نۇرا وزەنى مەن سابىندى كولىنىڭ اراسىندا قونىس جايعان اۋىلدىڭ تابيعاتى كوركەم-اق… جاز كەلگەندە كولگە دە, وزەنگە شومىلىپ, جان سەرگىتىپ جۇرگەندەردىڭ قاراسى ءبىر ۇزىلمەيتىن. اسىرەسە, جاستار جاعى سۋعا ءتۇسۋدەن جالىقپايتىن. 1979 جىلدىڭ شىلدەسىندە مەكتەپتى جاڭا ءبىتىرىپ, قولىنا اتتەستاتىن العان اۋىل بالاسى رىسبەك نۇرماعانبەتوۆ تە «قوشتاسۋ كەشىنەن» كەيىن قۇربى-قۇرداستارىمەن وزەن جاعاسىندا الاڭسىز جۇرگەن ەدى.
– رىسبەك, رىسبەك بار ما؟ – دەگەن كوتەرىڭكى داۋىس ەستىلگەندە, وزەن جاعاسىندا ولەڭ ايتىپ وتىرعان ارمانداستار ورە تۇرەگەلدى.
– ول وزەننىڭ ارعى جاعىندا… جاي ىزدەدىڭىز بە, اعا, – دەدى ءبىر بوزبالا اۋىل جاقتان كەلگەن جىگىت اعاسىنا داۋىسىن كوتەرە شىعارىپ.
– وعان «پوۆەسكا» كەلدى. اسكەرگە!
– رىسبەك! رىسبەك… بەرى جاققا شىق. سەنى اسكەرگە اكەتەتىن بولدى…
ارادا بەس مينۋت وتكەندە ول وزەندى ءجۇزىپ ءوتتى دە, كورشى تۇراتىن اعايدىڭ قولىن الدى. اعاي بولسا «مىنە, ۆوەنكوماتتان كەلىپتى» دەپ ءبىر جاپىراق قاعازدى رىسبەكتىڭ قولىنا ۇستاتتى. وسىلايشا, سىنىپتاس دوستارىنان ءسال ۇلكەندىگى بار رىسبەك نۇرماعانبەتوۆ شۇعىل تۇردە اۋدان ورتالىعى قورعالجىنعا, ودان كەيىن تسەلينوگرادقا جەتەدى. قالادا ءبىر قونىپ, تاڭەرتەڭ پويىزعا وتىرادى. جانىندا قايروللا نۇرتازين, بەيسەنبەك نارەنوۆ, سەرىك زاكيروۆ, قۋاندىق راحيمجانوۆ, رامازان مۇقىشەۆ سەكىلدى جەرلەستەرى بار رىسبەكتىڭ كوڭىلى الاڭسىز بولاتىن. ءسويتىپ, ەكى جۇزگە جۋىق جاس جىگىت ەكى كۇن ءجۇرىپ, وش قالاسىنا كەلەدى. وسىنداعى موتواتقىشتار پولكىندە اسكەري ومىرلەرىن باستايدى. كۇن سايىن ساپتا ءجۇرۋدى, قارۋ-جاراقتىڭ قىر-سىرىن ۇيرەنەدى. اسكەري وقۋ-جاتتىعۋ كەزىندە بىلىكتىلىك پەن ۇقىپتىلىق تانىتقان رىسبەك نۇرماعانبەتوۆ اسكەري باسشىلىق تاراپىنان العىسقا بولەنىپ, سەرجانت اتاعىن الدى. وسىلايشا, اسكەري قىزمەتى ساتىمەن جالعاسىپ جاتتى.
…1979 جىلدىڭ 25 جەلتوقسانى رىسبەكتىڭ ەسىندە ماڭگى جاتتالىپ قالدى. ءدال وسى كۇنى باسشىلىقتىڭ شۇعىل بۇيرىعىمەن باسقا جەرگە اتتانادى. بۇلار مىنگەن پويىز تاجىكستاننىڭ حوروگ قالاسىنا توقتايدى. 1980 جىلدى وسىندا قارسى الادى. سوندا وزىمەن بىرگە قىزمەتتە جۇرگەن ءبىر تاجىك جىگىتى «جاڭا جىلدىق مەرەكەدەن كەيىن سەندەر اۋعانستانعا كەتەسىڭدەر» دەگەن ەدى. ايتقانداي-اق بولدى, ارادا ەكى كۇن وتكەندە رىسبەك بەس قارۋى سايلانىپ, ۇشاق ىشىندە وتىردى. جەرگە قونعان الىپ ۇشاق دىرىلدەپ بارىپ توقتادى.
– جولداس جاۋىنگەرلەر, كەلدىك. بۇل – فايزاباد. ەندى وسىندا بولاسىڭدار, – دەگەن كوماندير داۋىسىنان ۇيقىلى-وياۋ جاتقان جىگىتتەر باستارىن تىكتەپ الدى.
