اقش پرەزيدەنتى دونالد ترامپ 6 جەلتوقسان كۇنى يەرۋساليم قالاسىن ءيزرايلدىڭ استاناسى دەپ اتاپ كورسەتتى دە, سول بويدا امەريكانىڭ تەل-اۆيۆتەگى ەلشىلىگىن وسىندا كوشىرىپ اكەلۋگە بۇيرىق بەردى. ترامپتىڭ بۇل مالىمدەمەسى الەم قاۋىمداستىعى اراسىندا دەمدە دۇرلىگىس تۋعىزىپ جىبەردى. پالەستينانىڭ حاماس توبىنىڭ باسشىلارى اراب الەمىن يزرايلگە قارسى ءۇشىنشى ينتيفاد, ياعني كوتەرىلىس جاساۋعا شاقىردى.
قازىر ۆاشينگتون قوجايىنى مالىمدەمەسىنە قارسى شىعۋشىلار قاتارى كۇن ساناپ كوبەيىپ كەلەدى. تۇركيا پرەزيدەنتى رەدجەپ تايپ ەردوعان 11 جەلتوقسان كۇنى بيلەۋشى «ادىلدىك پەن دامۋ» پارتياسىنىڭ وتىرىسىندا ءيزرايلدى «تەررورلىق مەملەكەت» دەپ اتادى. تۇرىك ليدەرى: «ءبىز يەرۋساليمدى باسقىنشىلىق پەن قىرىپ-جويۋدان باسقا قۇندىلىعى جوق مەملەكەتكە بەرىپ قويا المايمىز. زاڭ مەن ءتارتىپتى ساقتاي وتىرىپ, ونىمەن باتىل كۇرەسەمىز. كەرەك بولسا, يزرايلدەن ەلشىلىكتى كەرى شاقىرتىپ الامىز», دەپ مالىمدەدى.
ال كەشە ەردوعاننىڭ باستاماسىمەن ىستامبۇلدا يسلام ىنتىماقتاستىعى ۇيىمىنىڭ شۇعىل شاقىرىلعان توتەنشە ءسامميتى وتكىزىلدى. وعان ەلباسىنىڭ تاپسىرۋىمەن قازاقستان اتىنان پارلامەنت سەناتىنىڭ توراعاسى قاسىم-جومارت توقاەۆ قاتىستى. قاۋىمداستىق ەلدەرى سىرتقى ىستەر مينيسترلەرى قاتارىندا ءبىزدىڭ ۆەدومستۆو باسشىسى قايرات ءابدىراحمانوۆ تا بولدى. جيىن كۇن تارتىبىندە «يەرۋساليم قالاسىنىڭ مارتەبەسى تۋرالى» ءبىر عانا ماسەلە قارالدى.
وسى ورايدا بىردەن «يزرايل نەگە يەرۋساليمگە قىزىعىپ وتىر؟» دەگەن زاڭدى سۇراقتىڭ تۋاتىنى حاق. بۇل قاقتىعىس بۇۇ-نىڭ 1947 جىلى 29 قاراشادا قابىلدانعان قارارىنا سايكەس, پالەستينا جەرىندە ءبىرى – اراب, ەكىنشىسى ەۆرەي ناسىلدەس ەكى مەملەكەت قۇرىلعان كەزدەن باستالعان بولاتىن. اتالمىش قۇجاتتىڭ نەگىزىندە يۋدەيدىڭ ەرتەدە ەرشالايم اتانعان يەرۋساليم قالاسى ەرەكشە مارتەبە الىپ, ءۇش ءدىننىڭ باسىن قوسقان مەكەن بولۋعا ءتيىستى ەدى. الايدا, سيريا, ەگيپەت, ليۆان, يراك جانە ترانسيوردانيا (يوردانيا) سەكىلدى بەس اراب مەملەكەتى جوسپاردى ورىنداۋدان باس تارتىپ, جاڭا قۇرىلىپ جاتقان يزرايلعا قارسى ۇرىس اشتى. وسى سوعىستىڭ اقىرىندا يزرايل ءبارىن جەڭىپ شىعىپ, يەرۋساليمنىڭ باتىس قاپتالىن باسىپ الدى.
