انشەيىندە ءوزىمىزدى ەۋروپامەن سالىستىرۋعا كەلگەندە الدىمىزعا جان سالمايمىز. ءدال وسى رەتتە وسىنىڭ ارتىعى جوق سياقتى. ەۋروپانىڭ دامىعان ەلدەرىمەن سالىستىرعاندا قازاقستاندىقتاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى 8 جارىم جىلعا قىسقا ەكەن. قازاقستاندا ورتاشا ەسەپپەن ادام 72 جاس ءومىر سۇرسە, ەۋروپادا بۇل كورسەتكىش 80,6 جاستى قۇرايدى.
ەندى ەركەكتەر مەن ايەلدەر اراسىنداعى ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعىن سالىستىرايىق. قازاقستاندا ەركەكتەر ايەلدەردەن گورى 9 جىلعا كەم ءومىر سۇرەدى.
قازاقستاندا ەركەكتەردىڭ ورتاشا ءومىر ءسۇرۋ جاسى 67,5 جاس بولسا, ايەلدەردىڭ جاسى – 76,5 جاس. ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعىنان باتىستان كوش ىلگەرى كەيىن قالۋىمىزدىڭ باستى سەبەبى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. وركەنيەتتى ورتا, جانعا نە كەرەكتىڭ ءبارى دايىن بولسا, جوعارى ساپالى مەديتسينانى قوسساڭىز, نەگە ءجۇز جاساماسقا؟!
ادامداردىڭ عۇمىر-جاسىن زەرتتەۋشىلەر جاراتىلىستىڭ مىنا ءبىر زاڭدىلىعىن مويىنداپتى. دۇنيە ەسىگىن اشقان ەر بالالار قىزداردان ون پايىزعا ارتىق تۋىلادى ەكەن. الايدا «جىلقى باعارلارىمىز» ءتۇرلى اۋرۋدان شەتىنەپ, ءبىر جىلدىڭ ىشىندە قىز بەن ۇلدىڭ سانى تەڭەسەدى ەكەن. بۇل تەپە-تەڭدىك ۇلداردىڭ ەر جەتكەن شاعىندا تاعى بۇزىلادى. ياعني, 15 جاس ارالىعىنداعى جەتكىنشەكتەر ءتۇرلى قاتەرگە ءجيى ۇرىنسا, 35 جاسقا دەيىنگىلەر ءتۇرلى جول اپاتىنا ۇشىراپ, سۋيتسيد كەسەلىنەن ومىردەن وتەتىنى تاعى دالەلدەنىپ وتىر. ودان امان قالعان ەر-ازاماتتىڭ دەنساۋلىعىنا قاتىستى مىنا جايتتاردى ەسكەرمەسە بولماس.
باستى جاۋىڭ – جۇرەگىڭ
وسىدان ەكى جىل بۇرىنعى قازاقستان رەسپۋبليكاسى بويىنشا ءولىم سەبەپتەرى بويىنشا ءولىم-ءجىتىمنىڭ ستاندارتتالعان كوەففيتسيەنتتەرىنە ساي, 100 000 ادامعا شاققانداعى قايتىس بولعاندار سانىن ەسەپتەپتى. مىسالى, قان قىسىمى اۋرۋلارىنان 349,65 ەركەك كوز جۇمسا, وسى دەرتتەن 180,48 ايەل دۇنيەدەن وتكەن ەكەن. جۇرەك يشەمياسى اۋرۋىنان 140,42 ەركەك ولسە, 60,16 ايەل دۇنيەدەن كەتىپتى. تاعى دا اۋىر كەسەلدەن قيىلىپ جاتقان ەركەكتەر سانى نازىك جاندىلاردان اسىپ تۇسكەن.
