ادامنىڭ اجالى نەدەن كەلەدى؟ ستاتيستيكالىق ورتالىقپەن حابارلاسىپ, استانالىقتاردىڭ ولىمىنە سەبەپ بولعان جايتتاردى بىلمەك بولدىق. مىسالى, بىلتىر, 2018 جىلدىڭ قاڭتارىنان جەلتوقسانعا دەيىن 4147 استانالىق باقيلىق بولىپتى. ونىڭ ىشىندە ونكولوگيالىق دەرت 907 ادامنىڭ تۇبىنە جەتىپتى, 443 ادامنىڭ اجالىنا جازاتايىم جايت سەبەپ بولعان.
ىشىمدىكتىڭ سالدارىنان, تىنىس الۋ جولدارىنىڭ اسقىنۋىنان, اس قورىتۋ ورگاندارىنىڭ اۋرۋلارىنان دا تۇرعىندار كوپتەپ كوز جۇمعان. جۇقپالى اۋرۋ دا 60-تان استام ادامدى الىپ كەتىپتى. ءبىزدى ويلاندىرعان نارسە, وسى مارقۇم بولعان 4147-ءنىڭ 31,7 پايىزى, ياعني 1316 ادامنىڭ اجالىنا سەبەپ بولعان كەسەلدىڭ جايى ەدى. ءبىر جىلدا وسىنشاما ادام جۇرەك-قان اينالىمى جۇيەسىنىڭ بۇزىلۋىنان قايتىس بولىپتى. مۇنىڭ ىشىنە ادامداردىڭ گيپەرتونيا, يشەميا, مي قان تامىرلارىنىڭ زاقىمدانۋى كىرەدى.
ورتالىقتاعى وپىنعاندار
ادام ءومىرىن باۋداي قيعان بۇل دەرتتىڭ نە ەكەنىن ءبىلۋ ءۇشىن №1 قالالىق اۋرۋحانا جانىنداعى ينسۋلت ورتالىعىنا بارعان ەدىك. بارىپ, ەكى دۇنيەنىڭ ورتاسىندا جاتقان جانداردىڭ مۇشكىل ءحالىن كوردىك. كۇنى كەشە اتتاي شاۋىپ جۇرگەن اپتالداي ازاماتتاردىڭ سۇلاپ ءتۇسىپ, جارتىلاي ولىك بولىپ جاتقانى دا جانىمىزعا باتتى.
ورتالىقتىڭ جۇمىسىمەن تانىستىرعان اعا ورديناتور ءاليا يمانوۆا «ءينسۋلتتىڭ ستاتيستيكاسى وتە جامان. 10 ادامنىڭ 5-ەۋى كومادان شىقپاي-اق بىردەن ءولىپ كەتەدى. 1-ەۋى عانا ۇزاق ۋاقىت بويىنا كۇتىمى بولىپ شەكتەۋلى تىرلىگىنە ورالا السا, قالعان 4-ەۋى مۇگەدەك بولىپ, سوزىلمالى اۋرۋىنىڭ اسقىنۋى سالدارىنان كوپكە جەتپەي كوز جۇمادى. ەگەر بۇرىندارى ينسۋلتپەن, نەگىزىنەن, ەگدە ادامدار اۋىرسا, قازىر جاسى 30-دان ەندى اسقان ازاماتتار قىرشىن كەتىپ جاتىر» دەپ دەرتتىڭ قاتەرىن جاسىرمادى.
– اسىرەسە, جاستاردىڭ اۋرۋ تۋرالى اقپاراتى از. باسى اۋىردى ما, اۋزى قۇرعاپ, تاماعى كەبىرسىدى مە, وعان كوڭىل بولمەيدى. ال بۇل – ادام اعزاسىنداعى ناقتى وزگەرىستىڭ ءبىر نىشانى. ينسۋلت وزدىگىنەن پايدا بولمايدى. ول – ادامنىڭ اسقىنعان اۋرۋلارىنىڭ اۋىر زاردابى. ينسۋلتكە جەتكىزەتىن اۋرۋلار شاش ەتەكتەن: گەماتولوگيالىق اۋرۋلار, قاننىڭ تەز ۇيۋى, حولەستەرين, قانت ديابەتى, ت.ب. ەكىقابات ايەلدەردىڭ ءبىر اياعى توردە, ءبىر اياعى كوردە دەپ بەكەر ايتپايدى, ولار دا قاتەرلى توپقا كىرەدى. جىلدار بويىنا قوردالانعان سوزىلمالى اۋرۋلارىن قاداعالاپ, دارىگەر كەڭەسىن الىپ وتىراتىندار كەمدە-كەم. ستەنوكارديا, ينفاركت, ينسۋلت دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلە بەرمەيدى. ءتىپتى جاقىن اعايىندارى نە تانىستارى وسى دەرتكە شالدىعىپ, دۇنيەدەن ءوتىپ جاتسا دا ءوزىنىڭ باسىنا كەلمەيتىنىنە سەنىمدىلىگى قامسىزدىعىنان دەر ەدىم.
