كارىباي مۇسىرمان: ەل مۇددەسى بارىنەن بيىك تۇرسىن

«ۋاقىتتى توقتاتار شاماڭ بار ما؟» دەپ مۇقاعالي اقىن جىرلاعانداي, ءومىر ءبىر ورىندا تۇرمايدى. ءار كۇن, ءار ساعات, ءار مينۋت ارناسىمەن اققان وزەندەي جىلجىپ ءوتىپ جاتادى. وسى قامشىنىڭ سابىنداي قىسقا عۇمىردا قوعام ءۇشىن, ەلى ءۇشىن, ءوزى ءۇشىن ادام نە تىندىرادى؟ ادامي قۇندىلىقتار, ۇلتتىق سانا, كىسىلىك كەلبەت دەگەن ۇعىمداردى قالاي ءتۇسىنىپ ءجۇرمىز؟ جالپى ءبىز رۋحاني جاڭعىرۋدى, جاھاندىق وزگەرىستەر مەن جاڭاشىلدىقتاردى قالاي قابىلدايمىز؟ وعان دايىندىعىمىز, ۇمتىلىسىمىز قالاي؟
ارينە, بۇل تۇرعىدا مەملەكەت باسشىسىنىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى باعدارلامالىق ماقالاسىندا قاتارداعى قاراپايىم ازامات تۇسىنەتىن, بارشاعا ۇعىنىقتى, باي ءارى ىقشام تىلمەن كوپ نارسە ايتىلعان.
ەلباسىنىڭ وسى ماقالاسىنان كىم قانداي وي تۇيەدى؟
ءبىز وسى توڭىرەكتە بەلگىلى قالامگەر, قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى, ارىپتەسىمىز كارىباي مۇسىرماندى اڭگىمەگە تارتقان ەدىك.

– كارىباي يمانجانۇلى, ءبىز جاڭا زاماننىڭ وتكەلىنە تابان تىرەپ تۇرمىز. جاستاردىڭ بويىنان تەكتىلىك پەن تاربيەلىكتى كورگىمىز كەلەدى. ءسوز ءلامىن وسىدان باستاساق.
– حالقىمىزدى قاشاندا ۇرپاق تاربيەسى, ۇلت بولمىسى بەيجاي قالدىر­ماعان. «ۇيادا نە كورسەڭ, ۇشقاندا سونى ىلەسىڭ» دەگەن اتالارىمىز ادام بويىنداعى مىنەز-قۇلىقتىڭ, بولمىس-ءبىتىمنىڭ ءاۋ باستا وتباسىندا قالىپتاساتىنىن, ونەگە دە, ءتالىمدى تاربيە دە سابيگە وتباسى, وشاق قاسى – قارا شاڭىراقتا سىڭىرىلەتىنىن جاقسى بىلگەن. سوندىقتان بالانى بەسىكتەن بەلى شىقپاي جاتىپ يماندىلىققا, مەيىرىم-شاپاعاتقا, قايىرىمدىلىققا باۋلۋعا تىرىسقان.
راسىندا, قارشادايى­نان ءدىن مەن ءداستۇرىمىزدى, تاعىلىمدى تاريحىمىزدى وقىپ, ودان مەيلىنشە سۋسىنداعان ۇرپاق تەرىس جولعا تۇسپەيدى, جات اعىمداردىڭ جەتەگىنە ىلەسپەيدى.
جاستاردىڭ بويىندا ومىرگە دەگەن شەكسىز قۇلشىنىس قالىپتاستىرىپ, نەعۇرلىم تۇتاستىققا جەتۋ ءۇشىن ەلدى ايشىقتاپ تۇراتىن ۇلتتىڭ تانىمدىق, تاربيەلىك ماڭىزعا باي ادەت-عۇرىپ, سالت-داستۇرلەرى بولسا كەرەك.
