اۆتوكولىك جانە اۋىل شارۋاشىلىعى تەحنيكاسىن كادەگە جاراتۋ الىمى 50 پايىزعا دەيىن تومەندەتىلەدى. بۇل تۋرالى قر پرەمەر- ءمينيسترىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى رومان سكليار ءمالىم ەتتى.
«اتامەكەن» الاڭىندا پىكىرتالاستىڭ 4-5 راۋندىن وتكىزدىك. ولاردى ەكولوگيا, گەولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار, يندۋستريا جانە ينفراقۇرىلىمدىق دامۋ مينيسترلىكتەرى, ساراپشىلىق قاۋىمداستىقتار ۇيىمداستىردى. ناعىز ساراپشىلار, وتىرىك ساراپشىلار, اۆتووندىرۋشىلەر – ءبارى قاتىستى. ارينە, پىكىر وتە كوپ. ەلىمىزگە شەتەلدىك ەسكى-قۇسقى كولىكتەردى كىرگىزۋ ءۇشىن ۋتيلالىمدى مۇلدەم الىپ تاستاۋ ماسەلەسى دە كوتەرىلدى. وتاندىق ماشينا جاساۋ سالاسىنا نۇقسان كەلتىرۋگە تىرىسقاندار دا بولدى. دەگەنمەن اۆتوونەركاسىپتى ىنتالاندىرۋ دەڭگەيى جالپى بىزگە كولىكتىڭ بارلىق تۇرىنە جانە قۇراستىرىلاتىن اۋىل شارۋاشىلىعى تەحنيكاسىن كادەگە جاراتۋ الىمىن 50 پايىزعا دەيىن تومەندەتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى» دەدى ۇكىمەت باسشىسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى.
سايدا سانى, قۇمدا ءىزى جوق ميللياردتار
نۇر-سۇلتان قالاسىندا 2022 جىلدىڭ اقپان ايىنىڭ 1-ءى مەن 12-ءسى ارالىعىندا حالىقتان كادەگە جاراتۋ باعدارلاماسى بويىنشا پايدالانۋعا جارامسىز 43 جەڭىل كولىك, 12 جولاۋشى جۇك كولىگى قابىلدانىپتى.
ەلىمىزدە سالىناتىن كادەگە جاراتۋ جيناعى (ۋتيلسبور) ورتا داۋلەتتى ادامداردىڭ دا اۆتوكولىككە قول جەتكىزۋىن قيىنداتىپ جىبەردى. قازىر كوپشىلىك وسى باسى ارتىق «سالىقتىڭ» نە ءۇشىن جانە كىم ءۇشىن كەرەك ەكەنىن بىلمەي دال بولۋدا.
ەلىمىزدە سىرتتان اۆتوموبيل كىرگىزگەنى ءۇشىن مىندەتتى ۋتيليزاتسيالىق سالىم 2016 جىلدان باستاپ ەنگىزىلە باستادى. ونى قازاقستاندىق كولىك قۇراستىرۋشىلار دا, رەسمي سىرتتان اۆتوكولىك يمپورتتاۋشىلار دا, ەاەو-دان, باسقا مەملەكەتتەردەن اۆتوكولىك اكەلىپ, تىركەتۋشىلەر دە تولەۋگە مىندەتتى. ءار تەحنيكا ءۇشىن «سالىق» كولەمى 460 مىڭ تەڭگەدەن 14 ميلليون تەڭگەگە دەيىن جەتەدى. ال وعان ساتىپ العان كولىك باعاسىن, باسقا دا سالىقتار مەن شىعىنداردى قوسساڭىز, كەز كەلگەن ادامنىڭ قالتاسى كوتەرمەيتىنىن انىق بايقار ەدىڭىز.
