ەلباسىنىڭ استانانىڭ دامۋى جانە «ەكسپو-2017» حالىقارالىق مامانداندىرىلعان كورمەسىنە دايىندىق جونىندەگى ارنايى كەڭەستە «رەزەڭكە پاتەرلەر» جونىندە ايتقانى بەلگىلى. قازىر وسىعان وراي ءتيىستى ورگاندار ايتىلعان جايدى ۇدايى باقىلاۋعا الىپ, ناقتى شارالار قولدانا باستادى. دەگەنمەن بۇل «ءاپ» دەگەندە شەشىلە قوياتىن وپ-وڭاي شارۋا ەمەس ەكەندىگى دە بايقالۋدا. نەگە دەسەڭىز, ەلىمىزدە مۇنداي كەلەڭسىزدىككە قارسى تۇراتىن ناقتى زاڭ كۇشى بار پارمەن جوق بولىپ شىقتى. ەندى ماسەلەنى تارقاتىپ ايتايىق.
«اۋادان اقشا جاساعان…»
مەملەكەت باسشىسىنىڭ تىكەلەي قولداۋى مەن قامقورلىعىنىڭ ارقاسىندا ەلىمىزدىڭ جۇرەگى – استانا الەمنىڭ ەڭ كورىكتى قالالارىمەن يىق تەڭەستىرەتىندەي ساۋلەتتى شاھارعا اينالىپ كەلەدى. سوندىقتان ەلورداسىنا بالا-شاعانىڭ بولاشاعىن ويلاپ, جىل – ون ەكى اي بويى قونىس اۋدارۋشىلار دا, ەكى قولعا ءبىر جۇمىس ىزدەپ, ات باسىن بۇرۋشىلار دا از ەمەس. ماسەلەن, رەسپۋبليكانىڭ باسقا وڭىرلەرىنەن ەلورداعا تۇراقتى تۇرۋعا كەلگەندەر سانى كەيىنگى ءۇش جىلدا 234 مىڭنان اسقان. قالا ىشىندە 305 مىڭعا جۋىق ادام مەكەنجاي وزگەرتكەن. وسى كەزەڭدە تەك 35 مىڭ ادام ۋاقىتشا تىركەلىپتى.
ءىرى مەگاپوليسكە, اسىرەسە, جاستاردىڭ كوپتەپ كەلەتىنىن بايقاۋعا بولادى. كەلگەن ادام جۇمىسقا تۇرىپ, الداعى ۋاقىتتا مەنشىكتى باسپاناعا قول جەتكىزۋ ءۇشىن دە تۇراقتى تىركەلەتىن مەكەنجاي ىزدەيتىنى بەلگىلى. سۇرانىس – ۇسىنىس تۋعىزادى. وتكەن جىلدارى قالانىڭ ءار بۇرىشىندا «استانا قالاسىندا تۇراقتى تىركەلۋگە كومەكتەسەمىن» دەگەن جارنامالار جاڭبىردان كەيىنگى ساڭىراۋقۇلاقتاي قاپتاپ كەتكەنى دە سودان. وسىندايدا ەبىن تاۋىپ, ەكى اسايتىندار قيمىلداپ-اق قالدى. پاتەرلەرى مەن ۇيلەرىنە ادامداردى بەلگىلى ءبىر سوماعا تىركەتىپ, قىپ-قىزىل اقشاعا قارىق بولدى. ءتىپتى, ونى كەيبىرەۋلەر ناعىز بيزنەستىڭ كوزىنە اينالدىرىپ الۋىن قايتەسىز. وڭتۇستىك شىعىس شاعىن اۋدانى بەرەزوۆايا كوشەسىندەگى ءبىر ۇيدە – 1700 ادام, پريگورودنىي كەنتىندەگى جاتاقحانادا – 1200 ادام, رەچنايا