يسلام بانكينگى تەك مۇسىلماندارعا ارنالعان با؟ «حالال كاپيتال» تۋرالى نە بىلەمىز؟ يسلام بانكتەرىنىڭ پايىزسىز اقشا بەرەتىنى قانشالىقتى شىندىق؟
يسلام قارجىلاندىرۋ جۇيەسى تۋرالى قيسىنعا كەلمەيتىن بولجام كوپ. ونىڭ ەڭ باستى سەبەبى – قارجى ينستيتۋتتارىنىڭ جۇمىس ىستەۋ قاعيدالارىنىڭ دۇرىس تۇسىندىرىلمەۋى. ماسەلەن, يسلام بانكينگى تەك مۇسىلماندارعا عانا قىزمەت كورسەتەدى دەگەن اعات پىكىر قالىپتاسقان. شىن مانىندە, ءىرى قارجى ورتالىعى – ۇلىبريتانيا مەن مالايزياداعى يسلام بانكتەرى تۇتىنۋشىلارىنىڭ تەڭ جارتىسىن مۇسىلمان ەمەستەر قۇرايدى ەكەن.
بانكتىڭ ماقساتى – پايدا تابۋ
يسلام قارجىلاندىرۋى تۋرالى وتاندىق ەكونوميستەر ەندى ايتا باستادى. ونىڭ قىزمەتى مەن قاعيداسىنا قاتىستى دۇرىس اقپارات بەرۋدىڭ ماڭىزدىلىعى ارتتى. يسلام نەسيەسى پايىزسىز بولعاندىقتان, كوبىمىز تەگىن نەسيە دەپ كەلدىك. اقيقاتىندا, ولاي ەمەس.
«پايىزدى نەسيەنى پايدالانۋ ءۇشىن اقى دەپ تۇسىنەتىن ادامدار «پايىزسىز» دەگەن تۇسىنىكتى «تەگىن» دەپ ۇعىنۋى مۇمكىن. مۇنداي قاتەلىك, سونىمەن بىرگە, «يسلام نەسيەسىنىڭ» انىقتاماسىمەن دە بايلانىستى. ادەتتە, بانك نەسيەسىن ءبىز پايىزعا بەرىلەتىن اقشالاي كومەك (سسۋدا) دەپ قابىلدايمىز. ول دۇرىس ەمەس. يسلام بانكى – كوممەرتسيالىق ۇيىم بولعاندىقتان, ونىڭ دا باستى ماقساتى – پايدا تابۋ. ال بانك پايىزسىز اقشا بەرەدى دەگەن بولجام ويعا قونىمسىز. سوندىقتان «يسلام نەسيەسى» كەزىندە بانك پايدا تابۋدىڭ باسقا جولدارىن پايدالانادى. «يسلام نەسيەسى» تەگىن تاراتىلمايدى. وسىنى تولىق ءتۇسىنىپ العانىمىز ءجون. بۇعان قوسا, الەمدىك تاجىريبەدە يسلام بانكتەرىنىڭ قىزمەت كورسەتۋ قۇنى ءداستۇرلى بانكتەرگە ۇقساتىپ جاسالادى (ينفلياتسيا, قاۋىپ-قاتەرلەر, پايدا نورمالارى) جانە ءونىمنىڭ شەكتى باعاسى بانك ونىمدەرىنە جالپى نارىقتىڭ باعالارىنا سايكەس بولادى.
كەلەسى قاتە تۇسىنىك – ول, «يسلام نەسيەسى» وتەۋسىز بولادى, سوندىقتان بەلگىلى ءبىر سەبەپتەردەن كليەنت بانككە اقشاسىن تولەي الماسا, وعان ءبارىن كەشىرەدى. بىراق بۇل تۇجىرىم دا اقيقاتتان الىس. يسلام بانكى نەسيەنى قايتارىپ الۋدىڭ كەپىلى رەتىندە مۇلىكتى تولىق تالاپ ەتۋگە, سونىمەن بىرگە سالىنعان قارجىنى كليەنتتەن سوت ارقىلى وندىرۋگە قۇقىلى» دەيدى سك ليزينگ» اق قاۋىپ-قاتەر مەنەدجمەنتى جانە يسلام قارجىلاندىرۋ دەپارتامەنتىنىڭ ديرەكتورى ادىلبەك رىسقۇلوۆ. ونىڭ ايتۋىنشا, يسلام بانكىنىڭ نەسيە شارتتارىمەن تانىسقان ادامدار ەكى ءتۇرلى ويدا قالادى.
العاشقى كەزدە كەيبىر كليەنتتەر يسلام نەسيەسى پايىزبەن بەرىلەتىنىن ەستىگەننەن كەيىن, بۇل دەگەنىڭىز ريبا – وسىمقورلىق, سوندىقتان اللا الدىنداعى كەشىرىلمەيتىن كۇنا ەمەس پە دەپ, تاڭ قالادى ەكەن. بىراق بۇل «پايىز» بەن «ريبا» ۇعىمدارىن بۇرىس تۇسىنگەننىڭ سالدارىنان تۋعان ابەستىك. «پايىز – بەلگىلى ءبىر زاتتىڭ 1/100 بولىگىن بەلگىلەيتىن ماتەماتيكالىق قۇرال. «%» تاڭبامەن جازىلادى. مىسالى, 100 گرامم 1 كيلوگرامنىڭ 10 %-ى. ياعني, بەلگىلى ءبىر زاتتىڭ كەز كەلگەن بولىگىن سول زاتتىق تۇتاس كۇيىنە قاتىناسىن پايىزبەن ولشەۋگە بولادى.