كىشكەنە ۇڭىلە تۇسسەك, بۇل جيناقتىڭ ماقساتى ەسكى-قۇسقى ءاۆتوموبيلدى قايتا وڭدەپ, باسقا دا بولشەكتەرىن پايدالانۋ ءۇشىن « جاسىل» تەحنولوگيانىڭ ءبىر سالاسىن جەتىلدىرۋگە باعىتتالعانىن بايقايمىز. نەگىزگى وي ەسكى-قۇسقىدان ارىلىپ, ەلدەگى اۆتوكولىكتى جاڭارتۋ بولعانمەن, تۇپتەپ كەلگەندە, باعا جاڭا ماشيناعا دا, ۇستالعان ەسكى ماشيناعا دا ەكى ەكى جارىم ەسە كوتەرىلىپ كەتتى.
اشىلعان كۇننەن باستاپ بيىلعى قاڭتار ايىنا دەيىن «وكم وپەراتورى» جەكە كومپانياسى اينالىسقان كادەگە جاراتۋ جيناعى شارۋاسى كەيىنگى كەزدە شاتقاياقتاپ, نارازىلىق بىلدىرۋشىلەردىڭ ءۇنى مەملەكەت باسشىسىنا دەيىن جەتكەندىكتەن, قاسىم-جومارت توقاەۆ وتكەن قاڭتار ايىنىڭ سوڭىندا ءوز وكىمىمەن جيناق جيناۋدى توقتاتىپ, ولاردىڭ قىزمەتىن مەملەكەتتىك وپەراتور «جاسىل دامۋ» اق-قا بەردى.
«جاسىل دامۋ» اكتسيونەرلىك قوعامى – قر ەكولوگيا, گەولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار مينيسترلىگىنىڭ قاراماعىنداعى مەكەمە. جۇمىسقا كىرىسە سالىسىمەن بارلىق وپەراتسيالاردى توقتاتاتىنى جونىندە رەسمي حابارلاما جاساپ, بۇدان بىلاي كادەگە جاراتۋ تولەمدەرىنىڭ الىنبايتىنىن مالىمدەدى. بىراق سوڭى سيىرقۇيىمشاقتانىپ كەتتى.
قوعام بەلسەندىسى ەركىنبەك داۋلەتوۆتىڭ ايتۋىنشا, وسى ۋتيلسبوردان قاراپايىم حالىق زارداپ شەگىپ كەلەدى. الەمنىڭ بىردە-ءبىر ەلىندە مۇنداي كوتەرىڭكى باعا جوق. ەۋروپادا نەبارى 100 ەۋرو تولەسە, بىزدە 460 مىڭنان باستاپ 14 ميلليون تەڭگەگە دەيىن ءوندىرىپ الادى. سونشاما اقشا شىعاراتىنداي قازاقستاندىقتاردىڭ شەكەلەرى شىلقىپ وتىرعان جوق قوي. وسى جەردە كۇماندى نارسە وتە كوپ. بىرىنشىدەن, «جاسىل دامۋ» اق جۇمىسقا كىرىسكەننەن كەيىن ەكى كۇن وتكەن سوڭ «وكم وپەراتورى» جشس باسقارما توراعاسى مەدەت قۇمارعاليەۆ قاماۋعا الىندى. سول كۇنى كەشتە سىبايلاس جەمقورلىققا جول بەردى دەگەن جەلەۋمەن قر ەكولوگيا, گەولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار ۆيتسە-ءمينيسترى احمەتجان پىرىمقۇلوۆتىڭ قولىنا كىسەن سالىندى. ال كەلەسى كۇنى «وكم وپەراتورى» جشس اتقارۋشى ديرەكتورى رۋسلان شامشيەۆ وزىنە-ءوزى قول سالدى. وسىنىڭ ءبارى كەزدەيسوق پا؟
مىنانى قاراڭىز, بەس جىلدا «وكم وپەراتورى» جشس-كە 692 ميلليارد تەڭگە ءتۇسىپتى. ونىڭ 339 ميللياردقا جۋىعىن ولار وتاندىق كولىك جاساۋشىلارعا قايتارعان. مەملەكەتتىك كومپانيا سانالاتىن «جاسىل دامۋعا» اكتيۆتەردى بەرۋ كەزىندە «وكم وپەراتورى» جشس ەسەپشوتىندا 220 ميلليارد تەڭگە قالۋ كەرەك بولاتىن. بىراق سول اقشانىڭ «سايدا سانى, قۇمدا ءىزى جوق» دەگەندەي بولىپ شىققان. كەيبىر دەرەككوزدەر كاسسادا 130-دان 180 ميلليارد تەڭگەگە دەيىن اقشا جەتىسپەيدى دەگەندى ايتىپ وتىر.
