قۋات ۇنەمدەۋ ماقساتىندا جارىقديودتى تەحنولوگيانى بارىنشا جەتىلدىرۋ قازىرگى كۇنى قىزۋ ىسكە اسىرىلىپ جاتىر. مۇنداي شامدار ءبىزدىڭ ومىرىمىزگە دەندەپ ەنىپ, ءداستۇرلى لامپالاردى قولدانىستان ىعىستىرۋدا. وسىدان بەس جىل بۇرىن ەلوردادا «Led System Media» اتتى جارىقديود زاۋىتى ىسكە قوسىلعان-دى. جۋىردا عانا زاۋىت اۋقىمى كەڭەيىپ, فيلامەنتتى شامدار شىعاراتىن تاعى ءبىر ءبولىمى اشىلدى. ازىرگە مۇنداي ءوندىرىس تمد قۇرامىنا كىرەتىن ەلدەردىڭ ەشقايسىسىندا جوق. زاۋىت باسشىسى امانگەلدى تاۋكەنوۆتىڭ ايتۋىنشا, الداعى ۋاقىتتا استاناداعى جانە ەلىمىزدىڭ باسقا دا وڭىرلەرىندەگى عيماراتتار فيلامەنتتى شامدارمەن جارىقتاندىرىلاتىن بولادى.
– امانگەلدى ساعاتۇلى, اۋەلى جارىقديودتىڭ پايداسى مەن فيلامەنتتى شامدار جايلى اڭگىمەلەسەيىك.
– جارىقديود دەگەنىمىز – ەلەكتر توعىن تىكەلەي جارىق ساۋلەسىنە اينالدىراتىن قۇرىلعى. ياعني, قاراپايىم شامداعىداي ەمەس, مۇندا توق ەش ىسىراپسىز, تۇگەلدەي دەرلىك ساۋلەلەنەدى. ناتيجەسىندە ەنەرگيا ۇنەمدەلەدى. قىزمەت ەتۋ مەرزىمى دە ۇزاق. گالوگەندى شام – مىڭ ساعات, ليۋمينەستسەنتتى شام 6 مىڭ ساعات جۇمىس ىستەسە, جارىقديودتى ونىمدەردىكى 50 مىڭ ساعاتقا دەيىن جەتەدى. سونداي-اق, ولار تومەن ۆولتتى اسپاپ بولعاندىقتان, الدەقايدا قاۋىپسىز. فيلامەنتتى جارىقديود «Chip on glass» تەحنولوگياسىنىڭ نەگىزىندە قۇراستىرىلدى. بۇل تەحنولوگيانى ادەتتە ۇيالى تەلەفونداردىڭ ديسپلەيىن جاساۋدا پايدالاناتىن. وتە كىشكەنتاي جارىقديودتاردى جاساندى ساپفيردەن نەمەسە شىنىنىڭ ارنايى سورتىنان جاسالعان توسەمگە ورنالاستىرادى. توسەم ءتۇسسىز, ءموپ-ءمولدىر. سوندىقتان الگى جارىقديودتار بارلىق باعىتتا بىردەي جارقىرايدى.
– تۇرمىستا تاعى قانداي ەرەكشەلىكتەرى بار؟
– بىرىنشىدەن, جارىق بەرۋ قاسيەتى جوعارى. ماسەلەن, 40 ۆاتتىق گالوگەندى شامنىڭ جارىعى مەن 4 ۆاتتىق فيلامەنتتى شامنىڭ جارىعى بىردەي. ەكىنشىدەن, ونىڭ ينەرتسيالىق قابىلەتى كۇشتى. ليۋمينەستسەنتتى لامپالاردى قوسقاندا تولىقتاي جارقىراۋى ءۇشىن 7-8, ءتىپتى, كەيدە 10 مينۋتتاي ۋاقىت كەرەك بولسا, ءبىزدىڭ ونىمدە ونداي كەمشىلىك بايقالمايدى. جارىقديودتى قۇرالداردىڭ كەلەسى ارتىقشىلىقتارى – ساۋلەلەنۋ بۇرىشى ءارتۇرلى, باعاسى ارزان, قورشاعان ورتاداعى تەمپەراتۋراعا تاۋەلسىز ءارى ەكولوگيالىق جاعىنان تازا. ويتكەنى, سىناپ, فوسفور, ۋلتراكۇلگىن ساۋلە سەكىلدى زياندى زاتتاردان ادا.
– قازاقستاندىق وندىرىستە تۇتاستاي دايىن تاۋار شىعارۋ قانشالىقتى قولجەتىمدى?
