عالىم باينازاروۆ, ۇلتتىق بانكتىڭ العاشقى توراعاسى, قارجى سالاسىنىڭ ارداگەرى: «تاريحى بار تەڭگەمIزدىڭ تاعلىمدى»

تەڭگەنىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتا بولىپ اينالىمعا ەنۋى, ياعني, قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قارجىلاي تولەم قۇرالىنا اينالۋى ۇلكەن تاريحي كەزەڭدەرگە تۋرا كەلدى. ول «كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكالار وداعى» دەپ اتالاتىن ۇلكەن يمپەريانىڭ قۇلاعان كەزى مەن ىدىراعان ونىڭ قۇرامىنداعى رەسپۋبليكالاردىڭ دەربەس ەل بولۋعا بەت العان شاعى ەدى. بۇرىن جۇمىلعان جۇدىرىقتاي بولىپ, بارلىق رەسپۋبليكانىڭ تاپقان-تايانعانى دا, ىرىسى مەن بەرەكەسى دە «كەڭەستىك» دەپ اتالاتىن ۇلكەن قازانعا ءتۇسىپ, ءار رەسپۋبليكاعا سودان ۇلەس ايىرىپ بەرەتىن. ارينە, سول كەزدىڭ ۇرانى «ەڭبەك – ورتاق, جىر – ورتاق, بىزدە ءبارى ورتاق» دەگەنىمەن, ورتالىقتىڭ قالاۋى مەن قاباعىنا قاراي ەنشى تيەتىن. دەمەك, ءبىر «ورتالىقتان باسقارىلىپ, باقىلاناتىن شارۋانىڭ بارلىعى ءبىر-اق ساتتە يەسىز قالىپ, ونىڭ باس ميراسقورى رەسەيدىڭ ءوزى داعدارىپ قالدى. «بالاپان – باسىنا, تۇرىمتاي تۇسىنا» كەتتى.

مىزعىمايدى دەگەن قۋاتتى دا قاپساعاي قۇراق ەلدىڭ قابىرعاسى تىگىسىنەن سوگىلگەن سوڭ ءار ەل ەگەمەندىگىن جاريالاپ, ءوز الدىنا مەملەكەت بولۋدىڭ قامىن جاسادى.

1991 جىلى قازاننىڭ 25-ىندە ەگەمەندىك دەكلاراتسياسى قابىلدانىپ, جەلتوقسان ايىندا قازاق كسر-ءى قازاقستان رەسپۋبليكاسى دەپ اتالاتىن مەملەكەتتىلىگىن جاريالادى. سوعان وراي, جاڭا نارىقتىق الەۋمەتتىك-ەكونوميكانى قالىپتاستىرۋ, ونىڭ العىشارتى بولىپ تابىلاتىن دەربەس قارجى-بانك سالاسىن قۇرۋ مىندەتى ءبىرىنشى كەزەككە شىقتى.
1992 جىلى 1 شىلدەدەن باستاپ بۇرىنعى كسرو ورتالىق بانكى جانە ورتالىق قاراجات جۇيەسى ءوز قىزمەتتەرىن تولىعىمەن توقتاتتى. وسىعان بايلانىستى ىشكى ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى مەن سىرتقى بايلانىس پەن ساۋدا-ساتتىق تۇيتكىلدەرىن, ارىپتەستەرىمىزبەن ەسەپ ايىرۋ جايىن, نەسيە-قارجىلاندىرۋ شارالارىن جاڭاشا, جاس مەملەكەتتىڭ دەڭگەيىندە, بۇرىنعى ورتالىقتىڭ كومەگىنسىز, ءوز قاراجات-كۇشىمىزبەن شەشۋگە تۋرا كەلدى. مىنە, وسى جاعدايدا ءبىزدىڭ ەلىمىز ۇلكەن قيىندىقتارعا ۇشىرادى. ويتكەنى, كسرو كەزىندە قازاق كسر-ءى مەن رسفسر اراسىنداعى ساۋدا-ەكونوميكالىق, وندىرىستىك ءوزارا بايلانىستار, ينتەگراتسيالىق قارىم-قاتىناستار باسقا رەسپۋبليكالارعا قاراعاندا جوعارى دەڭگەيدە ەدى. وزدەرىڭىزگە بەلگىلى, كسرو كەزىندە ونەركاسىپتىڭ بولشەك تۇرىندەگى بۇيىمدار شىعاراتىن كاسىپورىندارى وداقتاس رەسپۋبليكالار اۋماعىندا ورنالاستىرىلىپ, ال ولاردى جيناپ, قۇراستىراتىن باس زاۋىت-فابريكالار ماسكەۋدە جانە رەسەيدىڭ ەۋروپالىق بولىگىندەگى ءىرى قالالارعا شوعىرلانعان بولاتىن. كەڭەس وداعىنىڭ تاراپ, ورتالىقتاندىرىلعان ەكونوميكانىڭ كۇيرەۋىنە بايلانىستى وداقتاس رەسپۋبليكالارداعى زاۋىتتاردىڭ ءونىمى رەسەي تاراپىنان سۇرانىس تاپپاي, توقىراپ قالىپ جاتتى. بولشەكتەردى شيكىزات پەن جابدىقتاۋ بۇيىمدارىن رەسەيدىڭ ءوزى شىعارا باستادى, ءسويتىپ, باسقا رەسپۋبليكالاردان كەلەتىن ونىمدەر لەگى توقتالدى. تەك قازاقستان عانا ەمەس, وزگە رەسپۋبليكالار دا وسىنداي تىعىرىققا تىرەلدى. شىعارعان تا­ۋارىن وتكىزەتىن بۇرىنعىداي وداقتىق, ورتالىقتاندىرىلعان ساۋدا جەلىسى مەن جۇيەسىنىڭ كەسىلۋىنىڭ سالدارىنان وندىرىلگەن ءونىم قويمالاردا جاتىپ توزدى, ەشنارسەگە جاراماي قالدى.
تىكەلەي جانە كولبەۋ وندىرىستىك بايلانىستاردىڭ ۇزىلۋىمەن قاتار, رەسەيدىڭ ە.گايدار باسقارعان ۇكىمەتى نارىق جولىنا ءتۇسۋدى جەلەۋ ەتىپ, 1991 جىلدىڭ سوڭىندا باعانى ىرقىمەن قويا بەردى. ءسويتىپ, بۇرىنعى وداقتاس ەلدەردىڭ ەكونوميكاسى, رۋبل كەڭىستىگىندە بۇرىن-سوڭدى بولماعان گيپەرينفلياتسياعا ۇشىراپ, ونى ەڭسەرە الارلىق جەكە التىن ۆاليۋتا قورلارى بولماعىندىقتان, ۇلكەن داعدارىسقا ۇشىراپ جاتتى.
وسىنىڭ سالدارىنان بار-جوعى بىرەر جىلدىڭ توڭىرەگىندە كاسىپورىنداردىڭ قارجىلاي تابىسى ازايىپ, مەملەكەتتىك بيۋدجەتتىڭ كىرىسى كۇرت تومەندەپ, اقشا قۇنسىزداندى, جۇمىسشىلارعا جالاقى, زەينەتكەرلەرگە زەينەتاقى, ستۋدەنتتەرگە شاكىرتاقى مەن باسقا الەۋمەتتىك جاردەمپۇل تۇرلەرىن ۋاقتىلى تولەۋ ءىسى تۇيىققا تىرەلدى. مىنە, وسىنداي قيىن كەزەڭدە تىڭنان جول تابۋىمىز كەرەك بولدى. سول كەزدە مەن ۇلتتىق مەملەكەتتىك بانك باسقارماسىنىڭ توراعاسى قىزمەتىنە تاعايىندالدىم. پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ قاراجات جانە بانك سالالارىندا كەشەندى جاڭا رەفورمالار باستاۋ, اسىرەسە, قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءوز اقشاسىن, ەگەمەندى ەلىمىزدىڭ دەربەس تولەم قۇرالىن دايىنداپ, اينالىمعا ەنگىزۋ جونىندە تاپسىرما بەردى.
بۇل تاپسىرما قۇپيا تۇردە بەرىلدى. ويتكەنى, ونىڭ ءارتۇرلى سەبەبى بار ەدى. بىرىنشىدەن, ول كەزدە ءبىز ءالى رۋبل كەڭىستىگىندە ەدىك. سوندىقتان, ءوز ۆاليۋتامىزدى ەنگىزۋ جايىن جاريا ەتۋگە مۇمكىنشىلىگىمىز بولمادى. ول رۋبل ايماعىنداعى ەلدەر كسرو-نىڭ ورتاق قازىناسىنان ءالى ءوز ۇلەستەرىن الماعان, مەملەكەتارالىق بانكارالىق ەسەپشوتتار اشىلماعان كەزەڭ ەدى. سونىمەن قاتار, قازاق حالقىنىڭ سانى رەسپۋبليكا تۇرعىندارىنىڭ 39,7 پايىزىن عانا قۇرايتىن, قالعاندارى – وزگە ۇلتتىڭ دياسپورالارىنىڭ وكىلى, ونىڭ ىشىندە ەڭ كوبى – ورىس دياسپوراسى بولدى. وسى جاعدايلاردى ەسكەرىپ, ۇكىمەتىمىز رۋبل كەڭىستىگىندە قالاي دا ۇزاعىراق قالۋ ساياساتىن ۇستاندى. مىنە, وسىنداي جاعدايدا بارلىق جۇمىستى جاسىرىن تۇردە جۇرگىزۋىمىزگە تۋرا كەلدى.
ەكىنشى ماسەلە – ساياسي ماسەلە. ءبىز اۋەلدەن, جەتپىس جىل بويى ورتالىققا قاراي يكەمدەلە جۇمىس ىستەتۋگە قالىپتاسىپ قالدىق. وسى قادەت ءبىزدىڭ ۇكىمەتتەگى كەيبىر شەنەۋنىكتەردىڭ سۇيەگىنە دە, تىنىس-تىرلىگىنە دە ابدەن ءسىڭىپ العان, ماسكەۋگە تاۋەلدىلىكتەن شىققىسى كەلمەدى. سول كەزدە «رۋبل كەڭىستىگى», «ەرەكشە رۋبل كەڭىستىگى» دەگەن قيسىنسىز ۇسىنىستار كوتەرىلىپ جاتتى. سودان ءۇمىت ەتكەن شەنەۋنىكتەر جاڭا ماقساتتارعا كۇش بىرىكتىرۋدىڭ ورنىنا, كوڭىلگە قونىمسىز شارۋالاردىڭ شالعايىنان ايىرىلماۋدىڭ بار امالىن جاساپ باقتى.
رەسەي تاراپى قازاقستاندى ءوزىنىڭ جاڭا رۋبل ايماعىندا الىپ قالۋعا ۇمتىلعان جوق. سەبەبى, رەسەيدىڭ بانكيرلەرى مەن ەكونوميستەرىنىڭ ءبىر ماسەلەگە كوزى انىق جەتتى. سول كەزدە ءبىزدىڭ ەكونوميكامىز دا, رەسەيدىڭ ەكونوميكاسى دا قۇلاپ جاتتى. ەگەر رەسەي قازاقستاندى سول كەزدە رۋبل ايماعىندا قالدىراتىن بولسا, وزگە ەلدىڭ پروبلەماسىن ءوزى ارقالاپ الاتىن ەدى. قارا باسىمەن قايعى بولىپ, قايدا بارىپ توقتارىن بىلمەي جاتقان كەزدە باسقا ەلدىڭ باتپانىن ارقالاپ ءجۇرۋ وڭاي شارۋا ەمەس. ءتىپتى, قازاقستان قالاي بولعاندا دا تاجىكستان سياقتى كىشكەنتاي ەل ەمەس. سوندىقتان, مۇنداي جۇكتى ولار كوتەرە المايتىن ەدى. ولار بۇل ماسەلەدەن وزدەرى باسىن الىپ قاشتى.
ءسويتىپ, قازاقستان مەن رەسەي اراسىنداعى كەلەشەگى بۇلىڭعىر كوپتەگەن كەلىسىمشارتتارعا قول قويىلىپ جاتتى. ءبىز وسى تاراپتاعى ۇكىمەتارالىق كەلىسىمدەر كەلەشەگىنىڭ بايانسىزدىعىن ەسكەرىپ, پرەزيدەنتتەن العان تاپسىرما بويىنشا ۇلتتىق ۆاليۋتا شىعارۋعا بايلانىستى جۇمىستى توقتاتپاي جۇرگىزىپ جاتتىق. قالاي بولعاندا دا, جۇكتەلگەن مىندەت ۇدەسىنەن شىعۋدى كوكسەدىك. ماسەلەن, ۇلىبريتانيانىڭ «حارريسون جانە ونىڭ ۇلدارى» دەگەن بانكنوت فابريكاسىمەن كەلىسىمشارتقا وتىرىپ, قازان ايىندا لوندوندا تەڭگەنى ازىرلەۋ جۇمىسىن باستاپ كەتتىك. سودان سوڭ عانا ءبىز ۇلتتىق ۆاليۋتانى دايىنداۋ جۇمىسى ءجۇرىپ جاتقانى تۋرالى قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ باسشىلارىن حاباردار ەتتىك.
ول كەزدە بىزدە ۆاليۋتا جانە مەتالل اقشا شىعاراتىن ءوندىرىس ورتالىعى جوق ەدى. بانكنوت فابريكاسى پەرم, ماسكەۋ قالالارىندا, مونەتا سارايى لەنينگرادتا بولاتىن. ورتا ازيا رەسپۋبليكالارى اقشانى پەرمدەگى بانكنوت فابريكاسىنان الاتىن. بىراق, پەرم فابريكاسى 1992 جىلدىڭ باسىنان بۇرىنعى وداقتاستارىنا رۋبل بانكنوتىن بەرۋدى تولىعىمەن توقتاتىپ, رەسەيدىڭ الداعى پەرسپەكتيۆاسىن قامداپ, بىرىڭعاي ءوز ەلىنىڭ عانا ۆاليۋتاسىن شىعارۋعا كوشتى. سوندىقتان, بىزگە ەندى ءوز تىرلىگىمىزدى قامداۋىمىز كەرەك بولدى.
1993 جىلدىڭ شىلدە ايىندا رەسەيدىڭ ءوزى كسرو-نىڭ ورتاق ۆاليۋتاسىنان باس تارتىپ, دەربەس تولەم قۇرالى رەتىندە ۇلتتىق ۆاليۋتا-ءرۋبلدى اينالىمعا قوستى. سونىمەن, بۇرىنعى كەڭەس وداعى اۋماعىندا ارمەنيا مەن قازاقستان عانا ءوزىنىڭ دەربەس ۆاليۋتاسى جوق ەل بولىپ شىقتى.
بىراق, قازاقستان سول كەزدە ءتول ۆاليۋتاسىن دايىنداۋدى اياقتاپ, ۇلىبريتانيانىڭ بانكنوت فابريكاسىندا 1993 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا تەڭگەنىڭ العاشقى لەگىن باستىرىپ ۇلگەرگەن ەدى. ول 1 مامىردا ەلگە جەتكىزىلدى. بىراق, رەسەي مەن قازاقستان ۇكىمەتتەرى اراسىنداعى كەيبىر قوعامدىق-ساياسي, اقشالاي-قارجىلىق ماسەلەلەردىڭ ۋاقتىلى ءارى تولىقتاي شەشىلمەي, سوزىلىپ كەتۋى سالدارىنان دايىن تۇرعان بانكنوتتى 15 قاراشاعا دەيىن اينالىمعا قوسا المادىق. وسى ۋاقىتتا ەلدەگى جاعداي ءتىپتى شيەلەنىسىپ كەتتى. سەبەبى, رەسەي ءوز ۆاليۋتاسىن كىرگىزگەننەن كەيىن وداقتىق ۆاليۋتا ەش جەردە شىعارىلماعاندىقتان, قارجى تاپشىلىعىنا تاپ كەلدىك. وداقتىق ورتاق ۆاليۋتا ەش جەردە شىعارىلمايتىن بولعان سوڭ, ونى الاتىن جەر بولماي ماسەلە ۋشىعا ءتۇستى. سونىمەن قاتار, رەسەيدىڭ ورتالىق بانكى 1993 جىلدىڭ 1 قىركۇيەك ايىنان باستاپ بۇرىنعى كسرو ۆاليۋتاسىنىڭ تولەم قۇرالى رەتىندە زاڭدىلىق كۇشى جويىلاتىنىن جاريالادى. سودان ءبىز ەشقانداي زاڭدى ۆاليۋتاسىز قالدىق.
قىركۇيەك ايىنىڭ باسىندا پرەزيدەنتتىڭ قابىلداۋىنا كىرىپ, تەڭگەنى اينالىمعا ەنگىزبەسەك, قوعامدىق-الەۋمەتتىك احۋالدىڭ ۋشىعىپ كەتۋى مۇمكىن ەكەندىگىن جەتكىزدىم. ەلباسى قىركۇيەكتىڭ ەكىنشى جارتىسىندا مەملەكەتتىك كوميسسيا قۇرىپ, ۇلتتىق ۆاليۋتانى ەنگىزۋ شارالارى باستالىپ كەتتى. كوميسسيا توراعاسى – سول كەزدەگى پرەمەر-مينيستر س.تەرەششەنكو, مۇشەلەرى ۆيتسە-پرەزيدەنت ە.اسانباەۆ, جوعارعى كەڭەستىڭ قارجى جانە بيۋدجەت كوميتەتىنىڭ باسشىسى س.تاكەجانوۆ, ءبىرىنشى ۆيتسە-پرەمەر د.سەمباەۆ, ەكونوميكا جانە جوسپارلاۋ ءمينيسترى ب.ىزتىلەۋوۆ, تۇڭعىش قارجى ءمينيسترى ە.دەربىسوۆ جانە قازاقستان ۇلتتىق بانك توراعاسى رەتىندە مىنا مەن وسى كوميسسيانىڭ قۇرامىنا كىردىك. كوميسسيا ەكى اپتانىڭ ىشىندە ۇلتتىق ۆاليۋتانى ەنگىزۋ ءۇشىن قاجەتتى قۇجاتتاردى دايىنداپ شىقتى.
سونىمەن, پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ تىكەلەي ەفيردەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش ءتول ۆاليۋتاسى – تەڭگەنىڭ جارىققا شىعاتىنىن, اينالىمعا ەنگىزىلىپ, ەلىمىزدىڭ تولەم قۇرالىنا اينالاتىنىن جاريا ەتتى. جاڭا ۆاليۋتانى ەنگىزۋ ءتارتىبىن حالىققا جەتكىزۋ ءۇشىن پرەزيدەنتتەن كەيىن مەن تىكەلەي ەفيرگە شىقتىم. بۇل قاراشانىڭ ون ەكىسى, جۇما بولاتىن. سەنبى, جەكسەنبى كۇندەرى دايىندىق جۇرگىزىلىپ, دۇيسەنبى كۇنى, 15 قاراشادا تەڭگە اينالىمعا شىعارىلدى. ءۇش كۇن بويى رۋبل تەڭگەمەن قاتار ءجۇردى. 19 قاراشادان باستاپ تەڭگە ءتول اقشامىز بولىپ تولىق كۇشىنە ەندى.
تەڭگە – قازاقستان ەكونوميكاسىن باسقارۋدىڭ نەگىزى قۇرالى. تەڭگەنى اينالىمعا ەنگىزىلگەنگە دەيىن ءبىز بانك سالاسىنىڭ دەربەستىگىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن از عانا ۋاقىت اعىمىندا بۇرىن-سوڭدى ەلىمىزدە بولماعان بەيتانىق شارالاردى ۇيىمداستىرىپ, ىسكە اسىرۋعا تۋرا كەلدى. بۇرىن ەلىمىزدەگى بانك سالاسى ماسكەۋدەگى كسرو ورتالىق بانكىسىنىڭ فيليالى دارەجەسىندە عانا جۇمىس ىستەپ كەلدى. وعان دەيىن ءبىزدىڭ ەشبىر شەتەل بانكتەرىمەن بايلانىسىمىز دا, حالىقارالىق اقشا نارىعىنان نەسيە, ينۆەستيتسيا تارتاتىن ارناۋلى قارىم-قاتىناسىمىز دا, سىرتقى ساۋدا بويىنشا ەسەپ ايىرىساتىن مەملەكەتارالىق ەسەپشوتتارىمىز دا بولعان جوق. ءبىزدىڭ الدىمىزدا ەگەمەن ەلىمىزدىڭ دەربەس جاڭا بانك جۇيەسىن قالىپتاستىرىپ, وعان كەرەكتى بارلىق ينفراسترۋكتۋرالىق قاراجات كەشەندەرىن قۇرۋ ماقساتى تۇردى. ونىڭ قاتارىنا ۇلتتىق دەربەس تولەم جۇيەسىن جاساقتاپ, ەلەكتروندى ۆاليۋتالىق بيرجانى قۇرۋ, التىن-ۆاليۋتا قورىن جيناقتاپ, بانكنوت فابريكاسىن, مونەتا سارايىن, مەملەكەتتىك قازىنا قويماسىن سالۋ, حالىقارالىق بانك جانە قاراجات-نەسيە جۇيەسىمەن قارىم-قاتىناس ورناتىپ, باعالى مەتالل, التىن, ۆاليۋتا پياساسىنا شىعۋ سياقتى كۇردەلى جوبالاردى ىسكە اسىرۋ مىندەتى تۇردى. سوعان بايلانىستى جاڭادان زاڭ نەگىزدەرىن جاساۋعا تۋرا كەلدى. سونىمەن, قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جاڭاشا قارجى-ۆاليۋتا نارىعىن قالىپتاستىرۋعا كىرىستىك. 1992 جىلى شۆەيتساريانىڭ تسيۋريح قالاسىنا بارىپ, سول ەلدىڭ ەكى ىرگەلى بانكىمەن كەلىسىمشارت جاساستىق. سودان كەيىن ۇلىبريتانيانىڭ, فرانتسيانىڭ, اقش-تىڭ, جاپونيانىڭ جانە بەلگيانىڭ, اۆستريانىڭ, تۇركيانىڭ, يراننىڭ ورتالىق بانكتەرىمەن بايلانىس ورناتتىق. وسى ىرگەلى ەلدەردىڭ ورتالىق بانكتەرىنىڭ باسشىلارى بىزگە ۇلكەن كومەك كورسەتتى, ءبىزدىڭ ماماندارىمىزدى تەگىن دايارلىق كۋرستارىنان وتكىزىپ, نارىق جاعدايىنداعى ورتالىق بانكتەردىڭ ءىس-تاجىريبەلەرىن ۇيرەتتى. سونىمەن, دەربەس, جاڭاشا قارجى-بانك جۇيەسىن جاساقتاۋعا تالپىنعان رەفورمانى ۇلتتىق بانكتىڭ ءوزىن قايتا قۇرۋدان باستادىق. ءبىز بۇل ءىستى جەدەلدەتە جۇرگىزدىك. 1992 جىلى ۇلتتىق بانك باسقارماسىنىڭ باسشىلىعىنا كەلگەنىمدە 240 ادام بولاتىن. 1993 جىلى ۇلتتىق بانكتىڭ ورتالىق اپپاراتىندا 800-دەن اسا ادام جۇمىس ىستەدى. جالپى, بانك سالاسىندا سانى 12 مىڭداي ادام جۇمىس ىستەدى, ەلىمىزدەگى ەڭ العاشقى دەپارتامەنتتىك قۇرىلىمدى باسقارۋ جۇيەسىنە ەنگىزىپ, ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانك جۇيەسىنە باقىلاۋ جۇرگىزەتىن بۋىن رەتىندە قۇردىق.
ءسويتىپ, قىسقا شالىم ۋاقىت ىشىندە وسكەمەندە مونەتا سارايىن قۇرىپ, الماتىدا بانكنوت شىعارۋ فابريكاسى ىرگەتاسىن قالادىق.
1992 جىلدىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ ءبىزدىڭ ەلەكتروندى ۆاليۋتالىق بيرجامىز جۇمىس ىستەي باستادى. بۇل – قازاقستانداعى ەڭ العاشقى نارىقتىق-ەلەكتروندىق بيرجا سانالادى. 1993 جىلدىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا مونەتا سارايى مەن بانكنوت فابريكاسىن سالىپ, ىسكە قوستىق. بۇل نىساندار, قازىرگى تىلمەن ايتقاندا, زاماناۋي يننوۆاتسيالىق تەحنولوگيالارى بار, ەكسپورتقا ءونىم شىعارىپ وتىرعان ۇلكەن ءوندىرىس وشاعى بولىپ تابىلادى.
كەزىندە باسقانى بىلاي قويعاندا, مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ كۇندەلىكتەرى مەن جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ ديپلومدارى, بانك بلانكىلەرى مەن چەكتەرى, بانك-قاراجات سالاسىنا قاتىستى قاعاز اتاۋلىنىڭ ءبارى ماسكەۋدە باسىلعانى وزدەرىڭىزگە ءمالىم. بىزدە ونداي ءوندىرىس ورنى مۇلدە بولعان جوق. مىنە, وسى ماسەلەلەردى ەندى ءوزىمىزدىڭ شەشۋىمىزگە تۋرا كەلدى. 1992 جىلدان باستاپ وسى قاعازداردى ماسكەۋدەن وتە قىمبات باعامەن ساتىپ الۋعا تۋرا كەلدى. ەكونوميكامىز قۇلدىراپ, تۇرمىسىمىز تۇرالاپ جاتقاندا وعان مۇمكىندىك قالمادى. وسىعان وراي, پرەزيدەنت اتالعان ماسەلەلەردى ۇسىنىقتى شەشۋ جونىندە ۇلتتىق بانككە تاپسىرما بەردى. ولاردىڭ ءبارىن ۇلتتىق بانكتىڭ قاراجاتى ەسەبىنەن شەشۋگە تۋرا كەلدى. 1991 جىلى ۇلتتىق بانكتىڭ تاۋىپ جاتقان پايداسى وتە از ەدى, الايدا, بارلىق كۇش-جىگەرىمىزدى سالا وتىرىپ, ءبىز ونى تابىستى مەكەمەگە اينالدىرا بىلدىك. سونىڭ ارقاسىندا قولىمىزعا از بولسا دا, قاراجات ءتۇستى. باعالى قاعازداردى ءوزىمىز شىعارۋعا مۇمكىندىك الدىق.
تەڭگە 1993 جىلدان باستاپ ەنگىزىلگەن ساتتە, وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر, بىزدە مونەتا قاعاز تۇرىندە شىعارىلا باستادى. سەبەبى, ءبىزدىڭ ۇكىمەت باسشىلارى قازاننىڭ اياعىنا دەيىن «رۋبل ايماعىندا قالامىز» دەگەن ۇمىتپەن جۇمىس ىستەدى. ەگەر ءبىز تەمىر مونەتا شىعارا باستاساق, وندا كەلىسىمشارتتى بۇزعان بولىپ سانالامىز. سوندىقتان, مونەتا سارايىنىڭ جۇمىسى اياقتالىپ, دايىن تۇرعانىمەن, تاپسىرىس بەرە المادىق. وعان قاتىستى ساياسي شەشىم قابىلدانۋى كەرەك بولدى.
ەلباسى بىزگە وسى ماسەلەنى قىركۇيەكتىڭ ەكىنشى جارتىسىندا شەشىپ بەردى. ال, تەڭگە مونەتاسىز اينالىمعا تۇسە المايدى عوي. سوندىقتان, تيىندى شىعارۋ كەرەك بولدى. سوندىقتان, باعالى قاعازدار شىعاراتىن تسەحىمىز ءۇش اۋىسىممەن جۇمىس ىستەپ, بىزگە قاجەتتى قاعاز تيىندى ءبىر اي كولەمىندە شىعارىپ بەردى. سودان كەيىن 1996 جىلدان باستاپ, نەگىزگى ءوندىرىس جەلىسى ىسكە قوسىلىپ, جاڭا تەحنولوگيا ەنگىزىلىپ, ءبىزدىڭ بانكنوت شىعاراتىن فابريكامىز تەك قازاقستانعا عانا ەمەس, باسقا مەملەكەتتەرگە ارناپ ءونىم شىعارا الاتىن دارەجەگە جەتتى. ونىڭ ءبىر مىسالى 2010-2011 جىلى ءبىزدىڭ 5 مىڭ جانە 10 مىڭدىق بانكنوتتارىمىز ساپا جاعىنان دۇنيە ءجۇزى بويىنشا ەڭ ۇزدىك دەگەن باعاعا يە بولدى.
مىنە, سونىمەن, 1992-1993 جىلدار توككەن تەرىمىز دالاعا كەتكەن جوق, وسىنداي ۇلكەن جاقسىلىقتارعا جەتكىزدى.