كىم كىمگە قارىز؟
باسىندا كادەگە جاراتۋ جيناعى مەملەكەتتىك كومپانيا بولىپ سانالاتىن «جاسىل دامۋعا» كوشكەندە بوركىن اسپانعا اتىپ قۋانعاندار ەندى ويلانىپ قالدى. «وكم وپەراتورى» جشس «التى جىل بويى ءبىزدى قاناپ كەلدى, باسقا ەلدەرگە قاراعاندا بەس-التى ەسە ارتىق تولەيمىز» دەپ ۇلكەن بيزنەس وكىلدەرى دە, قاراپايىم ازاماتتار دا زار قاقساپ ەدى. جۇرتشىلىق ەندى كادەگە جاراتۋ جيناعى جاڭا كومپانياعا بەرىلگەنمەن, ءالى دە سول جەكەمەنشىك باستامالار مەن قاجەتتىلىكتەر تۋىنداپ, مەملەكەتتىك قاداعالاۋلار تەك «شارتتى» تۇردە بولا ما دەپ كۇماندانا باستاعانداي.
كوپشىلىككە تۇسىنىكتى بولۋى ءۇشىن ايتا كەتەيىك, كادەگە جاراتۋ جيىنتىعى – ەسكى-قۇسقى ماشينالاردان الىناتىن الىم. ونىڭ ءبىر ماقساتى – قورشاعان ورتاعا, ياعني ەكولوگياعا كەلتىرەتىن زياندى الدىن الا وتەۋ. بىراق بۇل, اينالىپ كەلگەندە, اقشا تولەتۋدىڭ ءبىر تەتىگى بولىپ شىقتى. كەز كەلگەن ازاماتتىڭ قالتاسىن قاعىپ قانا قويعان جوق, بۇل شارا قازاقستاندىق ءاۆتووندىرىستىڭ دامۋىنا دا كەدەرگى كەلتىردى. وتاندىق ءاۆتووندىرىس دەيمىز-اۋ, ال شىن مانىندە made in Kazakhstan – تەك باسقا ەلدەن دايىن اكەلىنگەن كولىكتەردىڭ دوڭعالاعىن سالۋمەن نەمەسە ءىرى ءبىر تەگىن اۋىستىرۋمەن عانا جۇمىس تىندىرىپ وتىرعان كاسىپورىن.
ەلىمىزدەگى اۆتوموبيل بيزنەسى قاۋىمداستىعىنىڭ مالىمەتى بويىنشا قازاقستان ءاۆتووندىرىسى 33 پايىز, ءتىپتى جەكەلەگەن مودەلدەرگە جۇگىنسەك, 50 پايىز عانا ءونىم وندىرەدى. تۇتاس ءبىر اۆتوكولىك قۇراستىرىپ شىعارۋ جونىندە ءسوز بولۋى دا مۇمكىن ەمەس. مىنە, وسىلاي 2003 جىلدان بەرى ىشكى اۆتوموبيل ءوندىرىسى دەگەن جەلەۋمەن كەيبىرەۋلەر مايشەلپەككە باتىپ كەلەدى. كادەگە جاراتۋ جيناعىن ەنگىزگەلى ەلىمىزدە رەسەي, ارمەنيا, گرۋزيا, قىرعىزستاندا ەسەپتە تۇرعان اۆتوكولىكتەر قاپتاپ كەتتى. ءارى ولاردىڭ باعاسىن دا كەز كەلگەن ادامنىڭ قالتاسى كوتەرە بەرمەيدى.