ءبىز كەشەگى كەڭەس زامانىندا قازاقى قالپىمىزدان جۇرداي بولىپ, كەڭەس حالقىنا اينالىپ كەتە جازدادىق. ودان كەيىن باتىستاعىلارشا بايۋ جولى وسى ەكەن دەپ, «اقشا جاساۋ» اۋرۋىنا شالدىعىپ, ادامگەرشىلىك پەن ار-يماننان ايىرىلۋعا اينالدىق. ءبىزدىڭ ەلدە دە قارىننىڭ قامىن عانا كۇيتتەيتىندەر كوبەيدى. ءتىپتى ەلباسى سەنىم ارتىپ, «بولاشاق» باعدارلاماسىمەن شەتەلگە وقۋعا جىبەرىپ, وزىق ءبىلىم العىزعان جاستارىمىز­دىڭ اراسىندا دا يماندى ەمەس, قارىندى ويلايتىن «قارىنبايلار» بارلىعى اشكەرەلەنىپ جاتقاندىعى وكىنىشتى-اق. سوندايدى ەستىگەندە عۇلاما عالىم ءال-فارابي بابامىزدان قالعان «تاربيەسىز بەرىلگەن ءبىلىم – ادامزاتتىڭ قاس جاۋى» دەگەن اتالى ءسوز ەسكە تۇسەدى.
بۇدان شىعاتىن قورىتىندى – ورتالىقتا دا, جەرگىلىكتى جەرلەردە دە مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ باسىنا تەرەڭ ءبىلىمدى عانا ەمەس, ەل مۇددەسىن قارا باسىنىڭ قامىنان بيىك قوياتىن, ادامدىق ار-ۇياتى, ۇلتتىق نامىسى بار, يماندى دا پاراساتتى, مەملەكەتشىل تۇلعالار كەلۋگە ءتيىستى.
– ۇلتتىق سانا, ۇلتتىق جاڭارۋ دەگەندى قالاي تۇسىنەسىز؟
– بۇل سوزدەردىڭ ماعىناسى كەڭ, ۇعىمى تەرەڭ. قازاقتا «جاقسىدان ۇيرەن, جاماننان جيرەن» دەگەن ءسوز بار. بۇل – تاربيەنىڭ ەڭ قاينار كوزى. بەسىكتەن بەلى شىقپاي جاتىپ ءسابيدى ءتالىمدى, عيبراتتى دۇنيەلەرگە باۋلۋ, كەرىتارتپا, كەرەكسىز نارسەلەردەن اۋلاق بولۋعا ۇيرەتۋ ناعىز قازاقى بولمىس. قاراپايىم تىلمەن ايتقاندا, ءبىزدى اللا تاعالا قازاق قىلىپ جاراتقاندىقتان, ءبىز قازاق بولىپ قالۋىمىز كەرەك. قازاق بولعاندا دا قازاق-كەڭەس ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى بەيىمبەت ءمايليننىڭ كەيىپكەرى – مىرقىمباي قازاق ەمەس, وزگە ۇلتتارمەن تەرەزەسى تەڭ, قاي جاعىنان بولسىن باسەكەگە قابىلەتتى ءھام ءبىلىمدى, ىسكەر, ەڭبەكقور, پاراساتتى, نامىس­تى, يماندى, باۋىرمال قازاق بولىپ قالۋعا ءتيىسپىز.
ويلاپ قاراساق, ءبىز – جيىر­ما بەس جاستاعى تەپسە تەمىر ۇزەتىن جىگىت سياقتى جاس ەلمىز. راس, ءبىزدىڭ دە «بالالىق اۋرۋىمىز» بولدى. ءوز اسىلىمىزدى – جاسىق, وزگەنىڭ قاڭسىعىن تاڭسىق كورگەندىگىمىز – سونداي دەرتتىڭ بەلگىسى. ەندى ەس جيىپ, جات جۇرتتاردىڭ اسپەتتەگەن قۇندىلىقتارىنىڭ ءبارى بىردەي بىزگە وپا بەرمەيتىنىن تۇسىندىك. ءوزىمىزدىڭ بىرەگەي بولمىسىمىزدى, ياعني, ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىز­دى ساقتاماساق, ءبىرتۇتاس ەل بولىپ قالۋىمىز دا ەكىتالاي. اسىل ءدىنىمىزدى ىعىستىرۋعا كۇش سالعان تەرىس اعىمدار حالقىمىزعا قانشاما قايعى-قاسىرەت اكەلگەندىگى – سونىڭ ايعاعى.
