عافەكەڭ, عافۋ قايىربەكوۆ ادامنىڭ ءبىر ءدۇلدىلى ەدى. ارامىزدا جۇرسە, وسى كۇندەرى توقسانعا تولار ەدى ارقالى اقىن. ءتۇر-تۇرپاتى قۇلان سياقتى بولىپ كورىنەتىن ماعان.اڭىزعا دەن قويساق, قۇلاگەر كوككە شاپشىعان كوركەم جىلقى بولماعان. سالبىراپ, بويىن جاسىرىپ تۇرادى ەكەن.عافەكەڭ دە توپقا تۇسەردە شارشاڭقىلاۋ قالىپتا ەلەۋسىزدەۋ تۇراتىن.
اپىرماي, قالاي بولار ەكەن دەپ قاسىنا بارىپ قالسام:
– اينالىپ كەتەيىن باياشىم, مەنىڭ ارقام بار عوي, توپتى كورگەندە ءدۇر ەتە ءتۇسىپ, كوتەرىلىپ كەتەمىن عوي! – دەيتىن.
سودان ورتاعا شىعادى…
اق سامالداي اڭقىلداپ, اق سۇڭقارداي ساڭقىلداپ, اعىلا سويلەپ كەتكەندە جۇرت ۇيىپ تىڭدايتىن.
شاپ-شاعىن تۇلعاسىنا بىتكەن نەعىلعان زور داۋىس, نەعىلعان مول قۋات!
ءبىر قىزىعى, تاڭدى تاڭعا ۇرىپ,تالماي سويلەسە, ءتۇبى كورىنبەيتىن تەرەڭ ەدى.
ءوزىن دە, وزگەنى دە كوتەرە سويلەيتىن بيىك ەدى.
ويلى ءسوز عافەكەڭە اۋەدەن كەلىپ قۇيىلىپ جاتقانداي كورىنەتىن…
قانشا سويلەسە دە جۇرت جالىقپاي تىڭداپ, تاعى دا ايتا تۇسسە ەكەن دەپ, ءبىر راحات كۇي كەشەتىن.
قازاقتىڭ تابيعي شەشەندىگىن قادىر تۇتقان نەبىر زيالى زاڭعارلاردىڭ ءوزى رياسىز كوڭىلمەن «سويلەسە عافۋ ءسويلەسىن!» دەپ ءسۇيسىنىپ, تاڭداي قاعا تىڭداۋشى ەدى.
«مۇنداي دا ادام بولادى ەكەن-اۋ, ءا!» دەپ ءبىر كورگەندەر ءبىر جاساپ قالاتىن.
نەگىزى, اقىن ءسوزىنىڭ ءتۇبىن اعىن سوزىمەن بايلانىستىرادى عالىمدار. شىنىندا, اعىن سۋ, ءومىردىڭ اعىنى, ەنەرگيانىڭ اعىنى, عارىشتىق اعىندار دەگەن قانداي قىزىق ءارى كيەلى ۇعىمدار!
«اعىن سۋدا ارامدىق بولمايدى» دەگەن اتام قازاق!
شالقار ويلاردى ورايىن كەلتىرە, شىرايىن كىرگىزە شارىقتاتىپ, شۋاقتى كۇلكىسى ىزگى سەزىمدەردى وياتىپ, كىسىلىك بولمىسى ادامنىڭ قاشاندا ادام ەكەندىگىن ەسكە سالىپ, جانتالاسقان جالعاندا جان جىلۋىن مولىنان توگىپ, جان- جاعىن جادىراتىپ جۇرەتىن ەدى جارىقتىق!