تاۋ بوكتەرىندە ورنالاسقان اسكەري اەرودرومعا تۇسكەن بەتتە رىسبەك كۇننىڭ ىزعارىن بايقادى. اۋا رايى وعان سابىندىنىڭ كادىمگى قىسقى كۇندەرىندەي اسەر ەتتى. «اۋعانستاندا تەك اپتاپ ىستىق بولادى» دەگەن اڭگىمەلەردى ەسىنە ءتۇسىرىپ, ويلانىپ تا قالدى.
روتا كومانديرى «سەرجانت نۇرماعانبەتوۆ مىنا بمپ ماشيناسىنىڭ كومانديرى جوق, ەندى بولمايتىن دا شىعار, سوندىقتان سەن باسقاراتىن بولاسىڭ. ءمىندەتىڭدى ورىنداۋعا كىرىس!» دەپ جانارى وتكىر قازاق جاۋىنگەرىنە ۇلكەن سەنىم جۇكتەدى. سودان باستاپ رىسبەك كوپتەگەن وپەراتسيالارعا قاتىستى. بىردە فايزاباد – كابۋل تاس جولىمەن كەلە جاتقان كولونناعا دۇشپاندار تۇتقيىلدان شابۋىل جاسادى. قاسىنداعى قارۋلاس دوسى ولەگ حۆان ەكەۋى كەزەكتەسىپ, پۋلەمەت پەن اۆتوماتتان وق جاۋدىرىپ جاتىر. سۇپ-سۇر بولعان تاۋدىڭ ءار تۇسىنان بۇرق-بۇرق ەتكەن ءتۇتىن شىعادى. اۋىر ارتيللەريا قارۋلارىنان اتىلعان سناريادتىڭ جارىلىسىنان قۇلاق تۇنادى. بۇل شايقاس تا رىسبەكتىڭ جۇرەگىنە ءبىر جاراسىن سالىپ كەتتى. تسەلينوگراد قالاسىنان بىرگە كەلگەن جەرلەسى سەرگەي كولومەەتس دۇشپان قولىنان قازا تاپتى.
باداحشان پروۆينتسياسىندا بەيبىت حالىققا دا, ءبىزدىڭ جاۋىنگەرلەرگە دە دامىل بەرمەي جۇرگەن دۇشپاندار توبىرى بولعان. بارلاۋ قىزمەتىنىڭ مالىمەتى بويىنشا, باحاراك قىستاعىن مەكەندەگەن ولاردىڭ قاتارىندا مۇزداي قارۋلانعان 300-350 ادام توپتاسقان. وسى ءبىر قانشاما ادامنىڭ قانىن توككەن قاتىگەز توپتىڭ كوزىن جويۋ اۋعانستان ارمياسى ساربازدارى ءۇشىن دە, ءبىزدىڭ جاۋىنگەرلەر ءۇشىن دە اسا ماڭىزدى ماقسات ەدى. بۇل وپەراتسيانى جۇزەگە اسىرۋعا الدىن الا تىڭعىلىقتى بارلاۋ جاسالىپ, ماڭايداعى بىرنەشە اسكەري قۇرىلىمدار بىرىكتىرىلدى. ۆەرتولەت ەسكادريلياسى, اۋە دەسانتشىلارى, ارتيللەريا باتارەيالارى جانە موتواتقىشتار پولكىنىڭ جاۋىنگەرلەرى تارتىلدى. قيان-كەسكى ۇرىستار بارىسىندا قۇرامىندا رىسبەك نۇرماعانبەتوۆ بولعان موتواتقىشتار قاتارىنان 4 ادام وققا ۇشىپ, جەتى جاۋىنگەر جاراقات الدى. دۇشپاندار جاعىنان اتىلعان زەڭبىرەك وعىنان ءبىر ۆەرتولەت اسپاندا ورتەنىپ, قۇزعا قۇلايدى. ال كەڭەسشى-بارلاۋشىلار مالىمەتى بويىنشا, ەكى جۇزدەن اسا دۇشپاندار جەر جاستانعان. وسىلايشا, باداحشان جۇرتىن دۇرلىكتىرگەن قاراقشىلار توبىرىنىڭ داۋرەنى تاۋسىلدى.
