كالكۋلياتوردان وزعان جۇيرىكتەر

جاقىندا ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە مەنتالدى اريفمەتيكادان «ISMA Kazakhstan» اتتى ءىى رەسپۋبليكالىق وليمپيادا ءوتتى. قازاقستاننىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن كەلگەن 1300 بالا ىشىنەن «KG» اتالىمى بويىنشا استانالىق زاڭعار بازىلوۆ جۇلدەلى ءۇشىنشى ورىندى يەلەندى. قاراپايىم قاتارلاستارى ونعا دەيىن سانايدى, ال التى جاسارلىق ۆۋندەركيند قوسۋ-ازايتۋ امالدارىن ءاپ-ساتتە ەسەپتەيدى. ارپا ىشىندەگى ءبىر بيداي جالعىز ول ەمەس. بۇگىندە كالكۋلياتوردان وزعان جۇيرىكتەردىڭ قاتارى كوبەيىپ كەلەدى. بالاسىن مەنتالدى اريفمەتيكاعا جازدىرۋشىلار دا تولاستاماسا, ازايار ەمەس.  بىر سۇراق: نەگە؟ 

ءمان بە؟ ءسان بە؟
مەنتالدى اريفمەتيكانىڭ قازاقستانعا كەلگەنىنە 4-5 جىلدىڭ ءجۇزى بولدى. الايدا, اتاعى 2015 جىلدىڭ اياعىندا كەڭگە جايىلدى. بۇعان ءبىر سەبەپ – مالاحوۆ ماقتاعان بالا. بىلتىر عانا «پۋست گوۆوريات» باعدارلاماسىندا ويشا ەسەپتەۋىمەن جۇرتتى ءتانتى ەتكەن استانالىق دانيار قۇرمانباەۆ ايدى اسپانعا ءبىر-اق شىعارىپ ەدى. پەرزەنتىنىڭ ساننان جاڭىلىسپاي, ەسەپتى جىلدام شىعارعانىن قاي اكە-شەشە قالامايدى دەيسىز؟ ءسان بە؟ ءمان بە؟ ايتەۋىر, مەنتالدى اريفمەتيكا بەلەڭ العالى ونىڭ توڭىرەگىندە داۋ-داماي دا قىزا ءتۇستى. اسىرەسە, ماتەماتيكتەر دابىل قاقتى.

ماسەلەن, اكادەميك اسقار جۇمادىلداەۆ «Abai.kz»-كە شىققان سۇحباتىندا: «ماتەماتيكا عىلىمى – تەڭىز. مەنتالدى اريفمەتيكا سول تەڭىزدىڭ ءبىر تامشىسى عانا. مۇنى يگەرگەن ادام سانداردى تەز كوبەيتۋدى بىلەدى. ودان وزگە ارتىقشىلىعى جوق. ءبىر ەسەپتى بىرەۋ 5 سەكۋندتا, ەكىنشى بىرەۋ 1 مينۋتتا شىعارۋى مۇمكىن. مەنىڭشە, ناتيجە دۇرىس بولسا, بولدى» دەيدى. پروفەسسور سونداي-اق, بۇل جولعا بۇكىل قازاق ءتۇسىپ كەتپەسە دەيدى, سەبەبى, مۇنى حالىقتىڭ قالتاسىنان قاعۋ ءۇشىن جاسالعان ماعىناسى كۇماندى شارۋا دەپ كۇدىكتەنەدى.

الايدا, تاياقتىڭ ەكى ۇشى بار. پايداسىن پايىمداۋ ءۇشىن پەرزەنتىنىڭ ساننان جاڭىلىسپاي, تەز ەسەپتەۋىنە اي سايىن 16 مىڭداپ اقشا تولەيتىن اتا-انالارمەن تىلدەسۋدى ءجون كوردىك.

التى جاسار استانالىقتىڭ اسۋى
رەسپۋبليكالىق وليمپيادادا ۇزدىك ۇشتىككە ەنگەن التى جاستاعى زاڭعاردىڭ اكەسى باحتيار بازىلوۆ بىزگە ءبىر قىزىق وقيعانى بايانداپ بەردى.
بۇدان ءبىر جىل بۇرىن ول بالاباقشاداعى تاربيەشىدەن بالاسى جايلى جاعىمسىز پىكىرلەردى ءجيى ەستىپتى. «زاڭعار ءارىپ تانىمايدى, تۇك تۇسىنبەيدى, ساناۋ بىلمەيدى, وقۋعا ىنتاسى جوق» تاعىسىن-تاعى شاعىمدارى بىتپەيدى ەكەن. بالانىڭ دا بالاباقشادان باسى سالبىراپ, كوڭىلى ءتۇسىپ كەلەدى. كەلەسى كۇنى بارۋعا قۇلقى دا جوق.