№2 قالالىق اۋرۋحانانىڭ كارديولوگ-دارىگەرى باۋىرجان ەشمۇراتوۆپەن سويلەسكەنىمىزدە, ەرلەردىڭ جۇرەك-قان تامىرلارى اۋرۋىمەن ءجيى اۋىراتىنىن ايتتى. «سونىڭ ىشىندە جۇرەك يشەمياسىمەن 40 جاستان اسقاندار شالدىقسا, بۇگىندە 20-30-دان اسقان جاستار دا الدىمىزعا كەلىپ جاتىر. ۇرىمتالدان سوعاتىن جۇرەك تالماسىمەن تۇسكەندەر بۇرىن-سوڭدى بۇل اۋرۋ تۋرالى ەستىپ-بىلمەگەنىن ايتۋدا. بۇل رەتتە اۋرۋدىڭ الدىن الۋ تۋرالى ناسيحات جۇمىستارىن جۇرگىزىپ, اۋىرمايتىن جول ىزدەۋگە ءمان بەرۋىمىز كەرەك, – دەيدى دارىگەر.
جۇرەك – ادامنىڭ ەڭ كۇشتى دە ءالسىز مۇشەسى. سول سەبەپتى دە 35 جاسقا كەلگەندە دارىگەرگە تەكسەرىلىپ, قايدا قاتەر بارىن ءبىلىپ, الدىن الا بىلگەن ءجون. حولەستەرين دەڭگەيى قانداي, دەمىگىپ ءجۇرسىز بە, سوڭعى كەزدە قارىن بايلاپ, سەمىردىڭىز بە؟ سۇلەسوق تارتىپ ەڭسەڭىز ءبىر كوتەرىلمەي قويدى ما؟ الپىسقا جەتپەي قايتىس بولعان تۋىستارىڭىز نەدەن قايتتى, ونى دا وي ەلەگىنەن وتكىزىپ كورگەن ابزال.
ءيا, كارديولوگتىڭ سوزىنە قۇلاق تۇرۋگە بولار ەدى. اۋىرماۋدىڭ جولىن ىزدەۋ, سالاماتتى ءومىر سالتى, دارىگەر كەڭەسىنە قۇلاق سالىپ, كۇتىنىپ ءجۇرۋ دەگەن سالت ءبىزدىڭ ازاماتتارعا مۇلدەم جات نارسە دەۋگە بولادى. ەركەكتەردىڭ ءوز دەنساۋلىعىنا دەگەن جەڭىل كوزقاراسى ونى قاپەرگە دە الدىرتپايدى.
ونىڭ سەبەبىن پسيحولوگ ايقىن دۇيسەنباەۆ بىلاي دەپ تۇسىندىرەدى: «مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى مارياننا لەگاتو «ەركەكتەر نەگە الدىمەن ولەدى: ءوز عۇمىرىڭىزدى قالاي ۇزارتۋعا بولادى؟» دەگەن ەڭبەگىندە وسى ماسەلەگە العاش رەت كوڭىل ءبولىندى. راسىندا دا, ەرلەر جالپى ايەلدەرمەن سالىستىرعاندا اۋىرا قالعاندا دارمەنسىز, قاۋقارسىز بولىپ كەلەدى. ايەلدەر دەنساۋلىعىنا ۇقىپتىلىقپەن قاراسا, ەركەكتەر «وزىنەن-ءوزى ءتاۋىر بولىپ كەتەدى» دەپ, دارىگەرلەردىڭ كەڭەسىن جۇرە تىڭدايدى.
سەبەبى «جىلاما, شىدا, سەن جىگىت ەمەسسىڭ بە؟!» دەپ و باستان بالانىڭ ساناسىنا قۇيىپ, تاربيەلەگەنبىز. تاجىريبەگە قاراعاندا, ەرلەردىڭ دەنى زايىبىنىڭ نەمەسە تۋىستارىنىڭ ايتقانىمەن, ياعني, زوردىڭ كۇشىمەن عانا دارىگەرگە كورىنەدى. ونىڭ وزىندە دە توسەكتەن تۇرا الماي السىرەپ, ابدەن تيتىعى جەتكەندە عانا. دەمەك, دەنساۋلىعىنا نەمقۇرايلى قاراۋدىڭ سەبەبىن بالا تاربيەسىنەن ىزدەگەن ءجون.