كوشەسىندەگى ءبىر ۇيدە – 890 ادامنىڭ, ال رابوچايا كوشەسىندەگى جەر ۇيدە 700-گە تارتا ادامنىڭ تىركەلۋى وسى سوزىمىزگە تولىق دالەل. بۇل دەرەكتەرگە باسىندا كەيبىرەۋلەردىڭ كۇمانمەن قاراعانى دا راس. شىنىندا, ءبىر ۇيگە ەكى مىڭعا تارتا ادامنىڭ تىركەلۋى اقىلعا سىيمايتىن جاعداي عوي. بىراق مەكەنجايعا تۇراقتى تىركەلۋ جيىرما مەن وتىز مىڭنىڭ, ۋاقىتشا تىركەلۋ بەس مىڭ مەن ون بەس مىڭنىڭ اراسىندا بولسا, «اقشا نە ىستەتپەيدى» دەپ امالسىز سەنەسىز. ونىڭ ۇستىنە, «رەچنايا كوشەسى», «رابوچايا كوشەسى» دەگەندەر قيال-عاجاپ ەرتەگىلەرى كەيىپكەرلەرى سياقتى ومىردە جوق نارسە بولىپ شىقتى. «سوندا ورنى دا جوق مەكەنجايعا ادامدار قالاي تىركەلگەن؟» دەپ ەرىكسىز تاڭقالاسىز.
ال 2017 جىلدىڭ 7 قاڭتارىنان باستاپ تۇرعىن ءۇي يەلەرىنىڭ ءوز ءۇيىندە تۇرىپ جاتقان ادامداردى تىركەۋ مىندەتتىلىگى زاڭ جۇزىندە ايقىندالدى. سودان بەرى استانا قالاسىندا 100 مىڭ ادام تۇراقتى, 150 مىڭ ادام ۋاقىتشا, بارلىعى 250 مىڭ ادام تىركەلىپتى. الايدا «مەكەنجايعا تۇراقتى تىركەلۋگە كومەكتەسەمىن» دەگەن حابارلاندىرۋلاردى ءالى دە كەز كەلگەن كوشەدەن كەزدەستىرۋگە بولادى. بىرەۋىنە ءبىز دە حابارلاسىپ كوردىك. تۇتقانى ايەل ادام كوتەردى.
– حابارلاندىرۋ بويىنشا حابارلاسىپ تۇرمىز. قالاعا تىركەلەيىك دەپ ەدىك.
– نەشە ادام؟ تۇراقتى ما, ۋاقىتشا ما؟
– ەكى كىسى ەدىك. تۇراقتى تىركەلگىمىز كەلەدى.
– كىسى باسىنا جيىرما بەس مىڭ تەڭگەدەن.
– تىركەلەتىن مەكەنجايدى ايتپايسىز با؟
– كوكتال-2 تۇرعىن الابى, ۇلىتاۋ كوشەسى…
ەكىنشى تەلەفون سوققان ادام ءوزىمىزدى تەرگەپ-تەكسەرىپ بارىپ, ارەڭ جاۋاپ بەردى. شاماسى, جاقىنداعى ەلباسىنىڭ تاپسىرماسىنان كەيىن ءتيىستى ورگاندار ءبىراز تۇسىنىك جۇمىستارىن جۇرگىزگەن سياقتى.
«ءبىز كەز كەلگەن ادامدى تىركەمەيمىز. ەگەر ءبىزدىڭ ءۇيدى جالعا الساڭىز, سوندا عانا التى ايعا نەمەسە ءبىر جىلعا تەگىن تىركەپ بەرە الامىن» دەدى ءوزىن سەمبەك دەپ تانىستىرعان ادام. شاماسى, ءۇيى جاتاقحانا بولسا كەرەك. كىسى باسىنا ايىنا 40000 تەڭگەدەن جىبەرەتىنىن دە قوسىپ قويدى.
