قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆتىڭ جارلىعىمەن قىركۇيەك ايىنىڭ سوڭعى جەكسەنبىسى ەڭبەك كۇنى مەرەكەسى بولىپ بەلگىلەندى. ءتورتىنشى رەت اتالىپ وتىلگەلى وتىرعان مەيرام بيىل 24 قىركۇيەككە كەلىپ وتىر. ەلىمىزدىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋى مەن ازاماتتىق قوعام قۇرۋداعى ەڭبەك ادامىنىڭ ورنى مەن ءرولى, باسقا دا ماسەلەلەر توڭىرەگىندە ءبىزدىڭ ءتىلشىمىز استانا قالاسى كاسىپوداقتار ورتالىعىنىڭ توراعاسى سارسەنباي مىڭباەۆتى اڭگىمەگە تارتقان ەدى.
– سارسەنباي بەردالىۇلى, قازاقستاندا ەڭبەك ادامىنىڭ قۇقىقتارى مەن مۇددەلەرى قالاي قورعالۋدا؟
– قازاقستاندا ەڭبەك ادامىن قولداۋدا ساليقالى جۇرگىزىلۋدە. ەلباسىنىڭ حالىققا ارناعان ءداستۇرلى جولداۋلارى مەن ماقالالارىندا, باياندامالارىندا ەلىمىزدىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋىنا, جاڭا تەحنيكالار مەن تەحنولوگيانى يگەرۋدە, باسەكەگە قابىلەتتىلىك تاۋارلار شىعارۋدا, قوعامدىق كەلىسىمدى ساقتاۋدا ەڭبەك ادامىنىڭ ءرولى تۋرالى جان-جاقتى ايتىلعان.
تاۋەلسىزدىك جىلدارى قازاقستاندا حالىقارالىق تالاپتارعا سايكەس, ءىس- تاجىريبەلەرگە, نارىقتىق ەكونوميكاعا نەگىزدەلگەن زاڭدار قابىلدانىپ, ولار ەڭبەك ادامىنىڭ قۇقىقتارى مەن مۇددەلەرىن قورعاۋعا, الەۋمەتتىك قولداۋ كورسەتۋگە باعىتتالدى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىندا, ەلىمىزدە راتيفيكاتسيالانعان حالىقارالىق ەڭبەك ۇيىمىنىڭ كونۆەنتسيالارىندا, قوعامدىق ۇيىمدار مەن كاسىپوداقتار تۋرالى زاڭداردا ەڭبەك ادامدارىنىڭ بيلىك پەن بيزنەستىڭ الەۋمەتتىك ارىپتەسى بولۋعا باعىتتالعان قۇقىقتارى مەن مۇددەلەرى كوزدەلگەن.
مەملەكەت باسشىسىنىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلى ماقالاسىندا قازاقستاندىقتاردى تاريحقا ءۇڭىلىپ, ۇلتتىق سانانى كوتەرىپ, ەلىمىزدىڭ وركەنيەتتى مەملەكەتتەر قاتارىندا بولۋىنا اتسالىسۋعا شاقىردى. قازاقستانداعى ستراتەگيالىق باعدارلاردى ورىنداۋدا ەڭبەك ادامىنىڭ ورنى – ناقتى جانە ولار قوعامدى جاڭعىرتۋعا جۇمىلدىرىلعان بىردەن-ءبىر نەگىزگى كۇش.
قازاقستاندا جۇمىسشىلاردىڭ ەڭبەگىن باعالاۋعا باعىتتالعان ءبىرشاما ءىس-شارالار اتقارىلۋدا. مىسالى, «ەڭبەك داڭقى» وردەنىمەن «ەڭبەك ارداگەرى» مەدالىمەن ءوز سالالارىندا ۇزدىك ەڭبەك ەتىپ, قوعامدىق-ساياسي جۇمىستاردا بەلسەندىلىك كورسەتكەن ازاماتتار ماراپاتتالادى. سونداي-اق, كوپتەگەن سالالىق مەدالدار, قۇرمەتتى توسبەلگىلەر مەن باسقا دا ماراپاتتار كوزدەلگەن.