دەمەك, ءارتۇرلى اۋا جايى­لۋشىلىقتى توقتاتىپ, قاي سالادا بولسىن ءوز جولىمىزبەن جۇرەتىن كۇن تۋدى. سوندىقتان دا ەلباسى ۇستىمىزدەگى جىلى اتا زاڭىمىزعا مىناداي اسا ماڭىزدى تۇزەتۋ ەنگىزۋگە باستاماشى بولدى: كونستيتۋتسيانىڭ 4-بابىنىڭ 3-تارماعى «قازاقستان قاتىسۋشىسى بولىپ تابىلاتىن حالىقارالىق شارتتاردىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اۋماعىندا قولدانىلۋ ءتارتىبى مەن تالاپتارى رەسپۋبليكانىڭ زاڭناماسىندا ايقىندالادى» دەگەن جاڭا رەداكتسيادا جازىلدى. بۇل – ءبىز بۇدان بىلاي دا حالىقارالىق شارتتاردىڭ باسىمدىعىن مويىندايمىز, بىراق ولاردى ءوز ەلىمىزدىڭ ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرە وتىرىپ, ۇلتتىق مۇددەمىزگە ساي قولدانامىز دەگەن ءسوز.
ورايى كەلگەن سوڭ ايتا كەتەيىن, ۇلتتىق كودىن ساقتاۋعا ۇمتىلىپ وتىرعان باسقا دا تۇركىتىلدەس ەلدەر بار. ماسەلەن, ءبىز سياقتى «الدىمەن – ەكونوميكا, سوسىن – ساياسات» دەگەن قاعيدانى ۇستانباي, ساياساتتى ءبىرىنشى ورىنعا قويىپ, دەموكراتيالىق وزگەرىستەرگە باسىمدىق بەرىپ, باتىستان ماقتاۋ ەستىپ كەلگەن كورشىلەس قىرعىز ەلى بىلتىرعى جىلدىڭ اياعىندا رەفەرەندۋم وتكىزىپ, حالىقارالىق شارتتاردى قولدانۋ ءتارتىبىن ەندى وزدەرى بەلگىلەيتىن بولىپ شەشتى. بۇعان قوسا, قىرعىز رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىندا قاراستىرىلعان نەكە تۋرالى باپقا دا تۇزەتۋ ەنگىزىپ, نەكە ايەل ادام مەن ەر ادامنىڭ اراسىندا جاسالادى دەپ, تايعا تاڭبا باسقانداي ەتىپ انىقتاپ جازدى. بۇل, ارينە, ءبىزدىڭ ۇعىمىمىزداعى ازعىندىق كورىنىسىن ادام قۇقىعى دەپ تۇسىنەتىن كەيبىر شەتەلدەرگە ۇناي قويمايتىندىعى ءسوزسىز. وسىنداي قادامعا بارۋلارىنا قاراعاندا, ايىر­قالپاقتى اعايىندارىمىز­دى دا ۇلتتىق كودتى ساقتاۋ ماسەلەسى ويلاندىرىپ وتىر­عاندىعى داۋسىز.
– لاتىن الىپبيىنە كوشۋ جونىندەگى وي-پىكىرىڭىز قانداي؟
– ءوز باسىم ەلباسىمىزدىڭ ەلوردانى الماتىدان بۇرىنعى اقمولاعا – بۇگىنگى استاناعا كوشىرگەندىگىن ەلىمىزدىڭ ىشكى ساياساتىنداعى ازاماتتىق ەرلىككە پارا-پار, كەمەڭگەرلىك شەشىمى دەپ بىلەمىن. تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىزدىڭ ودان كەيىنگى ءتىل تاعدىرى مەن ەل تاعدىرى ءۇشىن اسا ماڭىزدى باستاماسى قازاق جازۋىن لاتىن الىپبيىنە كوشىرۋ بولعالى تۇر. بۇل دا – تاريحي تاڭداۋ.