ەندى اركىمنىڭ كوكەيىندە «الداعى ۋاقىتتا وسى ماسەلەلەردى قالاي رەتتەۋگە بولادى؟» دەگەن ساۋال تۋىندارى ءسوزسىز. ءبىز بۇل ساۋالدى قر ءىىم مەملەكەتتىك ءتىل جانە اقپارات دەپارتامەنتىنىڭ ديرەكتورى الماس سادۋباەۆقا قويدىق.
«ىشكى ىستەر مينيسترلىگى ازىرلەگەن كوشى-قون ۇدەرىسىن رەتتەۋدىڭ ۇلگىلىك ەرەجەلەرى قازىرگى ۋاقىتتا ۇكىمەتتىڭ قاراۋىنا ەنگىزىلدى. ۇلگىلىك ەرەجەلەر ۇكىمەتتە بەكىتىلگەننەن كەيىن سونىڭ نەگىزىندە وڭىرلەردىڭ ءماسليحاتتارى ءوز ەرەجەلەرىن بەكىتىپ, تۇرعىن ءۇيدىڭ تۇرۋعا بەيىم كولەمى (اۋدانى) ەسكەرىلە وتىرىپ ازاماتتاردى تىركەۋ تالاپتارى بەكىتىلەدى.
كوشى-قون قىزمەتى قازىرگى ۋاقىتتا ءوز مۇراعات دەرەكتەرى بويىنشا تىركەۋ مالىمەتتەرىنە تالداۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋدە. ءبىر مەكەنجاي بويىنشا ادامداردىڭ شەكتەۋسىز تىركەلۋى (شىن مانىندە وندا تۇرمايتىندار) تۋرالى ناقتى فاكتىلەردى انىقتاۋ ءۇشىن ءتيىستى تەكسەرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلۋدە. بۇل فاكتىلەر انىقتالعان جاعدايدا, اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق تۋرالى كودەكستىڭ 493-بابى, 2-بولىگى بويىنشا تۇرعىنجاي مەنشىك يەسىنىڭ نەمەسە قاراماعىندا تۇرعىنجايلار, عيماراتتار جانە (نەمەسە) ءۇي-جايلار بار باسقا دا تۇلعالاردىڭ مەنشiك يەسiنە تيەسىلى نەمەسە باسقا دا تۇلعالاردىڭ قاراماعىنداعى تۇرعىنجايلاردا, عيماراتتاردا جانە (نەمەسە) ءۇي-جايلاردا ناقتى تۇرمايتىن جەكە تۇلعالاردى تiركەۋگە جول بەرگەنى ءۇشىن اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەلەدى, وسى مەكەنجايلاردا تىركەلگەن ادامدار تىركەۋدەن شىعارىلادى» دەدى ول.
تۇسىنىك جۇمىستارىنا ءمان بەرىلۋدە
پاتەرىن جالعا بەرۋشىلەردى, اسىرەسە, قالانىڭ قاقپاسى سانالاتىن ۆوكزال ماڭىنان كوپتەپ كەزدەستىرۋگە بولادى. تاڭەرتەڭگى وننان تۇنگى ءبىر-ەكىگە دەيىن مۇندا ساعاتىنا دا, تاۋلىگىنە دە قالاعان پاتەرىڭدى تاۋىپ الاسىڭ. باعالارى دا ءارتۇرلى. كوبىنىڭ زاڭسىز جۇمىس ىستەپ جۇرگەندەرى بىردەن بايقالادى. وسىنداي سالىقتان جالتاراتىنداردىڭ كەسىرىنەن قالا بيۋدجەتى جىلىنا 500 ميلليون تەڭگەگە تارتا كىرىستەن قاعىلادى ەكەن. مۇنداي مەكەنجايلاردا ءتانىن ساۋدالاعان جەڭىل جۇرىستىلەر مەن قىلمىسقا بەيىم ءتۇرلى ءتارتىپ بۇزۋشىلاردىڭ باس قوساتىندىعى دا جاسىرىن ەمەس.