1967 جىلى ايماقتا تاعى ءبىر جانجال بۇرق ەتە ءتۇستى. بىراق ول ۇزاققا بارعان جوق, سوڭىندا يزرايل يەرۋساليمنىڭ شىعىس جاعىن دا وزىنە قاراتتى. ارادا 13 جىل وتكەسىن, 1980 جىلى يزرايل بۇدان بىلاي ءبىرتۇتاس يەرۋساليم ءوزىنىڭ استاناسى بولاتىنىن جاريا ەتتى. سونىمەن بىرگە مۇنداعى مۇسىلماندار ءۇشىن قاسيەتتى جەرلەردى يوردانيانىڭ, حريستياننىڭ عيبادات ۇيلەرىن ريم پاپاسىنىڭ قاراۋلارىنا بەرىپ, ەۆرەيلەر ءتاۋ ەتەتىن ورىنداردى وزدەرىنىڭ قاناتى استىنا كىرگىزدى.
ايتكەنمەن, مۇنىمەن ماسەلە شەشىلمەدى. يەرۋساليم ءيزرايلدىڭ وڭاشا بايتاعى بولىپ كەتە المادى. سوندىقتان وتكەن عاسىردىڭ 90-شى جىلدارىندا ەۆرەيلەر ماسەلەگە باسقا قىرىنان كەلىپ, يەرۋساليم اۆتونوميالى مەملەكەتىن قۇرۋ جونىندە تىلەك ءبىلدىردى. بىراق بۇل ارەكەتتەن ەشتەڭە شىقپادى. وسىدان كەيىن يزرايل يەرۋساليمدى ءوزىنىڭ ەشقانداي بولىنىسكە جاتپايتىن, باسقا ەش مەملەكەتكە باعىنبايتىن استاناسى ەكەنىن مالىمدەدى. ول پالەستيناعا قالا ىرگەسىندەگى ءابۋ-ءديستى ورتالىق ەتۋدى ۇسىندى. بىراق پالەستينالىقتار بۇعان كەلىسكەن جوق, باسقا اراب مەملەكەتتەرىنىڭ قولداۋىنا سۇيەنگەن ولار شىعىس يەرۋساليمدى وزدەرىنىڭ ورداسى ەكەنىن ايتۋدان تانبادى.
يەرۋساليم توڭىرەگىندەگى پىكىرتالاس كۇنى بۇگىنگە دەيىن جالعاسىپ كەلگەنىمەن, ءالى ءوزىنىڭ ءتۇيىندى شەشىمىن تاپقان جوق ەدى. قازىرگى الا جىلان, اش باقا قالىپ سونى تاعى كورسەتەدى. ال جاھاننىڭ جەتەكشى ەلدەرى بۇل ماسەلە جونىندە يزرايل مەن پالەستينا ءوزارا قانداي كەلىسىمگە كەلسە, سوعان يىلەتىن بولىپ, ءالىپتىڭ ارتىن باعىپ كەلگەن-ءدى. الايدا, ونداي مامىلە بولا قويمادى. مۇنىڭ ەسەسىنە, پالەستينالىقتار ورتاسىندا جوعارىدا ايتىلعان حاماس (يسلام قارسىلىق قوزعالىسى) توبىرى پايدا بولىپ, كورشىلەرىنە قارسى جاۋلىق جاساۋعا كوشىپ كەتتى. ونىڭ بار ماقساتى ءيزرايلدى جەر بەتىنەن جويىپ جىبەرۋ بولىپ وتىر.
