جاقىندا قازاقستاننىڭ ەڭبەك كودەكسى الەمدەگى ەڭ وسال ەڭبەك شارتتارىنىڭ وندىعىنا كىردى. حالىقارالىق كاسىپوداق كونفەدەراتسياسى ارنايى ساراپتاما جاساپ, بىزدەگى قىزمەتكەرلەردىڭ قۇقى قانشالىقتى قورعالادى دەگەن سۇراققا وسىلايشا جاۋاپ بەردى.
ەڭبەك شارتى وسال ون ەل
رەيتينگتى تىزگەن ۇيىم 142 مەملەكەتتى ەسەپكە العان. قازاقستانمەن بىرگە الجير, بانگلادەش, كامبودجا, كولۋمبيا, ەگيپەت, گۆاتەمالا, فيليپپين, ساۋد ارابياسى جانە تۇركيا كوش باستاپ تۇر.
«قازاقستاندا جۇمىسشىلار قۇقىعىنىڭ قورعالۋى وتە تومەن دەڭگەيدە. بۇل ەل كاسىپوداق تۋرالى زاڭدى ءالى حالىقارالىق ستاندارتقا ساي ەتىپ جاسامادى» دەلىنگەن زەرتتەۋ جۇمىسىندا. سونداي-اق, ساراپشىلار باستى ءۇش سەبەپتى اتاپ كورسەتكەن. ولار – كاسىپوداق باسشىلارىن تۇتقىنداۋ, مەملەكەتتىك رەپرەسسيا جانە ديسكريميناتسيا. جۇمىسشىلاردىڭ قۇقىن قۇرعاق ستاتيستيكامەن ولشەۋگە كەلمەيدى. سوندىقتان جۇمىسسىزدىق دەڭگەيى بويىنشا 4,6 پايىزبەن رەسپۋبليكادا كوش باستاپ تۇرعان ەلوردادا ەڭبەك ەتىپ جاتقان ازاماتتاردىڭ ءال-اۋقاتىن بىلۋگە اسىقتىق.
بۇل مەگاپوليسكە ەلىمىزدىڭ ءار وڭىرىنەن مىڭداعان ادام ناپاقاسىن تابۋ ءۇشىن اعىلىپ كەلەدى. سوڭعى جىلى وسى ماقساتتا استاناعا 80 مىڭنان استام ازامات قونىس اۋدارعان ەكەن. ولار كوبىنە جۇمىس تالعامايدى, كەز كەلگەن ىسكە بىلەك سىبانا كىرىسىپ كەتەدى. تيىن-تەبەننىڭ باسىن قۇرايمىن دەپ ءجۇرىپ, جۇمىسشى رەتىندە ءوز قۇقىعىنىڭ ساقتالۋىنا دا ءمان بەرمەيدى.
ەلىمىزدىڭ ەڭبەك كودەكسىنىڭ 68-بابىندا جازىلعانداي جۇمىس ۋاقىتىنىڭ قالىپتى ۇزاقتىعى اپتاسىنا 40 ساعاتتان, ال كۇنىنە 8 ساعاتتان اسپاۋعا ءتيىس. ال قىزمەتكەر 8 ساعاتتان ارتىق جۇمىس ىستەسە, بەلگىلەنگەن ەڭبەكاقىنىڭ كەم دەگەندە 1,25 پايىزى تولەنۋى مىندەتتى.
