الدىڭعى جىلى باس شاھاردا ۇلى عالىم نيكولا تەسلاعا كوشە بەرىلدى. بۇل – اتاقتى ونەرتاپقىشقا كورسەتىلگەن ۇلكەن قۇرمەت. اناسى «كۇن ساۋلەسىنىڭ بالاسى» دەپ اتاعان ايتۋلى عالىم فيزيكا, ينجەنەريا, ەلەكترونيكا جانە راديوتەحنيكا سالاسىندا ادام تاڭعالارلىقتاي جاڭالىقتار اشىپ, الەمدىك عىلىمعا ولجا سالدى. بىرەگەي تۇلعا كوزى تىرىسىندە عىلىمنىڭ كەلەشەگىن بولجاپ, 2018 جىلى الەمنىڭ جاڭا تەورياسى تۋادى دەپ ايتىپتى. كىم بىلەدى, وسى جاڭالىقتى قازاق بالاسى دا اشۋى مۇمكىن عوي؟! ويتكەنى عالىم ىزەتالى شايمەردەنۇلىنىڭ الەمنىڭ جاراتىلىسى جايىنداعى جاڭا تەورياسى عىلىمداعى سونى ىزدەنىستەرگە جەتەلەيدى. ىزەتالى اعا قارا جاياۋ ادام ەمەس. الماتىداعى فيزيكا-ماتەماتيكا مەكتەبىندە ۇزدىك وقىپ, ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىن ءتامامداعان. ءۇش پاتەنتتىڭ اۆتورى.
– اعا, ءوزىڭىز ويلاپ تاپقان تەوريانىڭ باسقا تەوريالاردان قانداي ايىرماشىلىعى بار؟
– بۇگىنگە دەيىن الەمنىڭ اشىلماعان جۇمباعى جەتەرلىك. ءوز باسىم عالامدى رەتتەپ, زاڭداستىرىپ وتىراتىن ءبىر قۇدىرەتتى كۇش بار دەپ سەنەمىن. قازىر ءمۇيىزى قاراعايداي عالىمدار دا وسىنداي ويعا كەلىپ وتىر. بۇگىندە كوزى قاراقتى قاۋىمدى وسى الەمدى كىم جاراتتى, ول قالاي جارالدى دەگەن سان ساۋال ويلاندىرىپ كەلەدى. بۇل وي مەنىڭ دە ۇيقىمدى قاشىردى. سوندىقتان ءوزىم فيزيك, عالىم رەتىندە الەمنىڭ جاراتىلىسى جايىندا زەرتتەۋ جۇمىستارىن ءجۇرگىزدىم. ونىڭ تەورياسىن جاسادىم. ناتيجەسى دە كوڭىلىمدى كونشىتتى. بۇل تەوريادا ءبىزدى قورشاپ وتىرعان عالامدى ءبىر قۇدىرەت كۇشتىڭ جاراتقانى عىلىمي ءدالدىكتەرمەن دالەلدەندى. قۇدىرەتتى كۇش الەمدى وتە مايدا بولشەكتەردەن شەكسىز تور جاسادى. ول مايدا بولشەكتەر ەفير دەپ اتالادى. وسى توردىڭ كەيبىر جەرلەرىنەن, ەفير بولشەكتەرىنەن تۇراتىن, كەرەكتى ماسساسى ويىلىپ الىنعان (ونى فيزيكادا قارا تەسىك دەپ اتايدى). سودان كەيىن ويىپ الىنعان ەفيردەن (شامامەن 5 پايىز) گالاكتيكا, جۇلدىزدار, پلانەتالار جانە قالعان باسقا زاتتار جاسالعان.
قارا تەسىكتەن ەفيردى ويىپ العان سوڭ, الەمدە ەفيردىڭ ەكى ءتۇرى پايدا بولادى: ءبىرىنشىسى – تورداعى قوزعالمايتىن ەفير (ەفيردىڭ بولشەكتەرى توردان كەتپەيدى, ءبىر ورنىندا تەڭسەلىپ تۇرادى). ەكىنشىسى – قوزعالعىش ەفير (ويىلىپ الىنعان ەفير, توردان بوس جۇرگەن ەفير, ول گالاكتيكاداعى جۇلدىز, پلانەتالارمەن بىرگە قارا تەسىكتى اينالىپ جۇرەدى). قوزعالعىش ەفيردىڭ تىعىزدىعى قارا تەسىكتەن الىستاعان سايىن ازايادى دا, وسى گالاكتيكادان تىس جەردە بىتەدى. قوزعالعىش ەفير, جۇلدىزدار مەن پلانەتالار قارا تەسىكتى اينالدىرىپ, يتەرىپ جۇرەدى. قوزعالعىش ەفير, جۇلدىزدار, پلانەتالار – ءبارى قارا تەسىكتى ءبىر جيىلىكپەن اينالادى. سوندىقتان قوزعالعىش ەفير, جۇلدىز جانە پلانەتالار ءبىر-بىرىنە قاراعاندا قوزعالمايدى.