– جەكە مەنشىك بالاباقشاسىنا ايىنا ءجۇز مىڭداپ اقشا كەتەدى. «بالانى كىنالاي بەرگەنشە, ءجوندى ۇيرەتىڭىزدەر. تۇسىنبەسە, تۇسىندىرە الماعان تاربيەشىنىڭ قاتەسى» دەپ قانشا مارتە باردىم. ولارعا ۇلىم جامان, مۇعالىمگە شاڭ جۋىتپايدى. بەس جاستاعى بالانىڭ وقۋعا يكەمى بولماۋى مۇمكىن ەمەس. ءبارىن «ءا» دەگەننەن قاعىپ الاتىن كەزى عوي. قىزىقتىرا الماعانى دەمەك, – دەگەن اكەسى زاڭعاردى بالاباقشادان شىعارتىپ الىپتى.

ءبىر كۇنى تانىستارىنان مەنتالدى اريفمەتيكا جايلى ەستىپ, بالاسىن سوعان جازدىرادى. زاڭعار شوت ارقىلى ساناۋدى بىردەن ۇناتىپ, «اكە, تاعى بارايىقشى» دەپتى كەلەسى كۇنى.

سودان بەرى ءبىر جىلداي ۋاقىت ءوتتى. زاڭعار بۇگىندە مەنتالدى اريفمەتيكانىڭ العاشقى ەكى دەڭگەيىن ەڭسەرىپ, ءۇشىنشىسىن مەڭگەرىپ ءجۇر. استانادان 30 بالا قاتىسقان رەسپۋبليكالىق وليمپيادادان زاڭعاردىڭ جۇلدەمەن ورالۋىن مۇعالىمى زيباگۇل قاناپينا ونىڭ باسقالاردان ەرەكتىگىمەن تۇسىندىرەدى.

– ەسەپتەردى داۋىستاپ وقىعاندا, زاڭعار كىبىرتىكتەپ, ۇزاق ويلانىپ بارىپ جا-ۋاپ بەرەتىن. ايتقان سانداردى قايتارا سۇرايتىن, شاتاسىپ كەتەمىن دەپ قايتالاپ ايتاتىن. باستاپقىدا تۇك شىقپاي ما دەپ ۋايىمدادىم. بىراق ءبىر كۇنى ەسەپتەردى تاقتاعا جازىپ, «كانە, زاڭعار, وسىلاي كورشى» دەپ ەدىم, ساۋساقتارىن ويناتىپ, كوزدى اشىپ-جۇمعانشا بىرنەشە امالدىڭ جاۋابىن اينا-قاتەسىز جازا بەردى, جازا بەردى. مەن دە تاڭعالدىم, ءوزى دە سولاي شەشە الاتىنىن كۇتپەپ ەدى. بىردەن «اپاي, ماعان تاعى ەسەپ بەرىڭىز دە, ۆيدەوعا ءتۇسىرىپ الىڭىزشى. ماماما كورسەتەمىن» دەپ قۋانىپتى.

ونەرىن بىزگە دە كورسەتتى. زيباگۇل ەدىلبايقىزى تاقتاعا تىگىنەن «54+35 – 24+23» دەپ جازعانى سول ەدى, زاڭعاردىڭ ساۋساقتارى توقتاۋسىز جىبىرلاپ, 88 ەكەنىن ءدال تاپتى. «53+20+15+11?» دەگەندى شىعارۋعا, ەرەسەك وقىرمان, قانشا سەكۋند كەتتى؟ التى جاستاعى بالاقاي ەسەپتى «99» دەپ 3 سەكۋندقا جەتەر-جەتپەس ۋاقىتتا شاعىپ تاستادى.

ءبىر قىزىعى, بالاباقشادا اشىلا الماعان كىشكەنتاي مەكتەپكە دايارلىق سىنىبىندا ۇلگەرىم جونىنەن توپ جارىپتى. ۇستازدار ەرەكشە بالانىڭ زەرەكتىگىنە تاڭعالعان. ارينە, سان تانيدى, ونىڭ ۇستىنە ەكى تاڭبالىسىن ءبىر-بىرىنە ويشا قوسادى, ازايتادى. ارىپتەردى دە ءبىر ايتقاننان قاعىپ الادى. ولەڭ شۋماقتارىن جاتقا سوعادى. ءۇش ايعا سوزىلاتىن دايارلىق سىنىبىن زاڭعار ءبىر ايعا جەتەر-جەتپەس ۋاقىتتا ءتامامداپتى. بالا بويىنداعى وسى وڭ وزگەرىستەردى ءۇي ءىشى مەنتالدى اريفمەتيكامەن بايلانىس­تىرادى.