1992 جىلى كەنەسارى حاننىڭ 190 جىلدىعىندا كوكشەتاۋدا ۇلكەن جيىن, كونفەرەنتسيا بولدى. عافەكەڭ ءدال سول كەزدە بۋرابايدا, «وقجەتپەس» شيپاجايىندا بادەش اپايمەن بىرگە دەمالىپ جاتىر ەكەن. كەنەسارىنىڭ حابارى قۇلاعىنا تيگەن سوڭ كونفەرەنتسياعا كەلدى. حان دەمەكشى, كەڭەس زامانىندا «باسقانىڭ پاتشالارى ءبارى جاقسى, ءبىزدىڭ حاندار قالايشا جامان بولعان؟!» دەپ ولەڭ جازىپ, سول ءۇشىن ءبىراز داۋعا قالعان عافەكەڭ, ەندى تاۋەلسىز ەل بولىپ وتىرعاندا, قالاي ۇندەمەي قالسىن؟!
كونفەرەنتسياعا دايىندالىپ كەلگەن نەبىر ىعاي-سىعايلار تاماشا سويلەدى.
بىراق, ەڭ كەرەمەت ءسوزدى دەمالىس ۇيىنەن كەلگەن عافەكەڭ ايتتى «كەنەسارى قازاقتىڭ ەڭ سوڭعى حانى – ودان كەيىن قازاقتىڭ جەكە حاندىعى ءبىرجولا قۇلاپ, وتار ەلگە اينالعان! كەنەسارى قازاقتىڭ ەڭ باقىتسىز حانى – حاندىعىنىڭ راحاتىن كورمەي, ازابىن تارتىپ وتكەن! كەنەسارى قازاقتىڭ ەڭ باتىر حانى – باسقانى قويىپ, الىپ يمپەريانىڭ وزىمەن الىسقان!» دەپ حان تاعدىرى مەن حالىق تاعدىرىن تاراتا تالداپ, تەرەڭنەن تولعاي كەلىپ: «كەنەسارى – حالقىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن قۇربان بولعان قازاقتىڭ ەڭ سۇيىكتى حانى! ايتپەسە, وسى كۇنى قاي باستىق حالىق ءۇشىن باسىن بەرىپ جاتىر؟!» دەپ پرەزيديۋمعا ءبىر قاراپ قويىپ, اعىلا بەرگەن…
ءبىرجان سالدىڭ 160 جىلدىعىنا ارنالعان انشىلەر فەستيۆالىندە , 1994 جىلى ستەپنياك قالاسىندا, عافەكەڭ تاعى دا وقجەتپەستەن كەلىپ, قازاقتىڭ ءانشى-اقىندىق, سال-سەرىلىك ءداستۇرى تۋرالى وي ۇشقىندارىن جارقىراتا شاشىپ ەدى. داڭقتى ءانشى, كومپوزيتور-اقىنداردى اسپەتتەي كەلىپ «ءبىرجان سال – سولاردىڭ ءبارىنىڭ ۇستازى, اكەسى!» دەپ ءبىر-اق تۇيگەن…
جەزقازعانعا ءبىر شىعارماشىلىق ساپارمەن بارعانىمدا اقىن, تاريح زەرتتەۋشىسى قۋانىش احمەتوۆ ەكەۋمىزدى اقىن اعامىز سايلاۋحان ناكەنوۆ قوناققا شاقىردى. داستارحان باسىندا سوزدەن ءسوز شىعىپ, سايلاۋحان اعا ءبىر اڭگىمە ايتتى.