الەمدە ەفيردىڭ تىعىزدىعى جۇلدىز, پلانەتا جانە باسقا زاتتارعا قاراعاندا وتە جوعارى. قۇدىرەتتى كۇش بارلىعىنا: گالاكتيكالارعا, جۇلدىزدارعا, پلانەتالارعا, ەفيرگە جانە ت.ب. باستاپقى يمپۋلس بەردى (اينالدىردى) جانە ءبىزدىڭ الەمگە 9 سانىن كود ەتىپ جاساپ بەردى.
– نيكولا تەسلا دا 1-دەن 9-عا دەيىنگى ساندار جايلى ايتادى…
– ءيا. ول وسى سانداردىڭ ءبىزدىڭ الەمدە ماڭىزدى ەكەنىن كورسەتىپ, بۇگىنگى ۋاقىتتى تسيفرلىق عاسىر بولادى دەپ ايتقان. قارا تەسىكتەردەن ەفيردى ويىپ العاننان كەيىن, ول جەرلەردە ەفيردىڭ تىعىزدىعى مەن قىسىمى نول بولىپ قالدى, سوندىقتان بارلىق زات سول جەرگە تارتىلىپ, قۇلاۋعا ۇمتىلادى (قارا تەسىكتىڭ گراۆيتاتسياسى وسىلاي پايدا بولادى).
ەفير بولشەكتەرىنىڭ سانى شامامەن 1025 دانا 1م3-تا بولادى. بۇل الەمدەگى ەفير بولشەكتەرىنىڭ 1 م كۋبتاعى تىعىزدىعىن كورسەتەدى. ءبىر سانىن وسى سانعا ءبولىپ, ەفير بولشەگىنىڭ ولشەمىن تابامىز. ول 10-25 م بولادى. بۇل – وتە كىشكەنتاي سان. سالىستىرمالى تۇردە ايتساق, ەفير بولشەگى اتومنىڭ يادروسىنان 10 ميلليارد ەسە كىشكەنتاي. قوزعالمايتىن ەفير بولشەكتەرى ءوز ورنىندا تەك قانا تەڭسەلىپ تۇرادى. ەگەر وعان سىرتتان اسەر بولسا, ول ءار كەز ءوز ورنىنا قايتىپ ورالادى. ال قوزعالعىش ەفيردىڭ بولشەكتەرى قارا تەسىكتى اينالىپ جۇرەدى. ءبىزدىڭ كلەتكالارىمىز, اتومدارىمىز ەفيردىڭ بولشەكتەرىنە قاراعاندا وتە ۇلكەن, بىراق تىعىزدىعى وتە از, سوندىقتان ەفير بولشەكتەرى ءبىزدىڭ دەنەمىزدەن ەمىن-ەركىن ءوتىپ كەتەدى. ەگەر توقتاپ تۇرساق نەمەسە بىرقالىپتى قوزعالساق, ءبىزدىڭ دەنەمىزدە ەفير بولشەكتەرىنىڭ سانى تۇراقتى, بالانس بولادى. ەگەر ۇدەمەلى قوزعالىستا بولساق, بۇل بالانس بۇزىلادى دا, بىزگە تيەتىن كۇشتى سەزىنەمىز (ينەرتسيا كۇشى, گراۆيتاتسيانىڭ ءبىر ءتۇرى).
– وسى تەوريانىڭ كومەگىمەن نە جاساۋعا بولادى؟
– ەلەكتروننىڭ ءراديۋسى, سوڭعى ولشەۋلەر بويىنشا, شامامەن 2,5*10-20 سم. ەلەكترون – ولشەمى جاعىنان ەفير بولشەكتەرىنە ەڭ جاقىن بولشەك. سوندىقتان ەلەكترون اعىمدارىن باسقارا وتىرىپ, ۇشاتىن اپپارات جاساۋعا بولادى. مىسالى, ۇشاتىن تارەلكا سەكىلدى.