– ەڭبەكشىلدەردى قورعاۋعا باعىتتالعان زاڭ نورمالارى تۋرالى نە ايتاسىز؟
– قازاقستاننىڭ دۇنيەجۇزىلىك قاۋىمداستىقتا ءوزىنىڭ ناقتى ورنىنىڭ بولۋىنا, الدىڭعى قاتارلى مەملەكەتتەر قاتارىنا ەنۋگە تالپىنىپ وتىرعانىن جاقسى بىلەمىز. سوندىقتان ءاربىر ازاماتتىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋعا باعىتتالعان زاڭدار قابىلدانۋدا. سولاردىڭ بىرەگەيى رەتىندە بىلتىر قولدانىسقا ەنگەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەڭبەك كودەكسىن اتاپ ايتۋعا بولادى. اتالعان زاڭ نارىق قاتىناستارىن جەتىلدىرۋگە, ءوندىرىستىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋعا, سونىمەن قاتار جۇمىس بەرۋشى مەن جۇمىسكەرلەردىڭ مۇددەلەرىنىڭ تەپە-تەڭدىكتە بولۋىن كوزدەيدى. بۇل تالاپتار حالىقارالىق ستاندارتتارعا سايكەس كەلەدى.
سوڭعى كەزەڭدە ەلىمىزدە كوپتەگەن نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق اكتىلەرگە وزگەرىستەر مەن قوسىمشالار ەنگىزىلدى. ولار الەۋمەتتىك ارىپتەستىكتى ءارى قاراي جەتىلدىرۋگە, جۇمىس بەرۋشىنىڭ ەڭبەك زاڭناماسىنىڭ تالاپتارىن مۇلتىكسىز ورىنداۋعا, ەڭبەك ادامىنىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ماسەلەلەرىن ۋاقتىلى دا ناقتى شەشۋگە, جۇمىسكەرلەرگە قولداۋ مەن قامقورلىق جاساۋعا باعىتتالعان.
كاسىپوداقتار تۋرالى جاڭا زاڭنىڭ قابىلدانعانىن دا اتاپ ايتا كەتەيىن. كاسىپوداقتار – ەڭبەكشىلەردىڭ قۇقىقتارى مەن مۇددەلەرىن قورعاۋداعى بىردەن-ءبىر ۇيىم. جاڭا زاڭ كاسىپوداقتاردىڭ بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋعا, ەڭبەك ادامىنىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق قۇقىقتارى مەن مۇددەلەرىن ءىس جۇزىندە قورعاۋعا باستايدى. سونداي-اق, كاسىپوداقتارعا جۇمىس بەرۋشىلەرمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزىپ, ۇجىمدىق ەڭبەك داۋلارىن ۋاقتىلى شەشۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. تاعى ءبىر جاڭالىق – ءاربىر ەڭبەك ۇجىمدارىندا وندىرىستىك كەڭەس قۇرىلىپ, ەڭبەكتى قورعاۋ جولىندا, قاۋىپسىز ەڭبەك ەتۋگە باعىتتالعان ءىس-شارالار جۇرگىزۋگە جول اشىلدى. ەڭبەك كودەكسىندەگى 204-باپتىڭ 52-ءسى مەكەمەلەر مەن ونەركاسىپتەردە ەڭبەك قاتىناستارىن رەتتەۋدى ۇجىمدىق شارتتار ارقىلى رەتتەۋگە باعىتتايدى. بۇل جەردە جۇمىس بەرۋشى مەن ەڭبەكشىلەردىڭ وكىلدەرى كاسىپوداقتارى كەلىسسوزدەر مەن كەلىسىمدەر ارقىلى ەڭبەك ادامىنا قولداۋ كورسەتە الادى.
– ۇجىمدىق شارتتار تۋرالى كەڭىرەك ايتساڭىز؟
– سوڭعى كەزەڭدە ەڭبەك قاتىناستارىن رەتتەۋ, ەڭبەك ادامىنىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ, ولارعا قولداۋ كورسەتۋ ەڭبەك ۇجىمدارىنىڭ دەڭگەيىندە جۇرگىزۋگە كوپ كوڭىل بولىنۋدە. جوعارىدا اتاپ ايتقانىمداي, بۇل ماسەلەلەردى شەشۋدە ۇجىمدىق شارتتاردىڭ ءرولى ارتۋدا.