ايەل اشۋلانسا, قازان قايناتادى, ال ەر-ازامات شە؟
ەرلەردىڭ تاعى ءبىر ءالسىز تۇسى – مىنەز-قۇلقىندا. ولاردىڭ كۇيزەلىسى ايەلدەردىڭ جاعدايىمەن سالىستىرعاندا قاۋىپتىرەك. نازىك جاندىلاردىڭ جۇرەگىندەگىسى قاباعىنان كورىنسە, ەر-ازاماتتار سوڭىنا دەيىن سىر بەرمەۋگە تىرىسادى. كەۋدەدەگى كۇيىكتى باسۋ ءۇشىن ىشىمدىككە سالىنىپ كەتىپ جاتادى. ەندى ءبىرى اينالاسىنداعىلاردان بەزىنىپ, تەلەديدارعا تەلمىرىپ, نە باسىبايلى ينتەرنەتكە بايلانادى. كۇيزەلىس (دەپرەسسيا) ەمدەلمەسە, سالدارى اۋىر. ايەلدەر «ولەم» دەپ جاي قورقىتا بەرەدى, ەرلەر شيرىققان كۇنى مورت سىنىپ, ءبىر ساتتە ارقانعا اسىلىپ قالادى. بۇل دا – ستاتيستيكا. «ءسوز سۇيەكتەن وتەدى» دەيدى پسيحولوگ ءمولدىر سىزدىقوۆا. ادامنىڭ پسيحو-سوماتيكالىق جاعدايى كوپ فاكتورلارعا بايلانىستى. ەگەر ايەلى تاڭنان كەشكە دەيىن, ەرىن تابالاپ, كەمشىلىگىن ءتىزىپ, مىنەپ وتىرسا, وندا كۇندەردىڭ كۇنىندە ازامات ءدال سونداي قالىپقا كەلەدى. ەركەكتىڭ باسىن تورگە دە, كورگە دە سۇيرەيتىن – جانىنداعى تاڭداپ العان جارى. ەرىنىڭ مەزگىلىمەن تاماقتانىپ, جۇمىستان شارشاپ كەلگەندە الدىنان جادىراپ شىعىپ جاعدايىن جاساۋ قاجەتتىگى جاي ايتىلعان ءسوز ەمەس. ەر-ازاماتتىڭ تابيعي جاراتىلىسىنا ءمان بەرىپ, قال-قادەرىنشە دەنساۋلىعىنا دا قارايلاپ, قامقورلاي ءبىلۋ دە ايەلدىڭ ءبىر مىندەتىنە اينالعانى جاقسى».