ايتالىق, ناۋرىز, ءساۋىر ايلارىندا 106 مىڭنان اسا كوپ قاباتتى ءۇي, 16 مىڭنان اسا جەكەمەنشىك ءۇي, 1100-گە تارتا ۋاقىتشا باسپانا تەكسەرىلىپ, بارلىعى 120000-نان اسا ءۇي ەسەپكە الىندى. ناتيجەسىندە 1600-دەن اسا ءۇيدىڭ زاڭسىز جالعا بەرىلەتىنى انىقتالعان.
پاتەرلەردى زاڭسىز جالعا بەرۋ كولەڭكەلى بيزنەس كوزى ەكەندىگىن ەكىنىڭ ءبىرى بىلەدى. استانا قالاسى پروكۋراتۋراسى ءبىرىنشى باسقارماسىنىڭ باستىعى قۋانىشبەك مۇقاشتىڭ ايتۋىنشا, قالادا شامامەن جەتپىس مىڭعا تارتا باسپانا جالعا بەرىلسە, وندا تۇرىپ جاتقان ادامداردىڭ سول مەكەنجايلار بويىنشا تىركەلمەيتىندىگى دە تايعا تاڭبا باسقانداي شىندىق.
«ءبىز قالا اۋماعىندا پوليتسيا مەن مەملەكەتتىك كىرىس دەپارتامەنتى قىزمەتكەرلەرىن قاتىستىرا وتىرىپ, پاتەرلەرگە تەكسەرىس جۇرگىزدىك. «ءسىز پاتەرىڭىزدى جالعا بەردىڭىز ەكەن, سالىق تولەپ, ونداعى ادامداردى سول مەكەنجايعا تىركەتۋىڭىز كەرەك» دەگەن باعىتتا تۇسىنىك جۇمىستارىن جۇرگىزدىك. وسىدان كەيىن 200-250-گە تارتا ادام ءوز بەتىنشە كەلىپ تىركەلىپ, قىزمەتتەرىن زاڭداستىردى. مۇنىڭ ءوزى بۇگىنگى تاڭدا بولىپ جاتقان ادام شوشىرلىق ءتۇرلى قىلمىستاردىڭ الدىن الۋعا, سونداي-اق, سول پاتەرلەردە ناقتى كىمدەردىڭ تۇرىپ جاتقاندىعىن ءبىلىپ وتىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى» دەيدى ول.
ال استانا قالاسى ءىىد كوشى-قون پوليتسياسى باسقارماسىنىڭ باسشىسى گ.دونەنباەۆا: «ءۇي يەسى پاتەرىنە قانشا ادام تىركەتەمىن دەسە دە, ازىرگە ءوز ەركى. الداعى ۋاقىتتا جەرگىلىكتى ءماسليحاتتار ىشكى ميگرانتتاردىڭ تيپتىك ەرەجەسىن بەكىتۋى ءتيىس. وسىعان بايلانىستى ءبىر پاتەردە ءۇي يەسىنىڭ تۋىستارىنان باسقا نەشە ادام تۇرۋعا بولاتىنى ناقتىلانادى. نەگىزى, ءۇيىن نەمەسە پاتەرىن جالعا بەرەتىن ادامدار ونداعى ازاماتتاردى سول مەكەنجايعا تىركەۋى مىندەتتى.
قورىتا ايتقاندا, ەلوردادا پاتەرلەرىن جالعا بەرۋشىلەردىڭ تۇيتكىلدى ماسەلەلەرىنىڭ ءتۇيىنىن شەشۋ, ءسويتىپ, بارلىعىن زاڭداستىرۋ قۇزىرلى ورگانداردان ءالى دە قىرۋار جۇمىستار اتقارۋدى قاجەت ەتەدى. اسىرەسە, بۇل ەكى ميلليوننان اسا قوناق كەلەدى دەپ الەم كوز تىگىپ وتىرعان «ەكسپو-2017» حالىقارالىق كورمەسىن وتكىزۋ كەزىندە اسا ماڭىزدى.
تاڭاتار تولەۋعاليەۆ