بۇل باعىتتا استانادا دا ءبىرشاما جۇمىستار ىستەلدى. مىسالى, جاڭا ەڭبەك كودەكسى ومىرگە ەنگەنگە دەيىن قالا مەكەمەلەرىندە 2 مىڭنىڭ شاماسىندا عانا ۇجىمدىق شارتتار قابىلدانعان بولاتىن. ال سوڭعى ەكى جىلدىڭ ىشىندە بۇل كورسەتكىش ەكى ەسەلەنىپ, ولاردىڭ سانى 2,5 مىڭعا جەتتى. بۇل جەردە قالالىق ءۇش جاقتى كوميسسيانىڭ ىقپالى ەرەكشە بولدى. قالالىق اكىمدىك, كاسىپوداقتار ورتالىعى مەن كاسىپكەرلەر پالاتاسى بىرلەسە وتىرىپ كوپتەگەن ماسەلەلەردى ناقتى شەشۋدە.
اتقارىلعان جۇمىستار نەگىزىندە «استانا ەنەرگيا», «استانا زەلەنستروي», «استانا تازالىق», «استانا سۋ ارناسى» ەڭبەك ۇجىمدارىندا, تەمىرجول كاسىپورىندارىندا, ءبىلىم بەرۋ, دەنساۋلىق ساقتاۋ سالالارىندا جۇمىس بەرۋشى مەن كاسىپوداقتار ەڭبەك ادامىنىڭ قۇقىقتارىن قورعاپ, الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ماسەلەلەرىن شەشۋگە باعىتتالعان ۇجىمدىق شارتتار قابىلدادى.
قالالىق اكىمشىلىك, كاسىپوداقتار مەن جۇمىس بەرۋشىلەر ەكونوميكالىق داعدارىستىڭ لەبىن باسەڭسىتۋ ماقساتىندا, ەڭبەك ادامىنىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋدى كوزدەيتىن 19 مىڭنىڭ شاماسىندا مەموراندۋم جاسادى. مەموراندۋمدار نەگىزىندە جۇزدەگەن ادامدار جۇمىس ورنىن ساقتاپ قالدى, جاڭا جۇمىس ورىندارىنا اۋىستىرىلدى, سوندىقتان جۇمىسكەرلەر اناۋ ايتقانداي زارداپ شەككەن جوق.
– ۇشجاقتى الەۋمەتتىك ارىپتەستىك تۇرعىسىندا قانداي ماسەلەلەر الاڭداتادى؟
– قالالىق اكىمدىك, كاسىپوداقتار ورتالىعى جانە كاسىپكەرلەر پالاتاسى ءۇش جاقتى كوميسسيا وتىرىستارىندا كوكەيتەستى ماسەلەلەردى قاراپ كەلەدى. جىلىنا 6-7 وتىرىس وتكىزىلىپ 25-30 ناقتى وڭ شەشىم شىعارىلادى. سوندا دا بولسا بۇگىنگى تاڭداعى الاڭداتار ماسەلە – ول ەڭبەك قاۋىپسىزدىگى. وكىنىشكە قاراي, ەڭبەكشىلەردىڭ جۇمىس ورىندارىندا جاراقات الۋى ءالى دە بولسا ورىن الىپ وتىر, اسىرەسە, قۇرىلىس مەكەمەلەرىندە.