اسىلاننىڭ اعاتتىعى
ورتالىقتىڭ مەڭگەرۋشىسى ايگۇل قايساربەكوۆا ءينسۋلتتى مي قان اعىمى بۇزىلۋى سالدارىنان مي تىندەرىنىڭ زاقىمدالىپ, ميعا قان قۇيىلۋىمەن ءتۇسىندىردى. وسىندا ەم الىپ جاتقان 35 جاستاعى اسىلانمەن سويلەسۋگە رۇقسات بەردى. اسىلاننىڭ كوڭىلىن سۇرادىق. ءتىلى كۇرمەلسە دە, سۇراعىمىزعا جاۋاپ بەرۋگە تىرىستى. 3 بالانىڭ قامى, جۇمىس-تىرلىك دەپ ءدۇرسىن-ءدۇرسىن قان قىسىمىنىڭ كوتەرىلىپ جۇرگەنىنە ءمان بەرمەگەن. ۋچاسكەلىك دارىگەرلەردىڭ ءىش دەپ بەرگەن ءدارىسىن ىشۋگە دە قولى تيمەگەن. ءبىر جاعىنان تۇيمەدەي ءدارىنىڭ كۇشىنە ەمەس, ءوزىنىڭ جاستىعىنا سەنگەن بولسا كەرەك. كۇندەردىڭ كۇنىندە بار قۋاتى تاۋسىلىپ, ەس-ءتۇسسىز قۇلاپ, رەانيماتسياعا تۇسەدى.
– الدىنداعى حالىمەن سالىستىرعاندا اسىلاننىڭ جاعدايى كوش ىلگەرى. بىرتىندەپ ەسى كىردى, جادى قالپىنا ءتۇسىپ كەلەدى. ءبىر تاۋلىك بويىنا رەانيماتسيادا جاتىپ ينسۋلت ورتالىعىنىڭ قارقىندى تەراپيا بولىمىندە ەم الدى. قاڭتاردىڭ سوڭىنا دەيىن وسىندا جاتىپ, سوسىن وڭالتۋ بولىمىندە قارالادى. ءتورت اي بويىنا دارىگەر نۇسقاۋىن ورىنداپ, ءوز ۇيىندە كۇتىم جاسالۋى ءتيىس. ودان كەيىن قالپىنا كەلمەسە, ماڭدايىنا جازعانىن كورەدى, – دەيدى ورتالىق مەڭگەرۋشىسى ايگۇل قايساربەكوۆا.
كەسەلدەن كەيىنگى قيىن ءومىر
وسى جەردە شەگىنىس جاساپ ايتا كەتەيىن, ينسۋلتتەن, جالپى ناۋقاستىڭ سالدارىنان مۇگەدەكتىككە شىققاننىڭ احۋالى وتە مۇشكىل. ەگەر ەم قونباي ەش قارەكەتسىز قالسا, 1-توپقا, تىلگە كەلىپ, ءوز تاماعىن ءوزى جەي الاتىن بولسا وندا 2-توپقا, ءوزى ءجۇرىپ-تۇرىپ, ءوز جاعدايىن ءوزى جاسايتىنداي بولسا 3-توپقا جاتقىزىلادى. 1-توپتاعىلارعا مىندەتتى تۇردە اۋزىنا سۋ تامىزاتىن كۇتۋشى قاجەت. قازىرگى كۇندە مۇنداي كىسىلەرگە ەشقانداي جاعداي جاساۋ قامتىلماعان. دەمەك, ناۋقاس اعايىننىڭ قولىنا قاراپ قالادى دەگەن ءسوز. ونىڭ ۇستىنە, ۇنەمى ءىشىپ وتىرۋى ءتيىس ءدارى-دارمەگىنىڭ باعاسىن قوسىڭىز. جالپى, ينسۋلت ورتالىعىندا ەمدەۋدىڭ ءمانى وزگەشە, ناۋقاس وزىنە-ءوزى كەلىپ, ءوزى تاماقتانىپ, ءوزى دارەتكە وتىرا الاتىنداي دەگەندەي, جەكە باسىنا قاتىستى ارەكەتىن جاساي الاتىنداي قالپىنا كەلتىرەدى. ينسۋلت قۇلان-تازا جازىلىپ شىعاتىن اۋرۋ ەمەس. ءبىر ناۋقاستىڭ ورتالىقتا ەكى اپتا جاتىپ العان ەمى – شامامەن 130-190 مىڭ تەڭگەنىڭ ارالىعىندا.