– ءبىر جولى الماتىدا ءبىر توپ اقىن – مۇقاعالي, ءشامىل, ساعي, تاعى ءبىراز اقىندار بار, ءبارىمىز كوكتوبەگە بارىپ, دۋمانداتىپ وتىردىق. داستارحان باسىندا عافەكەڭ اعىلىپ, جالعىز ءوزى سويلەدى. ءبىرازدان سوڭ ءبىر شارۋالارى بولىپ, ەرتەرەك كەتىپ قالدى. سودان كەيىن عانا باسقالار سويلەي باستادى. «عافۋدىڭ الاپاسى ارتىق قوي!» دەدى مۇقاعالي. «ارۋاعى كۇشتى دەگەنى عوي!» دەپ ساكەڭ ءبىر ءسات ءۇنسىز قالدى…
شىنىندا دا, جارىقتىق عافەكەڭ قىزىق ادام ەدى. ول كىسىنىڭ ولەڭى دە, ءومىرى دە تۇنىپ تۇرعان پوەزيا بولاتىن. پوەزياداعى اقىندىق الەمىن ءبىز ءالى تولىق تانىپ, تۇسىنە قويعان جوقپىز. كوبىنە ۇتىمدى,تاپقىر سوزدەرىن قاعىپ الىپ ءجۇرمىز. ال ارعى يىرىمدەرىنە, اقىندىق قۋات-قاينارىنا, پوەتيكالىق بايلىعىنا, وي-سەزىم الەمىنە تەرەڭىرەك بويلاپ كورسەك , تابيعي قازاق جىرىنىڭ تۇڭعيىق سىرلارىنا قانىعا تۇسەر ەدىك. عافەكەڭە ءتان تۋا ءبىتتى توكپەلىك جازبا پوەزيانىڭ بيىك تە نازىك اۋەنىمەن ۇيلەسىپ, جاراسىم تاپقان كەزدە وزگەشە ءبىر سارىن, ەرەكشە ءبىر دۇنيە جاراتىلاتىن.
مەن ول كىسىنىڭ ءون بويىنان ەسىپ تۇراتىن ەجەلگى ەپوستاردىڭ, دالا جىراۋلارى مەن شەشەن بيلەرىنىڭ, اقپا-توكپە اقىندارىنىڭ اعىل-تەگىل ەنەرگەتيكاسىن, الاش ارىستارى مەن الىپتارىنىڭ اقىل-وي قۋاتىن,ءداستۇر-تاعلىمىن سەزىنەتىنمىن.
بىردە مۋزەيدەن گەتەنىڭ ءبيۋستىن كورگەنىم بار. ءبىر جاقىن ادامىمدى كورگەندەي كۇيگە ءتۇستىم. ءيا, «مۇندا دا وتىر عافەكەڭ!» دەپ جاراسقان ابدىراشەۆ ازىلدەگەندەي, ءبىزدىڭ عافەكەڭ ءبىر قىرىنان قاراعاندا ءتىپتى گەتەنىڭ وزىنە دە ۇقساپ كەتەتىن!
ومىرگە اقىن بولىپ تۋعان تالانت ناعىز اقىن بولىپ ءوتتى!
پەندە عوي كىسى
كەي-كەيدە شەندى كوزدەدىم,
بولسام دەپ ءبىرى
بيىكتە جۇرگەن وزگەنىڭ,
ەسىمدە مەنىڭ
سول ارمانعا دا جاقىنداپ
بولا دا جازداپ
بولماي دا قالعان كەزدەرىم!
قوساقتاپ ساعان
دۇنيەنىڭ وزگە كاسىبىن,
تاپپاسپىن وپا
وسى عوي مەنىڭ جان سىرىم,
وتەرمىن سەنى
وتەرمىن سەنى ارداقتاپ
ولەڭىم مەنىڭ
ومىردەي ىنتىق عاشىعىم! دەپ ءوزى ايتقانداي, ونىڭ پوەمالارى, ولەڭدەرى بارشا قازاق بالاسىنا تانىمال بولدى. ول بۇكىل قازاق دالاسىن جىرلادى, بارعان ساپارىنان جىرلار توپتاماسىن, ءتىپتى كەيدە تۇتاس كىتاپتى توگە سالاتىن. كوكشەتاۋدىڭ كوركى مەن سەرىلەرىن, ماڭعىستاۋدىڭ مۇڭى مەن مۇنارالارىن, الاتاۋ مەن التايدىڭ اقيىقتارىن جىرلادى, تۋعان جەرى تورعايدىڭ قاسيەتتى توپىراعىنا ءتاۋ ەتتى. ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ كەسەنەسىندە عافەكەڭنىڭ «قازاقتىڭ پايعامبارى ءماشھۇر ءجۇسىپ!» دەگەن ءبىر اۋىز ولەڭى تاسقا قاشالىپ جازۋلى تۇر. ال قازاق پوەزياسى تاريحىنداعى ەڭ كوركەم شەدەۆرلەردىڭ ءبىرى «انا تۋرالى جىرىنا» باعا جەتە مە! ءشامشى قالداياقوۆ ەكەۋىنىڭ تاعدىر ۇندەستىگىنەن, تالانت ۇيلەسىمىنەن تۋعان تاڭعاجايىپ انا جىرى – انادان تۋعان ادامزات باردا شىرقالا بەرەتىن اسىل دۇنيە!