قوعامدىق كولىكتەردە دە جاعداي ءماز ەمەس. وبلىستاردى ايتپاعاننىڭ وزىندە, نۇر-سۇلتان, الماتى, قاراعاندى سياقتى ءىرى قالالاردا تۇتىندەپ جۇرگەن اۆتوبۋستاردى ءجيى كورۋگە بولادى. اۆتوپارك باسشىلارى قول استىنداعى تەحنيكانى جاڭارتقىسى-اق كەلەدى. بىراق كادەگە جاراتۋ جيناعى مولشەرلەمەسى وعان مۇمكىندىك بەرمەي قويدى. ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنشا, ەلىمىزدە 16 مىڭ ەسكىرگەن اۆتوبۋس جاڭارتۋدى قاجەت ەتەتىن كورىنەدى.
ءۇمىت اقتالا ما؟
ماسەلەگە باسقا جاعىنان كەلسەك, ۋتيلسبور تەك ەلگە يمپورتتىق اۆتوكولىكتەر اكەلۋگە عانا ەمەس, شەتتەن كەلەتىن ازىق-تۇلىك تاۋارلارىنىڭ دا قىمباتتاۋىنا جول اشقان. ماسەلەن, قازاقستانعا اۋىل شارۋاشىلىعى تەحنيكالارىن كىرگىزۋگە سالىناتىن «ۇستەمەنىڭ» باسىندا ۋادە ەتىلگەندەي ەكى-ءۇش پايىز ەمەس, 20 پايىزعا دەيىن ءوسىپ كەتۋى فەرمەرلەردى تىعىرىققا تىرەدى. ەندى ولار وزدەرى شىعاراتىن تاماق ونىمدەرىنىڭ دە باعاسىن كوتەرۋگە ءماجبۇر بولىپ وتىر. مىنە, سودان كەلىپ كوستا-ريكادان اكەلىنەتىن اناناستان گورى ەلىمىزدە وندىرىلەتىن قيار مەن قىزاناق ءۇش ەسە قىمبات بولىپ شىقتى.
ساراپشىلار تاعى ءبىر جايعا نازار اۋدارتادى. قانشا ايتىلسا دا, ۋتيلسبوردىڭ جىلدار بويى ءسال دە بولسا تومەندەمەۋىنە بىردەن-ءبىر مۇددەلى رەسەيلىك «كاماز» بەن «اۆتوۆاز» كاسىپورنى بولىپ شىقتى. اتالعان الپاۋىتتار جوعارىداعى كولىكتەردى قازاقستاندا قۇراستىرىپ كەلگەن. ونىڭ ۇستىنە بۇل رەسەيلىك اۆتوموبيل وندىرۋشىلەر سول ۋتيليزاتسيا جيناعىنان سۋبسيديا الادى ەكەن. ءارى سالىقتىڭ بارلىق تۇرىنەن بوساتىلعان كورىنەدى.
بۇل تۋرالى ەكونوميست نۇرساعات ءاشىم بىلاي دەيدى. «كورشىلەرىمىز بۇل جاعىنان ۇپايلارىن تۇگەندەپ وتىر. شىنىندا دا, ولار قازاقستان اۋماعىنداعى كاسىپورىنداردىڭ دامۋىنا قارجى قۇيىپ كەلەدى. وتكەن جىلى قوستانايدا KamLitKZ («كاماز» ەنشىلەس كاسىپورىن) شويىن قۇياتىن زاۋىت قۇرىلىسىن باستادى. وعان 80 ميلليارد تەڭگە قارجى سالىپ, 300 جاڭا جۇمىس ورنىن اشتى. بيىل تاعى دا جيناقتاۋشى زاۋىت قۇرىلىسىن باستاپ, 400 ادامدى جۇمىسپەن قامتىماقشى. ەگەر كادەگە جاراتۋ جيناعى ازايىپ نەمەسە مۇلدە سالىنبايتىن بولسا, وندا جوعارىدا اتى اتالعان الپاۋىتتار كەرى بۇرىلىپ, ەلدەرىنە كەتىپ قالۋى دا ابدەن مۇمكىن».