قۇقىن بىلمەگەن — قۇلىقسىز
ەڭبەك كەلىسىمشارتىنىڭ ساقتالۋىن بىلاي قويعاندا, ونى جاسامايتىن جۇمىس بەرۋشىلەر ءدال وسى ەلوردادا جەتىپ ارتىلادى. ماسەلەن, ساۋدا-ويىن-ساۋىق ورىندارىندا ساعات 10:00-دەن 22:00-گە دەيىن جۇمىس ىستەيتىن ساتۋشىلاردىڭ ءبىرازىندا ەڭبەك شارتى جوق بولىپ شىقتى. دەمەك ولار زەينەتاقى قورىنا ەشقانداي تولەم اۋدارمايدى, سالىق جۇيەسىنە دە قاتىسپايدى. جۇمىس ۋاقىتىندا زارداپ شەككەن بولسا, ەشقانداي وتەماقىعا ۇمىتتەنبەيدى. بۇل جالدامالى جۇمىسشىلارعا قوسىمشا جۇكتەمە جۇمىس ساعاتى ءبىر ايدا 12 ساعاتتان كوپ بولماۋى كەرەك دەگەن زاڭ دا جۇرمەيدى. زاڭسىز جۇمىس ىستەپ جاتقان ساتۋشىلاردى اڭگىمەگە تارتقانىمىزدا «كەيدە ەڭبەك شارتىنىڭ بولماۋى ەكى تاراپقا دا ءتيىمدى. بيۋدجەتكە اۋدارىلۋى ءتيىس مىندەتتى تولەمدەر قالتاعا كەلىپ تۇسەدى» دەپ باستاپ, بىزدەن ەسىمدەرىنىڭ جاسىرىن قالۋىن ءوتىندى. سەبەبى زاڭدى شارت بولماسا دا, جۇمىس بار, ودان ايىرىلىپ قالۋعا قورقادى. «كيىم-كەشەك ساتاتىن دۇكەندە جۇمىس ىستەپ جۇرگەنىمە 2 جىلدان استى. ءۇش ساتۋشىمىز. باستىقتار ونىڭ بىرەۋىمەن عانا كەلىسىمشارتقا وتىردى. وسىلايشا كاسىپتى زاڭدى جۇرگىزىپ جاتقانداي كەيىپ تانىتادى. قانشا رەت قۇجاتتاردى رەتتەپ, ەڭبەك كەلىسىمشارتىنا وتىرۋدى ءوتىندىم. بىراق كەلىسەر ەمەس, سەنىڭ ورنىڭا باسقا بىرەۋدى الا سالامىز دەپ سەس كورسەتەدى» دەيدى ءبىر كەزدەرى اۋىلدان استاناعا جۇمىس ىزدەپ كەلگەن قىز. ال «ەڭبەك ءوتىلى شە؟» دەپ سۇراعانىمىزدا «جۇمىس اۋىستىراتىن بولسام, سىناق مەرزىمى بەرىلەدى. قابىلەتىمە قاراي ءدال وسىنداي باسقا جۇمىسقا دا كىرۋىمە بولادى» دەيدى ول.
ال اقشا بەرسە, ارتىق جۇمىس ىستەۋدەن تارتىنبايتىنداردىڭ قاتارىندا تاكسيستەر دە بار. قالاداعى جولاۋشىلار تاسىمالىمەن اينالىساتىن ءتۇرلى جەكەمەنشىك فيرمالاردىڭ قولاستىنداعى كەيبىر كولىك جۇرگىزۋشىلەرى كۇنى-ءتۇنى دەمالىسسىز جۇمىس ىستەۋگە دايىن. ەڭبەك اقىسىن «رەنجىتپەي» بەرەتىن باستىقتار ءار جۇمىسشى تىنىعۋ كەرەكتىگىن ەسكەرمەيدى. اسىرەسە وزگەنىڭ ومىرىنە جاۋاپكەرشىلىكتى الاتىن جۇرگىزۋشىلەرگە ۇيقى قاجەت-اق. ءوزىن بەرىك دەپ تانىستىرعان تاكسيست كۇنىنە 20-30 شاقتى تاپسىرىس الاتىنىن ايتتى. «جۇمىس كوبىنەسە ۋاقىت تالعامايدى. تاڭعى 4-تەن باستاپ تىك تۇراتىن كەزدەر ءجيى بولادى. بىرىنەن سوڭ ءبىرى جالعاسىپ كەتەتىن تاپسىرىستارمەن ءجۇرىپ, كەشتىڭ قالاي باتقانىن دا بايقامايسىڭ. بىراق جۇمىس تۇندە دە توقتامايدى» دەپ جۇمىس كەستەسى قالاي قۇرىلعانىن بايانداپ بەردى ول. «شارشاۋدى بىلمەيدى ەكەنسىز» دەگەنىمدە «ارينە, شارشايسىڭ. بىراق بالا-شاعانى اسىراۋ كەرەك» دەگەن بەرىك ماسەلەنىڭ ءمانى تاعى دا الەۋمەتتىك جاعدايعا كەلىپ تىرەلەتىنىن جەتكىزدى.
كوبىنەسە قاراپايىم حالىق جۇمىس بەرۋشىلەر جالاقى تولەمەگەن جاعدايدا عانا شاعىمدانۋعا مۇددەلى. وعان مىسال, ەكسپو قالاشىعىن تۇرعىزعان قۇرىلىسشىلاردىڭ داۋى. ءىستى بولىپ, سوتتالىپ كەتكەن كومپانيا باسشىسى تالعات ەرمەگياەۆپەن بىرگە 400-گە جۋىق جۇمىسشىلاردىڭ جارتى ميلليارد تەڭگەسى بۇلبۇلداي ۇشتى. ماڭداي تەر اقىلارىن تالاپ ەتكەن قۇرىلىسشىلار سوتتا دا جەڭىپ شىقتى. الايدا وسى ۋاقىتقا دەيىن ەشقانداي جالاقى ەشكىمگە تولەنبەدى.