وندىرىستىك جاراقاتتىڭ الدىن الۋ, جۇمىسكەرلەردىڭ اراسىندا تۇسىندىرمەلىك-اقپاراتتىق جۇمىس جۇرگىزۋ ماقساتىندا اكىمدىك, كاسىپوداقتار ورتالىعى مەن كاسىپكەرلەر پالاتاسى ءۇش جاقتى كوميسسيا وتىرىسىندا 2017- 2019 جىلدارعا ارنالعان «قاۋىپسىز ەڭبەك» اتتى كەشەندى باعدارلاما قابىلداپ, سونىڭ شەڭبەرىندە بىرلەسىپ اتقارعان وڭتايلى ىستەرگە قول جەتۋدە. ولاردىڭ كوپشىلىگى جۇمىس بەرۋشى مەن جۇمىسكەرلەردىڭ زاڭ تالاپتارىن تۇسىندىرۋگە باعىتتالعان. سەبەبى كەيبىر جۇمىس بەرۋشىلەر مەن جۇمىسكەرلەرمەن ەڭبەك قاتىناستارىن رەتتەۋدە زاڭ قاعيدالارىن بۇزاتىنى ءالى دە بولسا كەزدەسەدى.
– وسى جەردە جۇمىس بەرۋشىلەر مەن بيزنەس وكىلدەرىنە نە ايتار ەدىڭىز؟
– استانا قالاسىندا كوپتەگەن جۇمىس بەرۋشىلەر مەن كاسىپكەرلەر ءوز جۇمىستارىن زاڭ شەڭبەرىندە اتقارىپ, ەڭبەك ۇجىمدارىندا قىزمەت ەتىپ جۇرگەندەر ازاماتتارعا قولداۋ كورسەتىپ, قامقورلىق جاسايدى. سوندىقتان ولار باسشىلىق جاساپ وتىرعان مەكەمەلەردە ءوندىرىس دامىپ, تۇراقتى ەڭبەك ۇجىمى قالىپتاسىپ, ساپالى تاۋارلار شىعارىلىپ, ەڭبەك داۋ-دامايلارىنا جول بەرىلمەيدى.
وكىنىشكە قاراي, كەيبىر باسشىلار وزىمبىلدىككە سالىنىپ, ەڭبەك زاڭدىلىقتارىن بۇزاتىندىعى, جۇمىسكەرلەرگە ءتيىستى جاعداي جاسامايتىندىعى كەزدەسەدى. ولارعا ايتارىم, ءاربىر ازامات كونستيتۋتسيا نورمالارىمەن, ەڭبەك زاڭنامالارىمەن قورعالعان, سوندىقتان ءاربىر جۇمىسشىعا تولىققاندى جاعداي جاساپ, قامقورلىققا الۋلارى قاجەت-اق. تاعى ايتارىم, كەيبىر جۇمىسكەرلەردىڭ دە زاڭ تالاپتارىنا مويىنسۇنبايتىنىن اتاپ ايتا كەتكەن ءجون.
اتاقتى قولباسشى, حالىق قاhارمانى باۋىرجان مومىشۇلى ايتقانداي, «زاڭعا باعىنعان قۇل بولمايدى». زاڭ تالاپتارىن ورىنداۋ – ءاربىر باسشىنىڭ, ءاربىر ازاماتتىڭ, ءاربىر ەڭبەك ادامىنىڭ مىندەتى.
كاسىپوداق قىزمەتكەرلەرى مەن بەلسەندىلەرى كۇندەلىكتى جۇمىسشىلاردىڭ اراسىندا بولىپ, ولاردىڭ مۇڭ-مۇقتاجدارىن جاقسى بىلەدى. سوندىقتان جۇمىس بەرۋشى ءوز مەكەمەلەرىندە الەۋمەتتىك ارىپتەس كاسىپوداقتىڭ بولعانىن قولداسا دەگەن ۇسىنىسىم بار. وسى جەردە ءبىر بەدەلدى جۇمىس بەرۋشىنىڭ ايتقانى ەسىمە تۇسۋدە. ونىڭ ايتۋىنشا, ءار اپتادا كەمىندە ءبىر ساعات كاسىپوداق كوميتەتىنىڭ توراعاسىمەن سۇحباتتاسادى ەكەن. اڭگىمە بارىسىندا ءاربىر تسەحتا, ءاربىر اۋىسىمدا, ءاربىر جۇمىس ورنىندا قانداي وزەكتى ماسەلەلەر تۋىنداعانى تۋرالى ءبىلىپ, ولاردى شەشۋ جولدارىن قاراستىراتىنىن ايتتى. ول باسقارعان مەكەمە – ەلورداداعى الدىڭعى قاتارلى ەڭبەك ۇجىمى. جۇمىس بەرۋشىلەر كاسىپوداقپەن بىرلەسە وتىرىپ قالامىزدا ەڭبەك ادامدارىنا وسىنداي جاعداي تۋعىزۋدى ۇلگى ەتسە يگى.