اللا جانىن قالدىرىپ, جارىق سىيلاسا دا, ينسۋلتتەن تۇرۋ وڭاي ەمەس. ول دەگەنىمىز نە؟ باس ميىنىڭ قالپىنا كەلۋى ناۋقاستىڭ ءوزىنىڭ ومىرگە قۇلشىنىسى ارتىپ, اۋرۋمەن الىسقاندا عانا قالپىنا كەلەدى. كوبى كۇيزەلىسكە تۇسەدى. نەگە؟ ويتكەنى كۇنى كەشەگە دەيىن ساپ-ساۋ بولىپ ءجۇرىپ-تۇرعاندا اياقاستىنان مۇشكىل حالگە تۇسەدى. وتباسىنا ماسىل بولۋ دا كۇيزەلىستى تەرەڭدەتەدى. ودان بولەك, تۇرمىستىق داعدىلارىن قالپىنا كەلتىرەتىن ەرگوتەراپەۆتىڭ جۇمىسى بولەك. ول كيىمىنىڭ تۇيمەسىن تۇيمەلەپ, قالاي اعىتىپ, قالاي جۋىنىپ, قالاي ساقال الۋ كەرەك دەگەن سياقتى قاراپايىم تىرلىگىن قالپىنا كەلتىرەدى. لفك نۇسقاۋشىسى قول-اياعىن قالاي قوزعاپ, ورنىنان تۇرىپ, ءجۇرۋدى ۇيرەتەدى. بۇل دا ۇزاق پروتسەسس.
ىشىمدىك تە ىشتەن شالادى
كەلەسى پالاتادا ىشىمدىك سالدارىنان ميىنا قان قۇيىلعان ادام جاتىر ەكەن. اپتالاپ اراقتان اۋزى قۇرعاماعان. تالماسى ۇستاعانعا دەيىن دە اۋرۋدىڭ نىشاندارى بىلىنگەن. السىزدىك, اياق-قولدارىنان كۇش كەتكەن, بەتى ءبىر جاعىنا قيسايىپ, ءتىلى كۇرمەلىپ, ورنىنان تۇرا الماي قالعاندا بارىپ قۇلاعان جەرىنەن تاۋىپ العان. ەسىن بىلەدى, بىراق جارتىلاي دەنەسى جانسىز قالعان. وسىلايشا ءاليا يمانوۆا ناۋقاستىڭ قىسقاشا تاريحىنا توقتالىپ ءوتتى. الكوگول, تەمەكى, قۇرامىندا كوفەين بار ەنەرگەتيكالىق سۋسىنداردىڭ شامادان تىس ءىشۋى دە وسىعان يتەرەدى.
جالپى, اۋرۋدىڭ سەبەبى وزىمىزدە جاتىر. بۇل قورشاعان ورتانىڭ قولايسىزدىعى, ۇلكەن قالاعا ءتان سترەسس, الەۋمەتتىك جاعىنان ەرتەڭگە دەگەن سەنىمسىزدىك, ءتىپتى بانكتەن العان نەسيەمىزدىڭ ۋايىمى دا تۇبىمىزگە جەتەدى. ودان قالدى فاستفۋدتى (بۋرگەر, گامبۋرگەر) ءتۇرلى سۋسىنمەن قوسىپ ءىشىپ العاندا ول دا اعزامىزعا جۇعىمدى ەمەس. ءبىزدىڭ جامان ادەتتەرىمىز اۋرۋدىڭ قۇرساۋىنا تىكەلەي الىپ كەلەدى. سەمىزدىك تە ءينسۋلتتى قوزدىراتىن فاكتوردىڭ ءبىرى. سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ۇستاپ, تىم بولماسا كۇنىنە ءبىر ساعات جاياۋ ءجۇرىڭىز دەگەن ءسوزىمىزدى كىم ەسكەرىپ جاتادى دەيسىز.
ەسەن-ساۋىندا قامقور بولايىق
مىنا ومىردە ماڭگىلىك بىرگە جاسايتىنداي اعايىن اراسىندا, قىزمەتتەس ارىپتەستەر اراسىندا, باستىق پەن قولاستىنداعى قىزمەتكەرلەردىڭ ءبىر-بىرىمەن جاۋىعىپ, ءومىرىن ازاپقا اينالدىراتىندار دا جەتىپ ارتىلادى. وسىنداي جاعداي دا ادامنىڭ يممۋنيتەتىن ازايتىپ, ءومىرىن قىسقارتادى.
ورتالىقتىڭ مەڭگەرۋشىسى ايگۇل قايساربەكوۆا ءسوز اراسىندا مىنا ءبىر نارسە تۋرالى ايتىپ ەدى. «وسىندا كەلىپ تۇسكەن ادامداردىڭ ارتىنان تىم قۇرىعاندا ون ادام حابارلاسىپ, ناۋقاستىڭ ءبىرى اعاسى, ءبىرى كوكەسى ەدىم, جاقسىلاپ قاراڭىز دەپ ءوتىنىپ جاتادى. قولىنان كەلسە, جۇرەگىنىڭ جارتىسىن ءبولىپ بەرگىسى كەلىپ تۇرعانداي. جانى قينالعاندا جانىنان تابىلاتىنىمىز, اعايىندى «وكپەگە قيسا دا, ولىمگە قيمايتىنىمىز بار», ول دا تۇسىنىكتى. بىراق سول ادامنىڭ اعايىندارى ينسۋلتتەن قۇلاعانشا كۇتپەي, اراگىدىك جاعدايىن ءبىلىپ, نە ىستەپ جۇرگەنىنەن حاباردار بولىپ, ءبىر-بىرىنە قامقورشى بولسا, وسىنداي حالگە جەتكىزەر مە ەدى؟ قولدى كەش سەرمەگەنمەن نە پايدا؟!».