سونداي-اق, گەنەراتورلار, ەنەرگيا كوزدەرىن (جانارمايدى قاجەت ەتپەيتىن) جاساي الامىز. جويقىن قارۋ دا جاساۋعا جانە قارۋدى جىلدام جەتكىزەتىن اپپاراتتاردى دا جاساۋعا بولادى. بىراق مەن ونى قالامايمىن, ول باعىتتا جۇمىس ىستەمەيمىن.
بۇكىل الەم قۇدىرەت كۇشپەن جاسالسا دا, قاراپايىمدىلىقتى ۇناتادى. ول بۇكىل الەمدى ءبىر عانا بولشەكتەن جاراتقان, ول – ەفير بولشەگى. ءبارى – دانىشپاندىقپەن جانە قاراپايىم جاسالعان.
– تەورياڭىزداعى جەردىڭ تارتىلىس كۇشى (گراۆيتاتسيا) نيۋتون ايتقانداي ەمەس پە؟
– گراۆيتاتسيانىڭ پايدا بولۋ مەحانيزمى باسقاشا. ەكى دەنە ءبىر-ءبىرىن تارتۋ ءۇشىن ولاردى ەفير بولشەكتەرى ءبىر-بىرىنە قاراي يتەرەدى. ەگەر دەنە تىعىز زاتتاردان تۇراتىن بولسا, وندا ول وزىنەن ەفير بولشەكتەرىن كوپ يتەرىپ شىعارادى دا, گراۆيتاتسياسى دا كوپ بولادى. گراۆيتاتسيانىڭ پايدا بولۋ تابيعاتى سونداي, دەنەلەر ءبىر-بىرىنە ەفير ارقىلى تارتىلادى. بارلىق جۇلدىزدار مەن پلانەتالار سفەرا بولىپ كەلەدى, ولار ءبىر-ءبىرىن تارتۋ ءۇشىن ءۇشىنشى دەنە ارقىلى يتەرىلۋى كەرەك. مىسالى, سۋ ىشىندەگى كوپىرشىكتى الساق, سۋدىڭ تىعىزدىعى كوپىرشىكتىڭ تىعىزدىعىنان وتە ۇلكەن. سوندىقتان سۋ كوپىرشىكتى جان-جاقتان قىسادى, كوپىرشىكتىڭ گراۆيتاتسياسى پايدا بولادى. ال ءبىزدىڭ جاعدايدا كوپىرشىكتىڭ ورنىندا – جەر پلانەتاسى, سۋدىڭ ورنىندا – ەفير. ەفيردىڭ تىعىزدىعى جەردىڭ تىعىزدىعىنان الدەقايدا كوپ. ءبىز جەردى ەفيرگە سالعاندا, ەفيردىڭ ءبىر بولىگى جەردىڭ بولشەكتەرىمەن سىرتقا يتەرىلىپ شىعادى, ەكىنشى بولىگى جەردىڭ ىشىندە قالادى. سىرتقا شىققان ەفير جەردى قورشاپ, جان-جاعىنان قىسادى. جەردىڭ تارتىلىس كۇشى, ياعني گراۆيتاتسياسى وسىلاي بولادى.
پروتونداردىڭ اراسىندا ەفير بولشەكتەرىنىڭ سانى سىرت جاعىنداعى ەفير بولشەكتەرىنىڭ سانىنان از. سوندىقتان سىرت جاعىنداعى قىسىم ۇلكەن بولادى دا, پروتوندار ءبىر-بىرىنە تارتىلادى. ءدال وسىنداي قاعيدامەن ۇشاق قاناتىنىڭ كوتەرگىش كۇشى جۇمىس ىستەيدى.
ءبىزدىڭ جەر پلانەتامىز وزىندەگى ەفيردىڭ ءبىر بولىگىن سىرتىنا مىنا زاڭدىلىقپەن 1/R2 يتەرىپ شىعاردى, R – جەردىڭ تسەنترىنە دەيىنگى راديۋس. يتەرىلىپ شىعارعان ەفيردىڭ سانى ارحيمەد زاڭىمەن ەسەپتەلەدى (بۇل جەردە ەسكەرىلەتىن جاعداي, ەفيردىڭ ءبىر بولىگى جەردىڭ ىشىندە قالادى). تاعى ءبىر بايقايتىن نارسە, ەركىن قۇلاۋ ۇدەۋىنىڭ شاماسىن بىلسەك, پلانەتانىڭ نەگىزىندە قانداي ەلەمەنتتەردەن تۇراتىنىن بىلۋگە بولادى. وسى تەوريا بويىنشا پلانەتانىڭ پوليۋستەرىندە ەركىن قۇلاۋ ۇدەۋى ەكۆاتورىنا قاراعاندا ءۇلكەنىرەك.
قۇدىرەت كۇش ەفيرلىك توردان كەرەكتى ماتەريالدى سۋىرىپ الىپ, ونىڭ ازعانتاي بولىگىنەن گالاكتيكانى, جۇلدىزداردى, پلانەتالاردى, تاعى باسقانىڭ ءبارىن جاراتتى. وسى جاسالعان زاتتاردىڭ تىعىزدىعى ەفيردىڭ تىعىزدىعىنا قاراعاندا وتە ازعانتاي. قالعان ەفير مەن جاراتىلعان گالاكتيكا پايدا بولعان قارا تەسىكتى اينالۋعا جىبەرىلگەن. گالاكتيكاداعى بارلىق جۇلدىزدار, پلانەتالار, ت.ب. – ءبارى وسى قوزعالعىش ەفيرمەن يتەرىلىپ جۇرەدى. سوندىقتان بارلىق جۇلدىزدار مەن ولاردىڭ پلانەتالارى گالاكتيكادان ءارتۇرلى قاشىقتىقتا بولسا دا, گالاكتيكا ونى بىردەي جيىلىكپەن اينالادى. ال ءار جۇلدىزدىڭ پلانەتالارى ءوز جۇلدىزىن ءارتۇرلى جيىلىكپەن اينالادى. سەبەبى قوزعالعىش ەفير ولاردى وربيتالارىمەن يتەرمەيدى. بۇل قوزعالىس گالاكتيكانى اينالۋ قوزعالىسىنا پەرپەنديكۋليار بولىپ كەلەدى. سونىمەن جۇلدىزدار, پلانەتالار جانە قوزعالعىش ەفير ءبىر-بىرىنە قاراعاندا قوزعالمايدى, بىرگە ءجۇزىپ كەلەدى. تورداعى ەفير قوزعالمايدى, تەك ءبىر ورنىندا تەڭسەلەدى. قوزعالعىش ەفير مەن جۇلدىز, پلانەتالار سۋداعى كوپىرشىك-گۋبكالار سەكىلدى. كوپىرشىك-گۋبكالاردىڭ ىشىندە جۇلدىزدىڭ, پلانەتانىڭ جانە قوزعالعىش ەفيردىڭ ءبولشەكتەرى بار. بىراق ولاردىڭ تىعىزدىعى ەفيرمەن سالىستىرعاندا وتە از. يتەرىلىپ شىعارىلعان قوزعالعىش ەفيرى سول جۇلدىز, پلانەتالاردى قورشاپ, گراۆيتاتسيا جاسايدى جانە ءبارى بىرگە گالاكتيكانىڭ ورتالىعىن اينالىپ جۇزەدى.
ول گراۆيتاتسيانىڭ ءمولشەرىن ەسەپتەپ شىعارۋعا بولادى. مىسالى, جەر پلانەتاسى ءۇشىن ەركىن قۇلاۋ ۇدەۋى ەكسپەريمەنتالدى دەرەكتەرمەن سايكەس بولىپ شىقتى – g=9,8 م/س2. ال قوزعالمايتىن ەفير (تورداعى ەفير) جۇلدىزداردىڭ جانە پلانەتالاردىڭ ىشىندەگى بالانستى بۇزبايدى.
– تاعى قانداي تابيعي قۇبىلىستاردى ءتۇسىندىرەدى؟
– ءبىر سۇحباتتىڭ اياسىندا جاڭا تەوريا تۋرالى ايتىپ شىعۋ مۇمكىن ەمەس. قىسقاشا, عىلىمي دالدىكپەن ايتايىن. الەمدە ماسساسىز بولشەك جوق. نەگىزىندە, تۇراقتى 5 قانا بولشەك بار. ولار: پروتون, نەيترون, ەلەكترون, فوتون جانە ەفير. وڭ جانە تەرىس زاريادتىڭ تابيعاتىن, ماگنەتيزمنىڭ قالاي پايدا بولاتىنىن تۇسىندىرەدى, فوتوننىڭ قالاي پايدا بولىپ, قالاي جوق بولاتىنىن جانە تاعى باسقا كوپتەگەن فيزيكالىق ەففەكتەردى تۇسىندىرەدى.
– وسى عىلىمي جۇمىسىڭىزدىڭ اۆتورلىق قۇقىعىن الدىڭىز با؟
– ارينە, الدىم. ونى «ىزەتالى تەورياسى» دەپ اتادىم.
– راقمەت, اعا! ەڭبەگىڭىز جانا بەرسىن!
سۇحباتتاسقان
ازامات ەسەنجول