جۇمىسكەرلەرگە دە ايتارىم بار, ولار دا ەڭبەككە قاتىستى زاڭ نورمالارىن جاقسى ءبىلۋى ءتيىس, وزدەرىنىڭ قۇقىقتارىمەن قاتار زاڭ الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىكتەرىن دە سەزىنۋلەرى قاجەت.
ەڭبەك ادامدارىنىڭ مۇڭ-مۇقتاجدارىن ءبىلۋ ماقساتىندا جانە ولاردى دەر كەزىندە شەشۋ ءۇشىن كاسىپوداقتار ورتالىعىنىڭ جانىنان قوعامدىق قابىلداۋ اشىلدى. ونىڭ جۇمىسىنا قالالىق ءماسليحاتتىڭ دەپۋتاتتارى, اتقارۋشى ورگانداردىڭ باسشىلارى, قالالىق پروكۋراتۋرانىڭ وكىلدەرى, مەملەكەتتىك ەڭبەك ينسپەكتورلارى قاتىسادى. كوپتەگەن ماسەلەلەر ۋاقتىلى دا ناقتى شەشىمدەرىن تاپتى.
– استانادا ەڭبەك كۇنىنە بايلانىستى قانداي ءىس-شارالار وتكىزىلۋدە؟
– اتالعان مەرەكەنى تياناقتى وتكىزۋ ماقساتىندا قالالىق اكىمشىلىك, كاسىپوداقتار ورتالىعى مەن كاسىپكەرلەر پالاتاسى بىرلەسە وتىرىپ كەشەندى جۇمىس جوسپارىن ازىرلەدى. ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ 22 قىركۇيەگىندە كاسىپوداقتار ۇيىندە قالالىق ەڭبەك فورۋمى وتكىزىلەدى. اتالعان فورۋمدا «ەڭبەك جولى» قالالىق بايقاۋىنىڭ «ۇزدىك ەڭبەك اۋلەتى», «ءوندىرىستىڭ ۇزدىك جاس مامانى», «جۇمىس ىستەيتىن جاستاردىڭ ۇزدىك تالىمگەرى» اتالىمدارى بويىنشا جەڭىمپازدار ماراپاتتالادى.
وسىدان ەكى كۇن بۇرىن 20 قىركۇيەكتە كاسىپوداقتاردىڭ قالالىق جينالىسىندا وتىزدان استام تالىمگەرلەرگە, ماماندارعا, ءوز ءىسىنىڭ ۇزدىكتەرىنە «ەڭبەك ارداگەرى» مەدالدارى, قالالىق اكىمشىلىكتىڭ جانە كاسىپوداقتار ورتالىعىنىڭ العىس حاتتارى, ارنايى سىيلىقتار تاپسىرىلدى. وسىنداي ءىس-شارالار قالاداعى كوپتەگەن ەڭبەك ۇجىمدارىندا وتكىزىلىپ, ەڭبەك ادامىنا دەگەن قۇرمەت كورسەتىلىپ, سىي-سياپات جاسالۋدا.
شىن مانىندە ەڭبەك ادامى – مەملەكەت تىرەگى, سەبەبى ولار ەلىمىزدىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋىنا باعىتتالعان باعدارلامالاردى ورىنداۋشى, جاڭا تەحنيكا مەن تەحنولوگيانى يگەرۋشى, ساياساتكەرلەر, وكىلەتتى جانە اتقارۋشى بيلىك وكىلدەرى, جۇمىس بەرۋشىلەر ەڭبەك ادامىنا ءار ۋاقىتتا قولداۋ كورسەتىپ, قامقورلىق جاساۋى قاجەت.
سۇحباتتاسقان
تاڭاتار تولەۋعاليەۆ