– ءبىز ورىنداپ جاتقان تەحنولوگيالىق تسيكل – اسا كۇردەلى پروتسەسس. وعان ءبىز نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتىمەن بىرىگىپ كىرىستىك. چيپتان باستاپ لامپاعا دەيىنگى بارلىق بولشەكتەردى وزىمىزدە وندىرەمىز. الەمدىك نارىقتى زەرتتەدىك, بىراق ءونىمنىڭ بۇكىل كومپلەكتاتسياسىن بىرگە شىعاراتىن ورتالىقتى ءالى كەزدەستىرمەدىك. كوبىنەسە, زاۋىتتا بەلگىلى ءبىر بولىگىن جاسايدى, قالعاندارىن اۋتسورسينگ ارقىلى وزگە جاقتان الدىرىپ, بۇيىمدى ءۇشىنشى جەردە دايىندايدى. وتاندىق نارىققا ورالايىق. مۇندا, بىزدەن بولەك, جارىقديودتى ونىممەن اينالىساتىن 40 شاقتى كاسىپورىن بار. وكىنىشكە قاراي, ول كومپانيالاردىڭ كوپشىلىگى ديستريبيۋتورلىق ادىسپەن قۇرىلعان. ءار جەردەن اكەلىنگەن بولشەكتەردى جيناپ, لوگوتيپتەرىن جاپسىرادى دا, ساتىلىمعا جىبەرەدى. ولاردىكىن جامانداۋدان اۋلاقپىن. الايدا بۇل جاعداياتتى تالداپ-تارازىلاي كەلە تۇسىنگەنىمىز – بارلىق ءوندىرىستىڭ باسىن بىرىكتىرەتىن جالپىۇلتتىق تالاپ كەرەك ءتارىزدى.
– دەمەك, سىزدەرگە دەيىن رەسپۋبليكا جۇرتشىلىعى يمپورتتالعان لامپالاردى عانا تۇتىنعان ەكەن عوي…
– مەن سىزگە مىناداي ستاتيستيكانى دا مىسالعا كەلتىرەيىن: جىل سايىن قازاقستانعا 80 ميلليونداي لامپا سىرتتان تاسىمالدانادى. ولاردىڭ 90 پايىزى – «ءيليچتىڭ لامپاسى» دەپ اتالاتىن بۇرىنعى قىزۋ شامدارى. ايتكەنمەن, «ەنەرگيا ۇنەمدەۋ جانە ەنەرگيا تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ» تۋرالى زاڭ شىققالى بەرى وسىنداي سالالارعا ايرىقشا كوڭىل بولىنۋدە. حالىق تا جارىقتاندىرۋدىڭ جاڭا تۇرىنە كوشە باستادى. قىتايلار جىلىنا ميللياردتاعان دوللارلىق ينۆەستيتسيانى جارىقديودتى وندىرىسكە جۇمسايدى. ونىڭ پايداسىن جاقسى بىلەدى. ال سونىڭ ارقاسىندا قۋات كوزى ەداۋىر ۇنەمدەلەدى, اۋاداعى كومىرتەك ازايادى. سەبەبى, جىلۋ-ەلەكتر ستانسالارى ازىراق جۇمىس ىستەيدى. مۇنىڭ ءبارى دە بىرنەشە ەكولوگيالىق ماسەلەلەردى شەشۋگە جاردەمدەسەدى. فيلامەنتتى شامداردى شىعارۋدا سول ەلدىڭ «رrosperius optoelectronics» اتتى ءىرى كومپانياسىمەن تىزە قوستىق.
– LED-ءونىمنىڭ كومەگىمەن قازاقستان «جاسىل تەحنولوگياعا» اۋىسسا, بىزدە دە ءبىراز ولقىلىقتار دۇرىستالا ما؟
– ارينە. ءبىز تۇتىناتىن بارلىق ەنەرگيانىڭ 13-19 پايىزى جارىققا تيەسىلى ەكەن. ەگەر ءبىر جىلدا پايدالاناتىن قۋاتىمىز 80 ميلليارد كيلوۆاتتى قۇراسا, بۇل كورسەتكىشتىڭ 15 پايىزعا جۋىعىن ۇنەمدەي الامىز. وقۋ ورىندارىنداعى جاعدايدى تۇزەۋدى دە جوسپارلاپ وتىرمىز. سانيتارلىق ەرەجەلەر مەن نورمالارعا سايكەس, سىنىپتاعى جارىق ءار پارتاعا شاققاندا ليۋمينەستسەنتتى لامپالاردىڭ كۇشىمەن 300 ليۋكس, قىزۋ لامپالارىنىڭ كۇشىمەن 150 ليۋكس بولۋى شارت. دەگەنمەن, كوپ مەكتەپتەردە 100 ليۋكستەن ارەڭ اسادى. بۇل كورۋ قابىلەتىنە زيان. بالالارىمىزدىڭ 9-11 سىنىپتاردا-اق كوزىلدىرىك كيە باستايتىنى سودان. مۇنى ءبىر دەڭىز. ەكىنشىسى – ناشار جارىقتاندىرۋدىڭ كەسىرىنەن جانارعا قىسىم ءتۇسىپ, اۋىرادى. بولمەدەگى شامداردى فيلامەنتتى لامپالار اۋىستىرۋ ارقىلى وسىنداي پروبلەمالاردى ازايتامىز. جالپى, مۇنداي شامدار ادام بويىنداعى ۇيقىسىزدىقتى جويادى, زەيىندى ارتتىرادى, جۇمىس ىستەۋ قابىلەتىن كۇشەيتەدى.
