جىل وتكەن سايىن ەلوردادا ەڭبەك ەتۋگە كەلىپ جاتقانداردىڭ سانى ارتىپ كەلەدى. استانا قالاسى ىشكى ىستەر دەپارتامەنتىنىڭ ميگراتسيالىق قىزمەتىندە تىركەلگەن شەتەلدىكتەردىڭ سانى سوڭعى بەس ايدىڭ ىشىندە 64 مىڭ ادامعا جەتىپ وتىر. سالىستىرا كەتسەك, وتكەن جىلدىڭ وسى كەزەڭىمەن سالىستىرعاندا بۇل كورسەتكىش 61 562 ادامدى قۇراپ, 4 پايىزعا ارتقان. سوڭعى بەس ايدىڭ مالىمەتى بويىنشا وزبەكستان, ازەربايجان, تاجىكستاننان كەلگەن 14 829 جەكە ادامدارعا جۇمىس ىستەۋگە بولادى دەگەن رۇقسات (پاتەنت) بەرىلگەن. ەڭبەك ميگرانتتارىنىڭ سالىق تولەۋىنەن تۇسكەن ءتۇسىم 178 ميلليون تەڭگەنى قۇراعان.
سونىمەن بىرگە, استانادا تۇراقتاپ قالۋعا تىلەك بىلدىرگەندەردىڭ سانى ارتىپ كەلدى. وتكەن جىلى ىقتيار حاتتى 623 شەتەلدىك راسىمدەسە, 784 ادام قازاقستان رەسپۋبليكاسى ازاماتتىعىن العان.
كەشەگى وتكەن تاريحى مەن تەرەڭىندە جاتقان ورتاق تامىرى, ءدىني ۇستانىمى ءبىر بولعان سوڭ, ءوز ارامىزدا وزبەك-قىرعىز بولىپ ەرەكشەلەنبەيدى. كورشى مەملەكەتتەردەي ءتۇرى مەن ءتۇسىنىڭ, كوزىنىڭ قيىعىنا قاراپ ءبولىپ حالىق اراسى بولىنگەن جوق. بۇل دا ميگرانتتار ءۇشىن قولايلى. وسىدان ءبىر جىل بۇرىن رەسەيدىڭ ميگرانتتار ماسەلەلەرىن زەرتتەپ جۇرگەن انتروپولوگ عالىم سەرگەي اباشينمەن كەزدەسىپ, پىكىرىن بىلگەن ەدىم. ول: «ميگراتسيا الەمدە, ەۋروپادا, رەسەيدە ماڭىزدى ساياسي مانگە يە بولىپ, ساياسي قاقتىعىستاردىڭ قۇرالىنا اينالدى. ماسەلەنىڭ كۇردەلى تۇيىنىمەن قاتار, تۇسىنبەۋشىلىكتى پايدالانىپ, قولدان كەدەرگى جاسالعان تۇستارى دا بار. ناقتى جاعداي مەن ستاتيستيكا باسقاشا بولسا دا, ونىڭ «جاعىمسىز اتى» ساياسي مۇددەدەن تۋىنداپ جاتقانىن جوققا شىعارماۋ كەرەك» دەپ, بەلەڭ الىپ كەتكەن كولەڭكەلى تۇستارىن اشىپ ەدى. سول جولى عالىم: «ميگرانتتار بولعان, بولا بەرەدى دە. ولارعا دا بۇگىنگى ناقتى تىرلىگىمىزدىڭ ءبىر بولشەگى رەتىندە قاراپ, ورتاق ءتىل تابۋىمىز كەرەك بولار» دەپ اقىل قوستى.
ەڭبەك ميگرانتى تۋرالى ماسەلەنى تارقاتپاس بۇرىن, ولار كىمدەر دەگەن سۇراقتىڭ باسىن اشىپ الايىق. ولاردىڭ دەنى – 25 پەن 40 جاس ارالىعىنداعى ازاماتتار. وزبەك پەن تاجىك اعايىندار قاراقان قارا باستارىمەن ەكى قولعا ءبىر كۇرەك دەپ كەلەدى. ال قىرعىزداردىڭ ولاردان ايىرماشىلىعى بالا-شاعالارىمەن بىرگە جۇرەدى.
«استاناعا اعىلىپ كەلىپ جاتقان ۇلى دۇرمەككە ەرىپ اركىمدەر كەلەدى. ولاردىڭ اراسىندا ورتا مەكتەپتى كەشە بىتىرگەن, وسىندا كەلگەندە ءاپ-ساتتە جۇمىس تاۋىپ, بايلىققا كەنەلەمىز نە بولماسا ويلاعانىمىز بىردەن بولا قالادى دەپ, ۇلكەن ۇمىتپەن كەلەدى. ايتا كەتۋ كەرەك, استانادا ولاردى ەشكىم كۇتىپ وتىرعان جوق. جۇمىسسىزدىق مۇندا دا بار. ءار ەلدىڭ سالتى باسقا دەمەكشى مۇنداعى ورتا دا بەلگىلى ءبىر ءتارتىپتى قاجەت ەتەدى. ال تەز بايۋدى اڭساعان جاس ءتۇرلى جولعا ءتۇسىپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن. ءتۇرلى ءدىني اعىمدار شىرماۋىنا ءتۇسىپ, ناركوترافيكتىڭ قاتەرلى جولىنا, نە قىلمىستى توپتاردىڭ قۇرساۋىنا ۇرىنۋى دا عاجاپ ەمەس. سول سەبەپتى ەڭبەك ميگرانتتارىنىڭ الەۋمەتتىك ماسەلەلەرىنىڭ تۇستارى سان قىرلى» دەيدى «قىرعىزستان-استانا» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ باسشىسى, استانا قالاسىندا «ەڭبەكشى-ميگرانتتاردى قولداۋ جانە وقىتۋ ورتالىعى» باسشىسى شاۆكات يسمايلوۆ.