اقش الەمدىك دەڭگەيدەگى ويىنشى رەتىندە بۇل داۋ-دامايدان ەشقاشان تىسقارى قالعان ەمەس. مىسالى, 1995 جىلى بيلل كلينتون يەرۋساليمنىڭ بىرىگۋى مەن ءوز ەلىنىڭ ەلشىلىگىن تەل-اۆيۆتەن سوندا كوشىرۋ تۋرالى زاڭعا قول قويىپ جىبەرگەن. پرەزيدەنت زاڭنىڭ ورىندالۋىنا جاۋاپتى تۇلعا رەتىندە ءوزىن بەكىتتى. مۇنىڭ ارتىقشىلىعى, ول ەلدىڭ ۇلتتىق مۇددەسىنە قاۋىپ تونگەن جاعدايدا بۇل قۇجاتتىڭ كۇشىنە ەنۋىن كەيىنگە قالدىرا الاتىن. مىنە, وسى جىلدان باستاپ كلينتون, دجوردج بۋش جانە باراك وباما ءار جارتى جىل سايىن زاڭنىڭ ورىندالۋىن كەيىنگە جىلجىتۋمەن كەلگەن ەدى. ونى ورىنداۋعا كوزسىز شەشىم قابىلداعان وسى كۇندەرى اۋىزدىعا ءسوز, اتتىعا جول بەرمەۋگە شىققان دونالد ترامپ قانا بولدى.
رەسەي شىعىستانۋشىسى الەكسەي مالاشەنكو امەريكا پرەزيدەنتىنىڭ مۇنداي مالىمدەمە جاساۋ ءۇشىن وتە قولايلى ءساتتى پايدالانىپ قالىپ وتىرعانىن ايتادى. ونىڭ پىكىرىنشە, الىستى كوزدەگەن ترامپ ءوزىنىڭ ستراتەگيالىق جوسپارىنا ساي مۇنى قازىر ادەيى ايتىپ وتىر. «بۇل – ترامپتىڭ كەزەكتى ەكستسەنترلىك قادامى ەمەس, بۇل – سانالى تۇردە قابىلدانعان شەشىم» دەيدى ول. وسىلايشا ۆاشينگتون ءوزىنىڭ ءيزرايلدى باياعىدان بەرى بەكەر قولداپ كەلە جاتپاعانىن بايقاتىپ قويدى.
ازىرگە 22 ەلدىڭ باسىن قوساتىن اراب مەملەكەتتەرى ليگاسى بۇل ماسەلەدە ايتارلىقتاي بەلسەندىلىك تانىتىپ وتىرعان جوق. ولار شيەلەنىستى بەيبىت جولمەن شەشۋ جونىندە كەلىسسوز جۇرگىزۋدىڭ مۇمكىن ەمەس ەكەنىن ايتادى. وڭتۇستىك-شىعىس ازيانىڭ يندونەزيا جانە مالايزيا اتتى ەكى ءىرى مۇسىلمان ەلى دە ترامپتىڭ شەشىمىنە شەكەلەرىنەن قاراپ وتىر. بۇلار عانا ەمەس, ەۋروپا وداعى مەن بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى دا الاڭداۋلى. فرانتسيا پرەزيدەنتى ەممانۋەل ماكرون بۇل شەشىمنىڭ بۇۇ قارارى مەن حالىقارالىق باسقا دا قۇجاتتارعا قايشى كەلەتىنىن مالىمدەدى.
ەندى يزرايلگە پالەستينا اۆتونومياسىنىڭ ليدەرى ماحمۋد ابباسپەن كەلىسسوز جۇرگىزۋ كۇرت قيىندايدى. ال ترامپتىڭ كەڭەسشىلەرى يەرۋساليمدى مويىنداۋ توڭىرەگىندەگى دۇربەلەڭ باسىلعانعا دەيىن بەيبىت جوسپار باعىتىمەن جۇمىس جۇرە بەرەتىنىن جەتكىزدى. ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە, بۇل جەردە اقش اكىمشىلىگى ءوزىنىڭ يەرۋساليم جانجالىنىڭ ەن ورتاسىنا قويىپ كىرىپ كەتكەندەرىن اڭعارماي تۇر. بۇل ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى كەلىسسوزدىڭ تابىستى جۇرۋىنە قاتتى كەدەرگى كەلتىرەدى.
سەرىك ءپىرنازار