اۋرۋىن جاسىرعان…
جاراتىلىسىنان بولار, ايەلدەر دارىگەرلەردىڭ الدىنا كەلگەندە اۋرۋىنىڭ بەلگىلەرىن ءتۇرىن تۇستەپ ايتىپ بەرۋدەن جالىقپايدى. بىراق, ەر-ازاماتتىڭ بۇلاي اشىلىپ سويلەۋى – نەعايبىل. ءتىپتى, ءوزىن مازالاپ جۇرگەن ناۋقاسىنىڭ كەيبىر بەلگىلەرىنە اسا ءمان بەرمەيدى. ەرلەردىڭ دارىگەر الدىندا اشىلىپ ايتا بەرمەيتىن تاقىرىبى وزدەرىنىڭ جىنىس مۇشەلەرىنىڭ ساۋلىعىنا قاتىستى. ماماندار ەرلەردىڭ ءيممۋندى جۇيەسى ايەلدەرگە قاراعاندا تومەن دەيدى. ستاتيستيكا, كوپ تاراعان ونشاقتى ينفەكتسيالىق اۋرۋدىڭ جەتەۋىنەن ءولىپ جاتادى ەكەن. بۇنىڭ ءبىرى – جىڭىشكە اۋرۋلارى. سول ءۇشىن بوزبالا جىنىستىق جاعىنان جەتىلگەندە جىنىستىق قاتىناس ارقىلى بەرىلەتىن اۋرۋلار تۋرالى اقپاراتتانىپ, ساقتانۋ جولدارىن دا بىلگەنى ءجون. ەرقانات بەكمۇراتوۆ – ۋرولوگ-اندرولوگ. «ەرلەردى ۋاقىتىنان بۇرىن قارتايتاتىن جايتتاردىڭ باستى سەبەبى – اعزاداعى تەستوستەرون دەڭگەيىنىڭ تومەندەۋى. الايدا ءبىر بۇل عانا ەمەس. ايتا كەتۋ كەرەك, جاسى كەلگەن سايىن, ەرلەردىڭ كوپشىلىگى ەرىنشەك كەلەدى, قيمىل-قوزعالىسقا ءمان بەرمەي, ديۆاندا جاتقاندى ءتاۋىر كورەدى. از قيمىلداپ, تاماقتى كوپ ىشەدى. وسىدان سەمىزدىك پايدا بولىپ, اقىرىندا قان قىسىمى كوتەرىلىپ, حولەستەرين دەڭگەيى ارتىپ, جۇرەك-تامىر اۋرۋلارى, قانت ديابەتى پايدا بولادى. ودان باسقا شىلىم شەگۋ, الكوگول, ۇيقىسى قانباۋى دا كارىلىكتى جىلدامداتادى. بۇل – ەرلەردىڭ ەرتە سولۋىنىڭ سەبەپتەرى. ال ونىڭ بەلگىلەرى قانداي؟ وتىزعا جەتپەي قارىن بايلاعاننىڭ شاشى دا سيرەي باستايدى. تەستوستەروننىڭ تومەندەۋىنەن ومىرگە قىزىعۋشىلىعى باسەڭدەيدى. ۇنەمى شارشاڭقى ءجۇرىپ, بەيمازا ءحال كەشەدى.
وردا بۇزار جاسقا جەتكەندە اعزانىڭ تەستوستەروندى ءوندىرۋى باسەڭدەپ, ونىڭ دەڭگەيى جىل ساناپ تومەندەي باستايدى. ارينە, بىردەن كۇرت تومەندەيدى دەگەن ءسوز ەمەس. ونىڭ ديناميكاسى جىلىنا 2 پايىزدى قۇرايدى. بەلگىلى ءبىر جاسقا جەتكەندە ەرلەردىڭ جىنىستىق بەلسەندىلىگى دە تومەندەيتىنى شىندىق. سوعان قاراماستان ەرەكتيلدى فۋنكتسياسىنىڭ تومەندەۋىنە بايلانىستى ەرلەردىڭ 10 پايىزى عانا دارىگەرگە كورىنەدى. ال تەستوستەرون دەڭگەيى ەرلەردىڭ جالپى ساۋلىعىنا, پسيحو-ەموتسيونالدىق جاعدايىنا اسەر ەتەدى. ەگەر قامال الاتىن جاسقا جەتپەي قارتايۋدىڭ الدىن العىمىز كەلسە, وندا ءوزىنىڭ ومىرلىك قاعيداتتارىن, ءومىر ءسۇرۋ سالتىن قايتا قاراۋ كەرەك.
ەڭ باستىسى, دۇرىس تاماقتانۋ, دەنە شىنىقتىرىپ, ءتۇرلى جاتتىعۋلارعا, سالاۋاتتى ءومىر سالتىنا ءمان بەرۋ ەر-ازاماتتىڭ دەنساۋلىق دەڭگەيىن كوپ جاقسارتادى. ەگەر وسى بەلگىلەردى بايقاساڭىز, وندا دارىگەر-اندرولوگقا كورىنۋ قاجەت».
ايگۇل ۋايسوۆا
