بولدى. 1993 جىلدىڭ سوڭىندا ەلىمىزدىڭ پرەزيدەنتى ەل ورداسىن الماتىدان رەسپۋبليكانىڭ باسقا ءبىر قالاسىنا كوشىرۋ قاجەتتىگىن العاش رەت جاريا ەتتى. بۇل جاڭا باستاماعا مۇلدەم سەنبەگەن كۇمانشىلدەر دە از بولعان جوق. كوپشىلىك ىزعىعان جەل مەن قاقاعان ايازدان قورىقتى.
رەسمي دەڭگەيدە بۇل باستاما 1994 جىلدىڭ 6 شىلدەسىندە ن.ءا.نازارباەۆتىڭ رەسپۋبليكانىڭ جوعارعى كەڭەسىنىڭ سەسسياسىنادا سويلەگەن سوزىندە ايتىلدى. دەپۋتاتتار قولداپ, شۇعىل تۇردە ەلوردانى كوشىرۋدىڭ تەحنيكالىق-ەكونوميكالىق نەگىزدەمەسىن ازىرلەۋگە نۇسقاۋ بەرگەن قاۋلىنى قابىلدادى.
بۇدان كەيىنگى وقيعا بىلايشا ءوربىدى: 1995 جىلدىڭ 15 قىركۇيەگىندە مەملەكەت باسشىسى ەلوردانى اقمولاعا كوشىرۋ تۋرالى جارلىققا قول قويادى دا, وسى جىلدىڭ 28 قىركۇيەگىندە ۇكىمەت مەملەكەتتىك مەكەمەلەردى كوشىرۋ جونىندەگى كوميسسيانى قۇرادى. 1997 جىلدىڭ 20 قازانىندا تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ومىرىندە ماڭىزدى تاريحي وقيعا ورىن الدى: مەملەكەت باسشىسىنىڭ جارلىعىمەن ەلىمىزدىڭ ەلورداسى اقمولا بولدى.
1997 جىلعى 8 قاراشادا ەلورداعا مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ ەرەكشەلىك بەلگىلەرى – تۋ, ەلتاڭبا جانە پرەزيدەنت شتاندارتى اكەلىندى. پارلامەنتتىڭ قوس پالاتاسىنىڭ بىرلەسكەن ماجىلىسىندە ن.ءا.نازارباەۆ: «بۇگىن ءبىز, قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جوعارعى وكىمەتى, 1997 جىلدىڭ 10 جەلتوقسانىنان باستاپ اقمولا ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ استاناسى بولىپ تابىلادى دەپ سالتاناتتى تۇردە مالىمدەيمىز» دەپ اتاپ كورسەتتى.
1998 جىلدىڭ التىنشى مامىرىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ جارلىعى بويىنشا اقمولا اتاۋى استانا بولىپ وزگەرتىلدى. 1998 جىلى يۋنەسكو-نىڭ شەشىمىمەن قازاقستاننىڭ جاڭا ەلورداسىنا «بەيبىتشىلىك قالاسى» جوعارى اتاعى مەن مەدالى بەرىلدى. قازاقستاننىڭ جاڭا ەلورداسى – استانانىڭ حالىقارالىق تانىستىرىلىمى 1998 جىلدىڭ 10 ماۋسىمىندا بىرقاتار شەت مەملەكەتتەر باسشىلارىنىڭ قاتىسۋىمەن ءوتتى.
بۇل جاڭا, وراسان زور اۋقىمداعى جانە وتە قىسقا مەرزىمدە ىسكە اسىرىلعان مەگا جوبانىڭ باستاماسى بولدى. ءيا, استانا ءدال بىردەن بۇگىنگىدەي بولا قالعان جوق. بۇل ەلباسىنىڭ جانە جاڭا مەگاپوليستىڭ قۇرىلىسىنا بارىن سالعان ازاماتتاردىڭ وراسان زور, جانكەشتى ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا مۇمكىن بولدى.
زيابەك قابىلدينوۆ,
تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى
