بۇگىنگى وركەنيەت ولشەمى, وركەنيەت كوشى عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ دامۋ كورسەتكىشىنە بايلانىستى. «عىلىم تاپپاي ماقتانبا…» دەپ ۇرپاقتى عىلىم, بىلىمگە ۇندەگەن ۇلى ابايدىڭ دانالىق ۇستانىمى بۇگىن دە ماڭىزىن جويعان جوق. ەل پرەزيدەنتى «عىلىمدى دامىتۋ – قازاقستاننىڭ اسا ماڭىزدى باسىمدىعى بولىپ قالا بەرەتىنىن» باستى نازاردا ۇستاپ وتىر. سوندىقتان قازىرگى ۋاقىتتا ءبىزدىڭ الدىمىزدا عىلىمدى جاڭا باعىتتار بويىنشا دامىتۋدىڭ اۋقىمدى مىندەتتەرى تۇر. ەندەشە, بىلىمگە تەك الەۋمەتتىك سالا, الەۋمەتتىك فۋنكتسيا رەتىندە قاراۋدى توقتاتىپ, ونى ستراتەگيالىق باعىت رەتىندە, بولاشاقتىڭ باعدارى ەتۋىمىز كەرەك! سوندا عانا بولاشاعىنا سەنىمدى, ەل ەكونوميكاسىن ورگە سۇيرەي الاتىن بىلىكتى, باسەكەگە قابىلەتتى ماماندار, ۇلتىنا جانى اشيتىن ناعىز ازاماتتاردى تاربيەلەي الاتىنىمىز حاق.
وسى رەتتە قر عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم مينيسترلىگى تاراپىنان پرەزيدەنت تاپسىرعان وسى سالاداعى رەفورمالارعا قاتىستى اتقارىلىپ جاتقان ىستەردى سارالاپ وتكەن ەدىك.
رەفورمالار ناتيجەلى مە؟
قازىرگى ۋاقىتتا قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا جوعارى ءبىلىمدى جانە عىلىمدى دامىتۋدىڭ 2023-2029 جىلدارعا ارنالعان تۇجىرىمداماسى قابىلداندى.
اتالعان تۇجىرىمدامانىڭ شەڭبەرىندە جوعارى جانە جوعارى وقۋ ورنىنان كەيىنگى ءبىلىمنىڭ قولجەتىمدىلىگى, جوعارى ءبىلىم بەرۋدىڭ ينفراقۇرىلىمى مەن تسيفرلىق ارحيتەكتۋراسىن دامىتۋ, جوعارى ءبىلىم بەرۋ سالاسىنىڭ مازمۇنىن دامىتۋ, ينتەرناتسيونالداندىرۋ, ءومىر بويى وقۋدى دامىتۋ باعىتتارى بويىنشا مىندەتتەر قامتىلعان.
«كوپتەگەن رەفورمالارعا قاراماستان, وتاندىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ دەگراداتسياسىن ءبىزدىڭ ساراپشىلار عانا ەمەس, سونىمەن قاتار بىرقاتار الەمدىك رەيتينگتەر كورسەتىپ ءجۇر. ەلدە بۇل سالاداعى كوپتەگەن رەفورمالارعا قاراماستان, بۇل سالانىڭ دەگراداتسياسى جالعاسۋدا. تەرىس تەندەنتسيانى قالاي وزگەرتۋگە بولادى؟» دەگەن ساۋالعا قر عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم مينيسترلىگى, جوعارى جانە جوعارى وقۋ ورنىنان كەيىنگى ءبىلىم كوميتەتى توراعاسىنىڭ مىندەتىن اتقارۋشى بانۋ ناربەكوۆا بىلاي دەپ جاۋاپ بەردى.
– قازاقستاننىڭ جوعارى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ الەمدىك ءبىلىم بەرۋ كەڭىستىگىندەگى جاعدايى حالىقارالىق اكادەميالىق رەيتينگتەردى بارىنشا وبەكتيۆتى تۇردە كورسەتەدى. قازاقستاندىق جوعارى وقۋ ورىندارى تانىمال ءۇش رەيتينگتىڭ ەكەۋىنە قاتىسادى. بۇگىنگى تاڭدا QS WUR رەيتينگىنە 16 جوعارى وقۋ ورىندار كىرەدى. الەمدەگى ەڭ ۇزدىك 200 ۋنيۆەرسيتەتتىڭ قاتارىنا ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ كىرەدى (150 ورىن). 8 جوعارى وقۋ ورنى ءوز پوزيتسيالارىن جاقسارتتى جانە رەيتينگتە ىلگەرىلەدى. 7 جوعارى وقۋ ورنى ءوز پوزيتسيالارىن ساقتاي الدى.
قازاقستاندىق جوعارى وقۋ ورىندارى وڭىرلىك اسپەكتىدە دە باسەكەگە قابىلەتتى. QS Asia رەيتينگىندە 760 جوعارى وقۋ ورنىنان 32 قازاقستاندىق جوعارى وقۋ ورنى اتاپ ءوتىلدى.
ادەتتە, ءبىلىم ساپاسى اكادەميالىق رەيتينگتەرگە ەنگەن ءبىلىم بەرۋ باعدارلامالارىنىڭ سانىمەن باعالانادى.
QS by subject رەيتينگىسىنە سايكەس قازاقستاندىق جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ 100 ۇزدىك پاندىك رەيتينگكە قاتىسۋى ەكى ەسەدەن استام, ۇشتەن جەتى پوزيتسياعا دەيىن ءوستى.
بۇدان باسقا, قازاقستان پاندىك رەيتينگتەردەگى ءبىلىم بەرۋ باعدارلامالارىنىڭ سانىن 40-قا دەيىن ۇلعايتا وتىرىپ, حالىقارالىق ءبىلىم بەرۋ كەڭىستىگىندە ءوز ىقپالىن ارتتىرۋدى جالعاستىرۋدا, بۇل وتكەن جىلمەن سالىستىرعاندا توعىزعا ارتىق. سونداي-اق رەيتينگتەگى جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ سانى سەگىزگە دەيىن سانالادى.
قازاقستاننىڭ تاعى ءبىر جەتىستىگى بەس كەڭ پاندىك سالانى قامتيتىن رەيتينگتەردە قاتىسۋدىڭ ءوسۋى بولدى: ونەر جانە گۋمانيتارلىق عىلىمدار, ينجەنەرلىك عىلىمدار مەن تەحنولوگيالار, ءومىر تۋرالى عىلىمدار جانە مەديتسينا, جاراتىلىستانۋ عىلىمدارى, قوعامدىق عىلىمدار جانە مەنەدجمەنتتى قامتيدى.
قازاقستاننىڭ جوعارى وقۋ ورىندارى وسى بەس سالالىق رەيتينگتىڭ تورتەۋىنە كىرىپ, ونداعى ءوز پوزيتسيالارىنىڭ سانىن 10-عا دەيىن ارتتىردى. ولاردىڭ تورتەۋىندە پوزيتسيالاردىڭ وسۋىنە قول جەتكىزىلدى, ءبىر پوزيتسيا بىلتىرعى دەڭگەيدە قالدى. سونىمەن قاتار, رەيتينگتەردە ەكى پوزيتسيا العاش رەت تىركەلدى.
سونداي-اق قازاقستاندىق جوعارى وقۋ ورىندارى Times Higher Education رەيتينگىندە بەلسەندى قاتىسۋدا. Times Higher Education WAR-دا قازاقستاندىق جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ سانى 6-عا جەتتى. 2022 جىلعا دەيىن تەك 3 جوعارى وقۋ ورنى اتاپ ءوتىلدى: ولار – ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى, ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى جانە ق.ساتباەۆ اتىنداعى قازاق ۇلتتىق تەحنيكالىق زەرتتەۋ ۋنيۆەرسيتەتى.
Impact ranking رەيتينگىنە ساپالى ءبىلىم بەرۋ, گەندەرلىك تەڭدىك, ءتيىمدى ينستيتۋت, ەكونوميكالىق ءوسۋ, كەدەيلىكتى جويۋ سياقتى ماقساتتار بويىنشا 10 قازاقستاندىق جوعارى وقۋ ورنى كىردى. 2019 جىلمەن سالىستىرعاندا (ەۇۋ جانە Almau) جاڭا جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ تارتىلۋى بايقالادى. انىقتاما: 2019 جىلى الەمنىڭ 76 ەلىنەن 450 جوو, 2022 جىلى الەمنىڭ 106 ەلىنەن 1405 جوو قاتىستى.
قازاقستاندىق جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىك كورسەتكىشتەرىنىڭ ءبىرى ينتەرناتسيونالداندىرۋ بويىنشا كورسەتكىشىن جاقسارتۋ بولىپ تابىلادى. ماسەلەن, سوڭعى 6 جىلدا جوو-لاردى ينتەرناتسيونالداندىرۋعا شامامەن 5 ملرد تەڭگە ءبولىندى.
ماسەلەن, قازىرگى ۋاقىتتا جوعارى وقۋ ورىندار 6373 حالىقارالىق شارتتار شەڭبەرىندە ءىس-شارالاردى ىسكە اسىرۋدا (1460 ۇلتتىق جوعارى وقۋ ورنىندا, 1927 مەملەكەتتىك جوعارى وقۋ ورنىندا, 683 اكتسيونەرلەنگەن, 2303 جەكە جوعارى وقۋ ورنىندا).
ءبىلىم بەرۋ باعدارلامالارىن الەمدىك ستاندارتتارعا سايكەس كەلتىرۋ بويىنشا جۇيەلى جۇمىس جۇرگىزىلدى. وسىعان بايلانىستى قوس ديپلومدىق باعدارلامالار مەن بىرلەسكەن ءبىلىم بەرۋ باعدارلامالارىنىڭ, سونداي-اق وسى باعدارلامالار بويىنشا ءبىلىم الۋشىلار سانىنىڭ ارتۋى ايقىن كورىنەدى.
اكادەميالىق الماسۋدىڭ ءوسۋى حالىقارالىق ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋعا ايتارلىقتاي اسەر ەتەدى. ماسەلەن, اكادەميالىق ۇتقىرلىق باعدارلاماسى شەڭبەرىندە, ونىڭ ىشىندە جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ قاراجاتى ەسەبىنەن جىبەرىلەتىن ستۋدەنتتەر سانى جىل سايىن ارتىپ كەلەدى (رب – 6061 ستۋدەنت, جوو قاراجاتى ەسەبىنەن – 9271 ستۋدەنت). الماسۋدىڭ نەگىزگى ۇلەسى ەۋروپالىق جوعارى وقۋ ورىندارىمەن جۇزەگە اسىرىلادى (60%).
جوعارى ءبىلىم ساپاسىن جاقسارتۋدىڭ كورسەتكىشى الەمنىڭ جەتەكشى جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ مويىنداۋى, حالىقارالىق ىنتىماقتاستىق گەوگرافياسىن كەڭەيتۋ ەكەنى تۇسىنىكتى.
سوڭعى ەكى جىلدا مينيسترلىك جەتەكشى شەتەلدىك جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ فيليالدارىن اشۋ بويىنشا جۇمىس جۇرگىزۋدە.
قازىرگى ۋاقىتتا قازاقستاندىق جوعارى وقۋ ورىندارى اريزونا ۋنيۆەرسيتەتى (اقش), «ميفي» ۇلتتىق يادرولىق زەرتتەۋ ينستيتۋتى (رف), م.گۋبكين اتىنداعى رەسەي مەملەكەتتىك مۇناي جانە گاز ۋنيۆەرسيتەتى (رف) سياقتى جوعارى وقۋ ورىندارىمەن ستراتەگيالىق ارىپتەستىكتى جۇزەگە اسىرۋدا.
شىۇ جانە تمد جەلىلىك ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ مىسالىندا تۇركى مەملەكەتتەرى كەڭەسىنىڭ جەلىلىك ۋنيۆەرسيتەتى قۇرىلادى, بۇل تۇركى ەلدەرىنىڭ ازاماتتارىنا تۇركى مەملەكەتتەرىندە ءبىلىم الۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
ديپلومدى جاس قايدا بارادى؟
جوعارى ءبىلىم سالاسىنداعى بيلىكتىڭ تىزگىنىن ۇستاعان اتقامىنەرلەردىڭ ويىنشا, جاستار جوعارى وقۋ ورنىنىڭ ديپلومىن العاننان كەيىن ولارعا قاتىسى جوق, جاۋاپكەرشىلىك موينىندا ەمەس ەكەنىن ايتادى. ولار قانشالىقتى جاقسى مامان دايارلادى, ول العان بىلىمىمەن, ماماندىعىمەن جۇمىس تابا الادى ما, تابىس تاۋىپ, سالىق تولەپ, مەملەكەتكە پايدا اكەلە مە, بۇل جاعى ولاردى قىزىقتىرمايدى. ءبىلىم ساپاسى جوعارى بولسا, وندىرىسكە وزىق عىلىمنىڭ ناتيجەلەرى ەنگىزىلەر ەدى, ديپلوممەن جۇمىس تابا الماي جۇرگەن قابىلەتسىز ماماندار ازايار ەدى. ءبىلىم جۇيەسىندە جۇيەلىلىكتىڭ جوقتىعى سەبەپتى ونىڭ اششى جەمىستەرىن جەۋگە ءماجبۇرمىز. وسى پىكىرىمىزگە قر عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم مينيسترلىگى, جوعارى جانە جوعارى وقۋ ورنىنان كەيىنگى ءبىلىم كوميتەتى توراعاسىنىڭ مىندەتىن اتقارۋشى بانۋ ناربەكوۆا بىلاي دەپ جاۋاپ قايتاردى.
– ەڭبەك جانە ءبىلىم نارىعىن ۇيلەستىرۋ ءۇشىن ءبىز جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ وقىتۋشىلارى اراسىندا فورسايت-سەسسيا جانە وڭىرلىك نارىقتى تالداۋ نەگىزىندە كاسىپتەردىڭ وڭىرلىك كارتالارىن ازىرلەۋ بويىنشا جۇمىستى باستادىق. جاڭا «ماماندىعىم-بولاشاعىم» جوباسىن ىسكە اسىرۋ جوسپارلانۋدا, – دەيدى ب.ناربەكوۆا ءوز سوزىندە.
– ول ءۇشىن كاسىبي بىلىكتىلىك بويىنشا وڭىرلىك كەڭەستەر قۇرىلۋدا. وڭىرلىك كارتا, سونداي-اق كاسىبي ستاندارتتار نەگىزىندە جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ ءبىلىم بەرۋ باعدارلامالارى ازىرلەنىپ, وزەكتەندىرىلەدى.
مازمۇندىق ساپانى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن تاۋەلسىز ساراپشىلاردى تارتا وتىرىپ, ءبىلىم باعدارلامالارى اۋقىمدى ساراپتامادان وتەدى, سودان كەيىن عانا تىزىلىمگە ەنگىزىلەدى. اتالعان شارالار جوعارى ءبىلىم مازمۇنىن جاقسارتۋعا جانە تۇلەكتەردىڭ ءوز ماماندىعى بويىنشا جۇمىسقا ورنالاسۋ مۇمكىندىگىن كەڭەيتۋگە ىقپال ەتەدى.
بۇدان بولەك, جوعارى وقۋ ورىندارىنا قويىلاتىن بىلىكتىلىك تالاپتارى قايتا قارالىپ, بىرقاتار نورمالار كۇشەيتىلدى. بۇل نارىقتان ساپاسىز ءبىلىم بەرەتىن جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ كەتۋىنە الىپ كەلەدى.
سونىمەن قاتار, بۇگىنگى كۇنى «كاسىبي بىلىكتىلىكتەر تۋرالى» زاڭ جوباسى ازىرلەنگەن. اتالعان قۇجات وتاندىق سەرتيفيكاتتاۋ جۇيەسىن جەتىلدىرۋگە باعىتتالعان. ياعني, تۇلەكتەر وقۋىن اياقتاعاننان كەيىن ءوز بىلىمدەرى مەن داعدىلارىن راستاۋ ۇردىسىنەن وتەدى. اتالعان نورما تىكەلەي جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ ساپالى مامان دايارلاۋدا جاۋاپكەرشىلىگىن ارتتىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
نە ىستەۋ كەرەك؟
ەڭ اۋەلى قوعامدىق كوزقاراستى وزگەرتۋ كەرەك. ءبىلىم بەرۋدىڭ باستى مىندەتى – وقۋدان كەيىن تابىس تاباتىن, ءوزىن جانە وتباسىن قامتاماسىز ەتەتىن, جاڭا جۇمىس ورىندارىن اشاتىن, سالىق تولەيتىن ءوزىن-ءوزى قامتاماسىز ەتەتىن ازاماتتاردى دايارلاۋ. وكىنىشكە قاراي, سوڭعى جىلدارى ءبىز كەرى پروتسەستى كورىپ وتىرمىز: تۇراقتى جۇمىس تابا الماي, كۇنكورىسى ناشار, الەۋمەتتىك اۋىرتپالىقتان ارىلماعان, مەملەكەتتەن ۇنەمى كومەك سۇرايتىن, ءبىلىمى تومەن, كەدەي ادامداردىڭ سانى ارتىپ كەلەدى. تاعى ءبىر جاعىمسىز ناتيجە – حالىقتىڭ دىندارلىعىنىڭ تەز ءوسۋى, بۇل ادەتتە ادامي كاپيتالدىڭ ساپاسى تومەن ەلدەردە بايقالادى. وسى جونىندە مينيسترلىكتىڭ قانداي شۇعىل شارالارى بار؟
جوعارى ءبىلىم جاڭعىرتىلۋدا
– قازىرگى جاستار جوعارى كاسىپتىك ءبىلىم الۋمەن قاتار, قوعام الدىنداعى ازاماتتىق جانە الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىك, كوشباسشىلىق, سىني ويلاۋ, يكەمدىلىك پەن بەيىمدەلۋ, ەموتسيونالدى ينتەللەكت, كوماندادا جۇمىس ىستەي ءبىلۋ جانە ت.ب. سياقتى سۇرانىسقا يە قاسيەتتەردى دامىتۋى كەرەك, – دەيدى ب.ناربەكوۆا.
قوعامنىڭ دامۋىنا جاستاردىڭ بەلسەندى ومىرلىك ۇستانىمى مەن ازاماتتىق قاتىسۋى ەرەكشە ءرول اتقارادى. مينيسترلىك تاراپىنان جالپى جۇمىسسىزدىقتى ازايتۋ, ءبىلىم الۋ, جاي عانا ءبىلىم الۋ ەمەس, سونىمەن قاتار ءبىلىم ساپاسىن جاقسارتۋ باعىتتارىندا كولەمدى جۇمىستار جاسالۋدا.
ولاردىڭ نەگىزگىلەرىن اتاپ وتسەك, وتكەن جىلى مەملەكەتتىك تاپسىرىس كولەمى 10%-عا ارتتى, ونىڭ ىشىندە 60%-ى تەحنيكالىق باعىتتارعا ورنالاستىرىلدى. ستۋدەنتتەردىڭ شاكىرتاقىسى 20%-عا ءوستى.
جوعارى ءبىلىمنىڭ مازمۇنى جاڭعىرتىلۋدا. جوعارى ءبىلىمنىڭ ينتەرناتسيوناليزاتسياسى شەڭبەرىندە شەتەلدىك جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ فيليالدارى اشىلۋدا.
سونىمەن قاتار, قازىر مينيسترلىك ءبىلىم الۋشىلاردىڭ الەۋمەتتىك ماسەلەسى مەن تاربيەلەۋ باعىتىنا كوبىرەك كوڭىل بولۋدە. ياعني, جاستاردى تەك قانا ءبىلىم بەرىپ قويماي, ولاردى ادام رەتىندە, تۇلعا رەتىندە, ازامات رەتىندە قالىپتاستىرۋ باعىتىندا بىرقاتار جوبالار جاسالۋدا.
سول ءۇشىن ستۋدەنتتىك ومبۋدسمەن تاعايىندالدى. بيىلعى جىلى ءار توقسان سايىن جاستاردىڭ, جاستارمەن جۇمىس ىستەيتىن قىزمەتكەرلەردىڭ قاتىسۋىمەن وسى باعىتتاعى تاقىرىپتارعا ارنالعان فورۋمدار وتكىزىلەتىن بولادى. بۇعان دەيىن استانادا جانە اتىراۋ قالالارىندا 2 فورۋم وتكىزىلدى.
سونىمەن قاتار, وسىدان 2 كۇن بۇرىن عانا قر اقدم مەملەكەتتىك جاستار ساياساتى تۇجىرىمداماسىن قابىلدادى. سونىمەن قاتار, ءبىزدىڭ مينيسترلىك تە 2029 جىلعا دەيىنگى عىلىمدى جانە جوعارى ءبىلىمدى دامىتۋ تۇجىرىمداماسىن قابىلدادى. ونىڭ شەڭبەرىندە جاستار اراسىنداعى بارلىق ماسەلەلەر قاراستىرىلعان, جانە وسى ستراتەگيالىق قۇجاتتار شەڭبەرىندە جۇمىسىمىزدى جالعاستىرا بەرەمىز.
P.S: شىندىعىندا دا مەملەكەت قايراتكەرلەرى مەن مەنەدجەرلەرى ازاماتتاردىڭ بىلىمىنە تەك الەۋمەتتىك فۋنكتسيا رەتىندە قاراۋدى توقتاتقانى دۇرىس, ولار ونى ستراتەگيالىق رەسۋرس رەتىندە, بولاشاقتىڭ باسپالداعى رەتىندە قاراستىرۋى كەرەك. مۇنى قاعازداعى ەسەپتەر ەمەس, ناقتى ىستەر مەن ناتيجەلەرمەن راستاعانى ءجون. ويتكەنى ەلدىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگى, بولاشاقتا ءومىر ءسۇرۋ شارتتارى وسىعان تىكەلەي بايلانىستى. قازاقستاندىق عىلىم الەمدىك تاجىريبەلەرگە سۇيەنە وتىرىپ, ينتەللەكتۋالدى قۋات-كۇشىمىزدى ودان ءارى جەتىلدىرىپ, ەل يگىلىگى جولىندا ايانباي قىزمەت اتقارا بەرۋى كەرەك.