ەلوردادا ميگرانتتاردىڭ ۇلكەن بولىگى قۇرىلىس الاڭدارىندا تەر توكسە, ەندى ءبىر بولىگى قىزمەت كورسەتۋ ورىندارىندا, جەكە تۇلعالارعا جالدانىپ نان تاۋىپ ءجۇر. قازاقستاننىڭ قولدانىستاعى زاڭى بويىنشا ءبىر جەكە تۇلعا بەس قىزمەتشىگە دەيىن ادام جالداۋىنا بولادى ەكەن. ەلورداداعى بالا كۇتۋشىسى, ءۇي قىزمەتشىسى, اۋلا سىپىرۋشى تاعى باسقا ءۇي شارۋاشىلىعىنداعى جۇمىستارىن اتقاراتىنداردىڭ دەنى ەڭبەك ميگرانتتارى ياعني شەتەلدەن كەلگەن ازاماتتار.
ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتىڭ ءبىر مۇشەسى رەتىندە قىرعىزستان رەسپۋبليكاسىنان كەلگەن ازاماتتاردىڭ وسى وداققا مۇشە ەلدەردە ەركىن جۇمىس ىستەۋىنە جول اشىلعان. ودان باسقا دا بالالارى قالاداعى مەكتەپتەردە ءبىلىم الۋىنا, جالپىعا بىردەي مەديتسينالىق قىزمەتكە دە قۇقىسى بار. مۇنداي جەڭىلدىكتەر قىرعىز اعايىنداردىڭ وتباسىمەن بىرگە كوشىپ كەلىپ, وسىندا تۇراقتاپ قالۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى.
قازاقستان ازاماتى, ۇلتى قىرعىز ءابدراشيت كوپتەن بەرى ورتالىق بازاردا ساۋدا جاسايدى. «وسىندا جۇرگەن سوڭ مەنى جاعالاپ, جۇمىس ىزدەپ كەلۋشىلەردىڭ سانى از ەمەس. كوبىسى اعايىن-تۋىس. ولاردىڭ ساۋداعا تارتىپ مۇمكىندىگىنشە جاعدايىن جاساپ, جالاقىسىن بەرۋگە تىرىسامىن. ساۋدا جاساۋدىڭ ءوز قيىندىعى بار, ءوز ورتاسى بار. بازارداعى قىتاي تاۋارلارىنىڭ 70 پايىزى قىرعىزستاننان كەلەدى. ونى الىپ كەلىپ تاسىپ جۇرەتىندەر وسى ميگرانتتار قاتارىن تولتىراتىن قىرعىزدار» دەدى.
«ەلوردا ەڭبەك نارىعىنداعى ەڭبەك ميگرانتتارىنىڭ قۇقىقتىق الەۋمەتتىك جاعدايىنا كەلسەك, ءوز جاعدايىن وزدەرى كۇردەلىلەندىرەدى» دەگەن شاۆكات يسمالوۆتىڭ ءسوزىن «دۋسليك» وزبەك ەتنومادەني ورتالىعىنىڭ باسشىسى شەرزود پۋلاتوۆ تا ماقۇلدايدى. ونىڭ ايتۋىنشا وزبەكتەر قۇرىلىستارعا قامتىلسا, باسىم بولىگى تاندىرشى, سامسا ءپىسىرۋشى, پالاۋشى بولىپ بولىپ جۇمىس ىستەيدى. وزبەكشە ءان ايتاتىن ارتىستەر دە استاناعا كەلىپ ەڭبەك ەتىپ نەسىبەسىن تەرىپ جەپ, باعىن سىناپ جاتادى. تالاپ بويىنشا زاڭدى تۇلعالار شەتەلدىك ازاماتتاردى ارنايى رۇقساتنامامەن عانا جۇمىسقا الۋعا ءتيىستى. ول جۇمىسقا العالى تۇرعان ادامنىڭ كاسىبىن بىلەتىن قازاقستان ازاماتى بولماعاندا عانا بەرىلەدى. وسى نەگىزدە جۇمىس بەرۋشى قالا بيۋدجەتىنە 400 مىڭداي تەڭگەنى قۇيىپ قانا, وزبەكتەردى جۇمىسقا الۋى ءتيىس.
الايدا جۇمىس بەرۋشىلەرگە وسىنداي سومانى تولەگەننەن گورى, قوناق رەتىندە قابىلداپ, اي ما اي ونى سوزدىرىپ وتىرۋ ءتيىمدى. ەڭبەك ميگرانتتارى شەكارادان وتكەندە ەڭبەك ەتۋگە كەلگەنىن جاسىرماي رەسمي تىركەلسە, ەشقانداي كەدەرگى بولماس ەدى. ولاردىڭ زاڭسىز جۇرگەن جاعدايى جۇمىس بەرۋشىلەردىڭ زاڭسىز ارەكەتتەرگە بارىپ, ادام قۇقىعىن بەلدەن باسۋعا يتەرمەلەيتىنى راس. ميگراتسيا توڭىرەگىندەگى قۇقىقتىق ماسەلەلەردى شەشۋدە جەرگىلىكتى اتقارۋ ورگاندارى قۇزىرلى مەكەمەلەردىڭ قىزمەتى جەتكىلىكتى. ونىڭ وزىندىك الەۋمەتتىك قايشىلىقتارىمەن قاتار جۇرەتىنىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز جاعدايدى تالداپ ءتۇسىندىرۋ عانا.
ايگۇل ۋايسوۆا