سوعىستان كەيىنگى كەزدىڭ كەڭ تارالعان ماحاببات ءانى — «الماتىدا كوشەسى بار گوگولدىڭ…» دەگەن ولەڭى جەنپي-ءدىڭ قىزدارىنا, ونىڭ ىشىندە تۇپ-تۋرا بادەش اپامىزعا ارنالعان. ال, بادەش اپاي ەكەۋىنىڭ ماحاببات سەزىمى, ءبىر-بىرىنە دەگەن ءىلتيپاتى, قۇرمەتى جاستارى ۇلعايعان شاعىندا دا ادەمى ازىلدەن , كوزگە كورىنبەس نازىك يىرىمدەردەن ۇنەمى ۇزىلمەي, ۇزدىكسىز ەسىپ ءتۇراتىن…بىر جولى ءبىر بەدەلى زور باسپا عافەكەڭنەن جاستارعا ونەگە رەتىندە ۇلگىلى وتباسى تۋرالى پۋبليتسيستيكالىق تولعاۋ, وچەرك سياقتى كىتاپ جازىپ بەرۋىن ءوتىنىپتى. ال ,ول كىسىنىڭ اقىندىق شابىتپەن جازعان كىتابى شىن مانىندە ومىرشەڭ ماحاببات تاريحىن كوركەم بەينەلەگەن ديداكتيكالىق پوۆەست, پەداگوگيكالىق پوەما بولىپ تۋا قالعان.
مەن ول كەزدە «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ پروزا بولىمىندەمىن, اعامىز جۋرنالعا ۇسىنعان قولجازباسىن الدىمەن ماعان وقىتتى. وقىپ بىتكەن سوڭ جاقسى پىكىرىمدى ايتا كەلىپ:
– مىنا بادەن دەگەن كەيىپكەرىڭىز بادەش اپامىزدان اۋماي قالىپتى, ال اناۋ ءابۋ دەپ وتىرعانىڭىز ءوزىڭىز ەمەس پە؟! بۇل شىعارما سىزدەردىڭ ماحابباتتارىڭىز تۋرالى بارشاعا اسەرلى, اسىرەسە, قىز بالالارعا ءتالىمى مول كوركەم دۇنيە بولىپ شىعىپتى! دەگەنىمدە – سەن ونى قالاي بايقاپ قويدىڭ,ءا؟! دەپ كادىمگىدەي تولقىپ كەتتى. – مەنىڭ بادەشتى قالاي جاقسى كورەتىنىمدى بىلسەڭدەر عوي, شىركىن!
ايتسا ايتقانداي, بادەش اپامىز قازاق قىزدارىنا ۇلگى بولاتىنداي كورگەندى, كورىكتى, كورنەكتى كىسى, سابەڭنىڭ, ءسابيت مۇقانوۆ اتامىزدىڭ ارداقتى زايىبى, عاسىر جاساعان ءماريام اپامىزدىڭ ونەگەسىن العان, جولىن جالعاستىرۋشى اياۋلى قازاق انالارىنىڭ ءبىرى! جالپى عافەكەڭنىڭ وتباسىنان دا, ءوز باسىنان دا اقىندىق پەن ادامگەرشىلىكتىڭ قازاقى ءداستۇرى انىق بايقالىپ, جانىڭدى جىلىتىپ تۇراتىن.