سۇراپىل سوعىس قازاق سەرجانتىن ەرتە ەسەيتتى. 1981 جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا ەلگە ورالعان رىسبەك رامازانۇلى اۋىلدا – «پۋت لەنينا» سوۆحوزىنىڭ تراكتور-ەگىس بريگاداسىنا جۇمىسقا تۇردى. كۇزگى وراقتا كومباينعا وتىرىپ, ەگىن وردى. اۋىلداعى قۇرىلىس جۇمىستارىنا دا قاتىستى. تابيعاتىنان جىگەرلى, ەلگەزەك جىگىت اۋىل-ايماقتا ءبىراز جۇمىس ىستەپ, ىسىلعان كەزىندە وبلىس ورتالىعى تسەلينوگراد قالاسىنا اتتاندى. ومىردەن تۇيگەنى كوپ رامازان اكەسى بىردە «بالام, بۇل زاماندا ءبىلىمسىز ءىستىڭ ءبارى بوس بولماق. قالاعا بارىپ ءبىر وقۋعا تۇسكەنىڭ ءجون بولار. ءبىزدىڭ ءالى كۇش-قايراتىمىز بار عوي. ۇيگە الاڭداماي-اق قوي…» دەگەن بولاتىن. اكە اقىلىنا قۇلاق اسقان رىسبەك 1987 جىلى تسەلينوگراد اۋىل شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىنا وقۋعا ءتۇستى. اگرونوم ماماندىعىن يگەرۋگە كىرىستى. اۋعانستان سوعىسىندا بولعان, سوۆحوز جۇمىسىن بىلەتىن ازاماتتى ينستيتۋت باسشىلىعى دا قۇرمەت تۇتتى. ستۋدەنتتىك كەڭەستىڭ اياسىندا قوعامدىق جۇمىستارعا بەلسەنە ارالاستى. 1989 جىلى ستۋدەنتتەر قاۋىمداستىعى رىسبەك نۇرماعانبەتوۆكە ءۇلكەن سەنىم ارتتى. تسەلينوگراد وبلىستىق حالىق دەپۋتاتتارى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتتىعىنا كانديدات بولىپ ۇسىنىلدى. ءبىر قىزىعى, ءبىر مانداتقا ينستيتۋت رەكتورى كەنجەعالي ساعاديەۆ ەكەۋى قاتار تۇسەدى. ءسويتىپ بۇل سىندا سايلاۋشىلاردىڭ 44 پايىزى رىسبەككە داۋىس بەرەدى. ال دەپۋتات بولىپ سايلانعان وقۋ ورنى باسشىسى, اتاقتى عالىم وزىمەن تالاسقا تۇسكەن جاۋىنگەر-ينتەرناتسيوناليست ستۋدەنتىنە ريزاشىلىعىن ءبىلدىردى.
بەلسەندى ستۋدەنت وقۋىن جالعاستىرا بەرگەندە, مۇمكىن, پارتيا جۇمىسىنا نەمەسە عىلىم جولىنا ءتۇسىپ كەتەر مە ەدى… توقسان جاسقا قاراعان شاعىندا جان اكەسى دۇنيە سالدى. سودان ءۇي-كۇيدىڭ قامىن ويلاعان رىسبەك سىرتتاي وقۋعا اۋىسىپ, اۋىلعا قايتادى. بريگادادا اگرونوم بولىپ جۇمىسقا كىرىسەدى. اعايىن-تۋعانعا قامقور بولادى.
جاڭا زاماننىڭ ىڭعايىنا قاراي 1995 جىلى تسەلينوگراد قالاسىنا قونىس اۋدارىپ, كاسىپكەرلىك جۇمىسىن باستايدى. ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتىمەن ەرەكشەلەنەتىن ازاماتتى قالاداعى جاۋىنگەر-ينتەرناتسيوناليستەر قاۋىمى اقمولا وبلىستىق اۋعانستان سوعىسى ارداگەرلەرى وداعىنىڭ توراعاسى ەتىپ سايلادى. كەيىننەن بۇل ۇيىم استانا قالالىق ۇيىمىنا اينالدى. مايدانداس دوستاردىڭ باسىن قوساتىن قوعامدىق بىرلەستىكتىڭ جۇمىسىن جانداندىرىپ جۇرگىزدى. ءبىرىنشى كەزەكتە ۇيىمنىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايىن جاقسارتۋدى ويلادى. وسى ماقساتپەن قالا اۋماعىندا ەكى بىردەي اۆتوتۇراق ۇيىمداستىردى. ودان ءتۇسكەن قاراجاتتى ۇيىمنىڭ يگىلىگىنە جاراتا ءبىلدى. وزىنە ارتىلعان سەنىمدى ابىرويمەن اتقارعان رىسبەك نۇرماعانبەتوۆ 2000 جىلدان بەرى استانا قالاسى اۋعانستان سوعىسى مۇگەدەكتەرى مەن ارداگەرلەرى وداعىنىڭ باسقارما مۇشەسى رەتىندە قوعامدىق جۇمىستاردىڭ بەل ورتاسىندا ءجۇر.
قاي ىسكە بولسىن بىلەگىن سىبانىپ كىرىسەدى. ويتكەنى ونىڭ وق پەن وتتى كورگەن جاۋىنگەر-ينتەرناتسيوناليست رەتىندەگى قاعيداسى – جاستارعا اسكەري-پاتريوتتىق تاربيە بەرۋ. ولاي بولسا, ونەگەلى ءومىر جولىڭ ۇزاعىنان بولعاي دەمەكپىز, استانالىق اقجارقىن ازاماتقا ريزاشىلىق سەزىممەن.