– بىلۋىمشە, جارىقديودتى شامداردىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى ءۇشىن دە اسەرى زور.
– ءبىزدىڭ لامپالاردى مال جانە قۇس وسىرەتىن فەرمالاردا ورناتتى. جارىقديودتى ساۋلەلەنۋ كۇندىزگى تابيعي جارىققا ۇقساس بولعاندىقتان, مال مەن قۇسقا جاعىمدى ىقپال ەتكەن. ولار كوبىرەك جەم جەپ, ءسۇت پەن جۇمىرتقانى مولىنان بەرگەن. قاراعاندى وبلىسىنداعى جىلىجايلاردى جارىقديودتى شامدارمەن جابدىقتاعاننان كەيىن كوكونىستەر تەزىرەك ءپىسىپتى. جارىق بىركەلكى تۇسكەندىكتەن, فوتوسينتەز شاپشاڭ جۇرگەن.
– زاۋىتتىڭ وندىرىستىك قۋاتى قانشا؟ لامپالاردان باسقا تاعى قانداي اسپاپ شىعاراسىزدار؟
– قول استىمدا 32 كىسى قىزمەت اتقارادى. ءبولىم سانىنىڭ كوبەيۋىنە بايلانىستى جۇمىسشىلاردى 70-كە جەتكىزبەكشىمىز. تاۋلىگىنە 16 مىڭ فيلامەنتتى شام جاسايمىز. لامپالاردان باسقا, ەكاتەرينبۋرگتىڭ «ورال مەحانيكالىق زاۋىتىمەن» بىرلەسىپ, جارىقديودتى باعدارشام وندىرەمىز.
– قاتەلەسپەسەم, ەكسپو كورمەسىنە وراي, لاڭكەستىك ارەكەتتىڭ الدىن الۋدى كوزدەپ, بيىلعى جازدا جاڭا قوندىرعى ويلاپ تاپقان ەدىڭىزدەر. ونىڭ فۋنكتسياسىن تانىستىرىپ كەتسەڭىز…
– بۇل قۇرال ەكى جۇيەدەن تۇرادى. ىشىنە سەكۋندىنا 24 كادردى جازىپ الاتىن كامەرا ەنگىزىلگەن. الگى كامەرا ادامداردىڭ ەموتسياسىن انىقتايدى. ەگەر الدەبىرەۋ كۇدىكتىرەك كورىنسە, دەتەكتور تەتىگى ىسكە قوسىلادى. جاڭاعى كىسى پورتالعا جاقىنداعاندا, دەتەكتور ونىڭ سومكەسىندە نە كيىمىنىڭ قالتاسىندا جارىلعىش زاتتىڭ بار-جوعىن تەكسەرەدى. بۇل باعدارلامانى قالانىڭ بارلىق بۇرىشىنا قويامىز. ەكسپو كەزىندە ءتۇرلى تۋريستەر قوناققا كەلەدى. قاۋىپسىزدىك ماسەلەسى قاشاندا ماڭىزدى.
– جارىقديودتى شامداردىڭ بولاشاعى تۋرالى بولجامىڭىزبەن ءسوزىمىزدى تۇيىندەيىك.
– كەلەشەكتە مۇنداي شامدار بارلىق تۇرعىن ۇيدە, عيماراتتا, ترانسپورتتا ورناتىلادى. اۆتوموبيل جولدارى مەن كوشەلەردە دە جارىقديودتى ونىمدەر قولدانىلار. ءدال وسى قۇبىلىس ۇلتتىق ماسشتابتاعى ەنەرگيا رەسۋرستارىن ۇنەمدەۋگە الىپ كەلمەك.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت.
بوتاگوز ماراتقىزى