ءبىر جولى ءبىر جاستاردىڭ تويىنا باراتىن بولىپ, بادەش اپاي تويعا اپاراتىن سىيلىق ىزدەپ, بوگەلە بەرسە كەرەك. سوندا عافەكەڭ «بول, كەتتىك ەندى, بىلگەن ادامعا مەن ءوزىم پاداركى ەمەسپىن بە؟» دەگەن ەكەن.
ومىردەگى وسىنداي قىزىقتارىنا قاراپ وتىرىپ, بايىرعى اراب, شىعىس ەلدەرىنىڭ شالقىپ وتكەن شايىرلارى مەن كونە دۇنيە ەۋروپانىڭ بەكزادا اقىندارىنىڭ اڭىز بوپ كەتكەن عاجايىپتارى عافەكەڭ بولىپ ءبىزدىڭ زامانعا كوشىپ كەلىپ, قاسىمىزدا جۇرگەندەي كورىنەتىن. ول كىسى تىرشىلىكتىڭ ءاربىر ءساتىن, ءتىپتى شاراپ ءىشۋدىڭ ءوزىن كەرەمەت ونەرگە, پوەزياعا اينالدىراپ جىبەرەتىن.
عافەكەڭدى كورگەندە جابىرقاپ جۇرگەن جانداردىڭ ءوزى بىردەن جادىراپ , ءوز-وزىنەن كۇلە باستايتىن. ويتكەنى عافەكەڭ اقىن رەتىندە عانا ەمەس, ادام رەتىندە دە تالانت ەدى!
ساعات اشىمباەۆ اعامىز ايتىپ ەدى «عافەكەڭ ۋنيكۋم, قايتالانباس ادام عوي». ءبىر جولى, جازۋشىلار وداعىنىڭ پارتيا ۇيىمىنىڭ حاتشىسى بولىپ تۇرعاندا سوۆەت اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنەن ءبىر نۇسقاۋشى تەلەفون سوعىپ, ءبىر قاعازداردى تەز ارادا دايىنداپ اكەلىڭىز دەپ تالاپ ەتەدى. نەبىر دوكەي دەگەن پارتيا-سوۆەت باسشىلارى ۇلكەن قۇرمەت كورسەتىپ جۇرگەن اقىن رايكومنىڭ قاتارداعى نۇسقاۋشىسى قاتاڭ تالاپ قويعانىنا كونبەي, قاتتى-قاتتى سوزگە كەلىپ, اياعىندا « يدي ك چەرتۋ!» دەگەن عوي. «اياعى ايقاي بولىپ, رايكومعا بارىپ, كەشىرىم سۇراپ كەلە جاتىرمىن» دەگەن ەكەن عافەكەڭ ءبىر كۇنى جولىعىپ قالعاندا.
ءيا, عافەكەڭ ءوز زامانىنىڭ, كەڭەس زامانىنىڭ پەرزەنتى. اۋەلى شىر ەتىپ دۇنيەگە كەلگەننەن قوراسان اۋرۋىنا شالدىعىپ, اجال اۋزىنان قالعان. سوعىس ۋاعىندا ەلدە قىزمەت ىستەيتىن ادام جوق, ون بەس جاسار بالا ازىق-تۇلىك كارتىشكەسىن بەرەتىن بيۋرونى باسقارادى. سول كەزدە ءبىر ماسەلەلەر بولىپ, اۋدان باسشىسى كارىنە ءمىنىپ: «كارتبيۋرونىڭ باستىعىن الدىما الىپ كەلىڭدەر, قازىر سوتقا بەرەمىن!» دەيدى. بالا عافۋ ەسىكتەن يمەنە كىرىپ, بۇرىشتا ەلەۋسىز تۇرادى. قاھارلى رايكوم ونى كورگەندە قارشاداي بالاعا قارا ناردىڭ جۇگىن ارتقىزعان سوعىس قاسىرەتىنە قابىرعاسى قايىسىپ, سوتتاتپاق تۇگىلى ءوزى جىلاپ جىبەرىپ, كەيىننەن وقۋعا جىبەرگەن عوي…