ال ريبا دەگەنىمىز – قارىزدىڭ مەرزىمىن ۇزارتقانى ءۇشىن سىياقى تۇرىندە الىناتىن قالدىق. ول نومينالدى تۇردە, مىسالعا, 1000 تەڭگە قارىزدان 120 تەڭگە, پايىزدىق تۇردە دە – 1000 تەڭگەنىڭ 120% بولۋى مۇمكىن. ىشكى مازمۇنى سول قالپىندا ساقتالادى دا تەك بەلگىلەۋ ءتۇرى عانا وزگەرەدى. دەمەك, پايىز بەن ريبا – ەكى بولەك دۇنيە, پايىز ريبانىڭ سانىن بەلگىلەۋ ۇلگىسى رەتىندە عانا قولدانىلادى. يسلام بانكتەرى دە ءوز الدىنا يسلام نەسيەسى ارقىلى تۇسىمدىلىك دەڭگەيىن بەلگىلەۋ ءۇشىن «پايىز» ۇعىمىن پايدالانادى. بۇل ريبانىڭ بالىن تەرىسكە شىعارادى. مىسالى, ەگەر يسلام نەسيەسى 9%-بەن بەرىلەتىن بولسا, وندا بانك كەلىسىمشارتتا كورسەتىلگەن سومادان 9% پايدا كورەدى دەگەن ءسوز, بىراق كەلىسىمشارتقا اقشا اۋدارىمىنا سىياقى الۋدىڭ, ياعني ريبانىڭ ەش ەلەمەنتتەرى ەنگىزىلمەيدى» دەپ تۇسىندىرەدى ادىلبەك رىسقۇلوۆ.
يسلام قارجىسىن تارتۋعا مۇددەلى
قارجى سالاسى ماماندارىنىڭ پىكىرىنشە, ەلىمىزدە يسلام بانكينگىنىڭ قىزمەتىن بەلسەندى دامىتۋ ءۇشىن سالىق زاڭىن وزگەرتۋ كەرەك. ويتكەنى قولدانىستاعى نورمالار يسلام قارجى كومپانيالارىنا ەلىمىزدە قىزمەت ەتۋىنە رۇقسات بەرسە دە, كەيبىر ۇساق-ءتۇيەك ماسەلەلەر كەزدەسەدى. ماسەلەن, نەگىزگى يسلام ونىمدەرىنىڭ ءبىرى «مۋراباحا» – بانك تاراپىنان ساتىپ الىنادى جانە ودان ءارى كليەنتكە مەرزىمىن ۇزارتىپ قايتا ساتىلادى.
سوندىقتان قوسىمشا قۇن سالىعى پايدا بولادى. اينالىپ كەلگەندە بانك ءونىمىنىڭ باعاسى وسەدى دە, يسلام بانكتەرىن ءداستۇرلى بانكتەرگە قاراعاندا اركەلكى شارتتار ورىنداۋعا مىندەتتەيدى. مىنە, اتالمىش وزگەرىستەردىڭ ءبىرى وسى تۇستا قاجەت. وسىدان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن «استانا» حالىقارالىق قارجى ورتالىعىنىڭ باسشىسى قايرات كەلىمبەتوۆ ەلىمىزدە سۋكۋك يسلام باعالى قاعازدارىنىڭ مۇمكىندىگىن اتاپ وتكەن ەدى.
ول ەلوردادا وتكەن «IFN سنگ-2017» فورۋمىندا «قازىرگى تاڭدا بارلىق بانك اكتيۆتەرىنىڭ 1%-نا جەتپەيتىن يسلام قارجىلارىنىڭ نارىعى 2025 جىلعا تامان 5-10% قۇرايتىن بولادى» دەگەن بولجام جاسادى. وسى رەتتە سك ليزينگ» اق قاۋىپ-قاتەر مەنەدجمەنتى جانە يسلام قارجىلاندىرۋ دەپارتامەنتىنىڭ ديرەكتورى ادىلبەك رىسقۇلوۆ قازاقستانعا يسلام قارجىسى ەڭ الدىمەن شەتەلدىك ينۆەستيتسيانى يسلام الەمىنەن تارتۋ ءۇشىن قاجەت ەكەنىن العا تارتادى.
«بىراق كەز كەلگەن شەتەلدىك ينۆەستيتسيا, ءبىرىنشى كەزەكتە ينۆەستوردىڭ ءوزى ءۇشىن, ۆاليۋتالىق قاۋىپ-قاتەرلەرمەن بايلانىستى. ۇلتتىق ۆاليۋتانىڭ سوڭعى جىلدارداعى تۇراقسىزدىعى يسلام بانكينگىنىڭ دامۋىنا بىرقاتار قيىندىقتار كەلتىردى. ويىن شارتتارىنىڭ وزگەرىسى كەيبىر ىقتيمال ينۆەستورلارعا كەرى اسەر ەتتى, سوندىقتان ولار قولايلى جاعدايلاردىڭ ورناۋىن كۇتۋدە. بىراق ينۆەستورلار يسلام قارجىلارىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا دامىتۋعا مۇددەلى ەكەنىن اشىق ايتىپ وتىر» دەيدى ول. ساراپشىنىڭ پىكىرىنە سۇيەنسەك, يسلام بانكينگىنىڭ قازاقستاندا دامۋىنا ىقپال ەتەتىن بىردەن-ءبىر ۇيىم – «استانا» حالىقارالىق قارجى ورتالىعى.
ايتا كەتەيىك, قازىر ەلىمىزدە جالعىز يسلام بانكى كورپوراتيۆتى قارجىلاندىرۋ سالاسىندا جۇمىس ىستەيدى. 2017 جىلى بولشەكتەپ قارجىلاندىرۋ ونىمدەرىن ەنگىزۋ ارقىلى ودان ءارى دامىتۋ جوسپارلانعان.
گۇلميرا ايماعانبەت