تالاپ پەن ەڭبەك – اباكۋستى جەڭبەك
شىندىعىندا مەنتالدى اريفمەتيكانىڭ پايداسى بار ەكەنىن استاناداعى «ISMA» حالىقارالىق مەنتالدى اريفمەتيكا مەكتەبىنىڭ باس ديرەكتورى ايجان بەكتىلەۋوۆا سەنىممەن ايتىپ وتىر:

– مەنتالدى اريفمەتيكا – 5-16 جاستاعى بالانىڭ اقىل-وي قابىلەتىن ويدا ساناق جۇرگىزۋ ارقىلى دامىتاتىن ەرەكشە ءادىس. ونى مەڭگەرگەن بالا قوسۋ مەن ازايتۋدى, كوبەيتۋ مەن ءبولۋدى, پروتسەنت پەن ءتۇبىر استىن تابۋ ەسەپتەرىن كالكۋلياتوردان جىلدام شىعارادى. «بالانىڭ ەسەپتى قانشا سەكۋندتا شىعارعانى ماڭىزدى ەمەس, ناتيجە دۇرىس بولسا بولدى» دەگەن پىكىر ءبىلدىرىپتى اسقار جۇمادىلداەۆ. مەنتالدى اريفمەتيكانىڭ ماڭىزى سول ناتيجەگە جەتۋدە بالانىڭ مي بولىگىنىڭ سول جاعى مەن وڭ جاعى قاتار جۇمىس ىستەيدى. اباكۋس دەيتىن ەسەپشوتتا بالا ەكى قولىنىڭ ساۋساقتارىن بىردەي پايدالانادى. ابدەن جاتتىققان سوڭ, اباكۋستى كوز الدىنا ەلەستەتىپ ۇيرەنەدى دە, كۇردەلى ەسەپتەردى ويشا شىعارادى. سول ارقىلى بالانىڭ زەيىنى ارتادى, فوتوگرافيالىق ەستە ساقتاۋ قابىلەتى قالىپتاسادى, وپەراتيۆتى قيمىلداپ, جىلدام ويلانادى ءارى موتوريكاسى داميدى. ونىڭ ايتۋىنشا, مەنتالدى اريفمەتيكانى كەز كەلگەن ادام مەڭگەرە الادى. «ءبارى تالاپ پەن ەڭبەككە بايلانىستى».

ءيا, مەنتالدى اريفمەتيكا عىلىم ەمەس. جاي عانا ەسەپتەۋدىڭ ءتيىمدى ءارى پايدالى ءادىسى. «ماتەماتيكانى ەشكىم جوققا شىعارمايدى. تەز ەسەپتەۋدى ۇيرەنەمىن دەپ بالام ەشتەڭەدەن كەم قالمادى. كەرىسىنشە, بۇرىن ءبىر شۋماق ولەڭدى جاتتاتا الماي ابىگەرگە تۇسەتىنمىن. قازىر, راقات, ءۇش-ءتورت شۋماقتى بەس-التى رەت وقىپ, اينالدىرعان ءبىر ساعاتتا زۋىلداتىپ ايتىپ شىعادى وزىمە. ءبىر كۇنى دۇكەنشىنىڭ اقشامىزدى جەپ قويعانىن مەن ەمەس, وسى ۇلىم بايقاپ قالدى. سويتسە, العان تاۋارلارىمىزدى ويشا قوسىپ, قايتارىمنىڭ قانشا بولاتىنىنا دەيىن تاۋىپ قويىپتى» دەيدى 9 جاسار اسلان رىسقاليەۆتىڭ اناسى باقىت ەربولاتقىزى. اسلان استاناداعى №70 مەكتەپتىڭ 2-سىنىبىن ءتامامداپتى. سۇراستىرا كەلسەك, سول سىنىپتا 26 وقۋشى بار بولسا, ونىڭ 14-ءى مەنتالدى اريفمەتيكانى بىلەدى ەكەن.

باعاسىنا كەلەر بولساق, اتا-انا ءبىراز اقشادان قاعىلارى انىق. سەبەبى, مەنتالدى اريفمەتيكا 10 دەڭگەيدەن تۇرادى. وقۋ ۇزاقتىعى – 3-4 جىل. اپتاسىنا ءبىر رەت 90 مينۋتتان وتكىزىلەتىن ساباقتىڭ ءبىر ايلىق قۇنى – 16 مىڭنان كەم ەمەس كوپ جەردە. ال, ناتيجەسى جوعارىدا ايتىلعانداي. دەگەنمەن, جەتىستىككە جەتۋ ءۇشىن ساباقتان تىس كۇنىنە 15-20 مينۋت ءبولۋى ءتيىس دەيدى وقىتۋشىلار. سوندىقتان بالا ۇيىنە قۇشاق-قۇشاق ەسەپتى ارقالاپ كەتەدى. ارينە, بۇل ونىڭ كومپيۋتەر الدىندا تەلمىرگەنىنەن الدەقايدا جاقسى.

قوش, ءوسىپ كەلە جاتقان كىشكەنتاي ماتەماتيكتەر بولاشاقتا قازاقستاندىق ءبىلىم ساپاسىن كوتەرىپ, قازاقتىڭ العىرلىعىن الەمگە ايگىلەيدى دەگەن تىلەگىمىز بار.

ءمادينا جاقىپ