جاستايىنان ءومىردىڭ اۋىرتپالىعىن كورىپ وسكەن ول, قيىندىقتاردىڭ ءبارىن جەڭىپ, ەلىمىزدىڭ اسا كورنەكتى اقىنى بولدى. جاقسىلىعى دا, جاماندىعى دا ارالاسىپ جاتقان, قايشىلىعى كوپ كەڭەستىك داۋىرگە ءبىر جاقتى قاراپ, ءبىر سوزبەن سىزا سالۋ, ويىپ الىپ تاستاۋ مۇمكىن ەمەس, ويتكەنى ول – تاريح, ەل تاريحى. سول زامان اياسىندا ءومىر ءسۇرىپ, ادام بوپ وتكەن, اقىن بوپ وتكەن اعالارىمىزعا «ساياسي قايراتكەر, كۇرەسكەر بولمادىڭ» دەپ كىنا تاعۋدىڭ ءوزى ءجون-جوباعا سىيمايدى. عافەكەڭدى قۇداي تاعالا اقىن قىلىپ جاراتقان, ول — تالانت, ونىڭ قازاق حالقىنا جاساعان قىزمەتى دە سول اقىندىعى, انا تىلىندە جاۋھار جىرلار جازىپ, اتا ءداستۇرىن ساقتاپ, مولايتىپ, جالعاستىرىپ كەتكەندىگى!
مەن جالعىز قالا بەردىم تاياق ۇستاپ
ەجەلگى ەسكى باقتىڭ كۇزەتشىسى!
\ عافۋ قايىربەكوۆ. سىرباي ماۋلەنوۆ دۇنيەدەن وزعاندا.\
ەسكىنىڭ باعى…
ەسىڭە تۇسسە
جۇرەك سىز…
عافەكەڭ كەتىپ
قالعانداي ەندى كۇزەتسىز,
ارىندى جىردىڭ
اعىندى ءسوزدىڭ شەشەنى
بۇگىندە قالاي
ۇندەمەي قالماق…
رەتسىز…
قۇدايسىز قوعام
قيناعان جاندى بوياۋسىز,
قۇرىعىن سالىپ
قۇلانداي جىرعا اياۋسىز,
داۋىرمەن بىرگە
داۋرەنى كوشكەن دۇلدىلدەر
دۇركىرەپ وتكەن
دۇنيە قانداي بايانسىز!
مۇڭايدى قىرلار
قۇلانى كەتكەن ازايىپ,
اقىنعا بولماس
ايتا الماي كەتكەن ءسوز ايىپ,
ءبارىن دە كورگەن
ەلمەنەن بىرگە عافەكەڭ
عايىپتان كەلىپ
عايىپ بوپ كەتكەن عاجايىپ!
انانىڭ جىرىن
دالانىڭ جىرىن ارداقتار
اعانىڭ سىرىن
ۇعا الدىق پا ەكەن اڭداپ بار,
اعادى دەيتىن
وكپەسى كۇيىپ ولگەنشە
تۇلپار بوپ تۋعان
ساناۋلى عانا ساڭلاقتار.
بايىرعى دالا
ولەڭمەن باۋراپ سۇيگەنى,
قانىنا بىتكەن
كونەنىڭ كيە – كۇيلەرى,
عافۋدىڭ رۋحى
عارىشتى كوزدەي ۇشقاندا
كەتىپتى كۇيىپ
ەلەكتر جەلى ۇيدەگى!
شۋاعىن جاننىڭ
اياماي توگىپ جالعاندا,
اتتانىپ كەتكەن
باقيلىق بيىك ارمانعا,
جەردەگى شام دا
كورسەتكەن شىعار قۇرمەتىن
جارىقتىق عافۋ
جۇلدىز بوپ كوكتە جانعاندا!
بايانعالي ءالىمجانوۆ