ءتۇبى ءبىر تۇركى جۇرتى (تۇركيا, ازەربايجان, وزبەكستان, تۇركىمەنستان) الەمدىك وركەنيەت بيىگىنە جەتۋدىڭ ءبىر جولى رەتىندە لاتىن الىپبيىنە كوشكەن زاماندا قازاقستاننىڭ دا كوشتەن قالىپ قويۋىنىڭ ەش قيسىنى جوق. لاتىنشاعا كوشۋ انا ءتىلىمىزدىڭ ودان ءارى دامۋىنا جانە ءورىسى كەڭەيۋىنە قولايلى مۇمكىندىك بەرەرى, سونداي-اق, قازىرگى اقپاراتتىق تەحنولوگيالار زامانىنىڭ تالابىنا بارىنشا ساي كەلەتىندىكتەن, ەلىمىزدىڭ الەمنىڭ ەڭ مىقتى وتىز مەملەكەتىنىڭ قاتارىنا قوسىلۋىنا دا سەپتىگىن تيگىزەرى انىق.
ەستەرىڭىزدە بولسا, كورشىلەس رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ قۇرامىنداعى تاتارستان اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسىنىڭ ءبىرىنشى پرەزيدەنتى مينتيمەر شايميەۆ تە ءوز كەزىندە تاتار ءتىلىن لاتىنشاعا كوشىرۋ تۋرالى شەشىم قابىلداعان بولاتىن. الايدا 2002 جىلى رف مەملەكەتتىك دۋماسى رەسەي مەملەكەتىندە بارلىق ءتىل تەك كيريلليتسا ءالىپبيى بويىنشا دامىتىلۋعا تيىستىگى تۋرالى زاڭ قابىلداۋىنا بايلانىس­تى تاتارستاننىڭ لاتىن ءالىپبيىن قولدانۋىنا تىيىم سالىنعان ەدى. باۋىرلاس تاتار اعايىندار جەتە الماعان ارمانعا ءبىز, قازاقتار, ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىنىڭ ارقاسىندا جەتىپ وتىرعانىمىزدى تۇسىنە بىلەيىك.
ءالىپبي اۋىستىرۋدىڭ ساياساتقا دا, باسقاعا دا قاتىسى جوق, ەڭ باستى قاجەتتىلىگىن ءتىلدىڭ ءوزى تالاپ ەتىپ وتىر. ءتىلدىڭ ىشكى-سىرتقى جاعدايى, كىرمە دىبىستاردىڭ ءتول سوزدەرىمىزدىڭ فونەتيكا-گرامماتيكالىق تالاپتارىن بۇزا باستاۋى سەكىلدى ءتۇرلى جايتتار ءالىپبي وزگەرتۋ ماسەلەسىن العا تارتتى. دەمەك, ءالىپبي وزگەرتۋ تەك كيريلل ارىپتەرىن لاتىنمەن الماستىرۋ عانا ەمەس, جازۋ سالاسىندا دا رەفورما جاساۋ قاجەتتىگىن تالاپ ەتەدى.
ارينە, قازاقستاننىڭ كوپەتنوستى ەل بولۋىنا بايلانىستى وزىندىك ەرەكشەلىگى ەسكەرىلۋى كەرەك. ەلباسى ايت­قانداي, جۇرت جاڭا الىپبيگە بەيىمدەلگەنشە كيريلليتسانىڭ ءبىراز ۋاقىت قاتار قولدانىلعانى دۇرىس.