باستىقتاردىڭ ەرتەڭ دەگەن سوزىنە سەنىپ, جىلدار بويى جالىقپاي ەڭبەك ەتكەن جالدامالى جۇمىسشىلاردىڭ جايى وسى. ال ازاماتتاردىڭ ەڭبەك قۇقىعىنىڭ ساقتالۋىنا جاۋاپتى مينيسترلىك – ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگى جۇمىسكەرلەردەن ەڭ الدىمەن ەڭبەك شارتىن جاساۋدى سۇرايدى. تەك زاڭدى كەلىسىمشارت بولعان جاعدايدا عانا قۇقى بۇزىلعان ازاماتتى قورعاۋعا بولادى. ءايتپەسە اڭگىمەنىڭ ءبارى بوس.
جۇمىسشىلارعا قاي ەل جايلى؟
ال ەندى ەڭ قولايلى جاعداي ۇسىنعان مەملەكەتتەردىڭ ەڭبەك شارتتارىنا كوز تىگەيىك. ۇزدىكتەردىڭ قاتارىنان اۆستريا, بەلگيا, دانيا, فينليانديا, گەرمانيا, يسلانديا, يتاليا, نيدەرلاند, نورۆەگيا, سلوۆاكيا, شۆەتسيا جانە ۋرۋگۆاي كورىندى.
بىلۋىمىزشە, اۆستريادا جۇمىس ۋاقىتى ەرتە باستالىپ, ەرتە اياقتالادى. كاسىپورىندار مەن جەكەمەنشىك مەكەمەلەردە جۇمىس كەستەسىن وزىڭىزگە ىڭعايلاستىرۋعا بولادى. ماسەلەن, جۇمىستا تاڭعى 6:30-دا نەمەسە 9:00-دە باستاي الاسىز. بىراق بەلگىلەنگەن 8 ساعاتتان كەيىن ۇيگە قايتىپ, وتباسىڭىزبەن بىرگە ۋاقىت وتكىزۋگە رۇقسات. ال ەگەر جۇمىستا بوگەلىپ قالساڭىز, قوسىمشا جۇكتەمەگە جوعارى پايىزبەن جالاقى تولەنەدى. بۇدان باسقا دا امالدار قاراستىرىلعان. جۇما كۇنى تىنىعىپ, دەمالىس كۇندەرىن ۇزارتقىڭىز كەلسە, باستىقتارمەن كەلىسىپ, ءبىر-ەكى جۇمىس ساعاتتارىن قوسىپ الۋعا مۇمكىندىك بار. ال جىل سايىنعى ەڭبەك دەمالىسى 24-30 كۇن ەمەس, 5 اپتاعا سوزىلادى ەكەن.
تابيعي رەسۋرستارى از شۆەيتساريا بولسا, ادامي كاپيتالدىڭ قۇندىلىعىن جاقسى بىلەدى. جۇمىسقا قابىلدانعان قىزمەتكەردىڭ سىناق مەرزىمى كوبىنەسە 1 ايعا بەلگىلەنەدى. ال قىسقارتۋعا كەلگەندە, جۇمىسشىسىن الىپ قالۋ ءۇشىن قانداي امالدار قاراستىرعانى جونىندە كاسىپوداقتىڭ الدىندا جاۋاپ بەرەدى. ال ەڭبەك شارتىن بۇزۋعا تۋرا كەلسە, 1 جىلدىق ەڭبەك ءوتىلى بار ازاماتقا 1 ايدىڭ ىشىندە, ال 2-9 جىل شاماسىندا جۇمىس ىستەسە, 2-3 اي بۇرىن حابارلاندىرۋ الادى.
فين مەملەكەتىنىڭ ەڭبەك زاڭى جۇمىسكەرلەردى ازاماتتىعىنا قاراي الالامايدى. قىزمەتكەرلەردىڭ بارلىق قۇقىعى مەن مىندەتتەرىن كاسىپوداق ايقىنداپ بەرەدى. ماسەلەن, ازامات ءبىر جۇمىس ورنىندا 1 ايداي جۇمىس ىستەپ, اۋىرىپ قالعان جاعدايدا دا, ونىڭ جالاقىسى ءجۇرىپ وتىرادى.
بالكىم, جىل باسىنان بەرى 40 مىڭعا جۋىق قازاقستاندىقتاردىڭ شەتەلگە تۇراقتى تۇرۋعا كەتۋىنىڭ باستى سەبەبى دە وسى بولار.