ءتۇبى ءبىر تۇركى جۇرتى (تۇركيا, ازەربايجان, وزبەكستان, تۇركىمەنستان) الەمدىك وركەنيەت بيىگىنە جەتۋدىڭ ءبىر جولى رەتىندە لاتىن الىپبيىنە كوشكەن زاماندا قازاقستاننىڭ دا كوشتەن قالىپ قويۋىنىڭ ەش قيسىنى جوق. لاتىنشاعا كوشۋ انا ءتىلىمىزدىڭ ودان ءارى دامۋىنا جانە ءورىسى كەڭەيۋىنە قولايلى مۇمكىندىك بەرەرى, سونداي-اق, قازىرگى اقپاراتتىق تەحنولوگيالار زامانىنىڭ تالابىنا بارىنشا ساي كەلەتىندىكتەن, ەلىمىزدىڭ الەمنىڭ ەڭ مىقتى وتىز مەملەكەتىنىڭ قاتارىنا قوسىلۋىنا دا سەپتىگىن تيگىزەرى انىق

لاتىنشاعا كوشۋگە قارسى پىكىر ايتۋشىلار وسى ۋاقىتقا دەيىن كيريلليتسامەن باسىلىپ شىعارىلعان قىرۋار دۇنيە­مىز, اسىرەسە, ۇلتتىق ادەبيە­تىمىز قاجەت بولماي قالادى دەگەن ءۋاج ايتادى. مەنىڭشە, بۇل ماسەلەگە دە تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ ۇلتتىق مۇددەسى, ۇلتتىق كودىن ساقتاۋ تۇرعىسىنان قاراۋ قاجەت.
بۇل رەتتە مۇحتار اۋەزوۆ: «بۇگىنگى كۇننىڭ بار جازۋشىسىنىڭ ىشىنەن كەلەشەككە بوي ۇرىپ, ارتقى كۇنگە انىق قالۋعا جارايتىن ءسوز – ماعجاننىڭ ءسوزى. ودان باسقامىزدىڭ بارىمىزدىكى كۇماندى, وتە سەنىمسىز دەپ بىلەمىن» دەگەن پىكىرىن ەسكەرگەن ءلازىم. كەڭەس وداعىنىڭ جازۋشىلارعا ارنالعان ەڭ باستى ماراپاتى – لەنيندىك سىيلىعىنا يە بولعان قالامگەر وسى پىكىرىن ماعجاندى ماقتاپ, ونىڭ شاشباۋىن كوتەرۋ ءۇشىن ايتپاعاندىعى ءشۇباسىز. سوتسياليستىك رەاليزم ادىسىمەن كەڭەستىك يدەولوگيا­نىڭ ىڭعايىنا جىعىلا ءارى قاتاڭ تسەنزۋرا ارقىلى جازىلىپ, جاريالانعان ادەبي شىعارمالاردىڭ سول كەزدەگى زامان شىندىعى مەن وتكەن تاريحتى تاپتىق تۇرعىدان ادەيى بۇرمالاپ كورسەتكەندىگىن مەڭزەپ ايتقاندىعى كامىل. سوندىقتان دا قازاق-كەڭەس ادەبيەتى وكىلدەرىنىڭ شىعارمالارىن سىني كوزقاراسپەن قايتادان زەردەلەيتىن كەز كەلدى. ولاردىڭ ىشىنەن ۇلتتىق مۇددەمىزگە ساي كەلەتىن, تاريحي ادىلدىككە قيانات جاسالماعان شىن اسىل دۇنيەلەردى عانا لاتىنشاعا كوشىرىپ, باسىپ شىعارىپ, وسكەلەڭ ۇرپاق يگىلىگىنە پايدالانعانىمىز ءجون بولار.
– «ادام تۋعان جەرىنە كىندىگىمەن بايلانعان» دەگەن ءسوزدى قالاي تۇسىنەسىز؟
– «ادامنىڭ تۋعان جەرگە كىندىگىمەن بايلانۋى» دەگەن ءسوز – جاراتىلىس زاڭى. جان يەسىنىڭ كىندىك قانى تامعان مەكەنى قاي كەزدە دە بۇيرەگىنىڭ ءبىر بۇرىشىندا ساقتالىپ جۇرەدى. ونى ەشقاشان ۇمىتا المايدى.
وسى باعىتتا مەملەكەت باسشىسى دا باعدارلامالىق ماقالاسىندا باعىت-باعدار ۇسىنعان ەدى. دەمەك, كوپشىلىك وسى نەگىزدى باستى ماقسات ەتىپ, ونى ناقتى جۇزەگە اسىرۋعا جۇدىرىقتاي جۇمىلۋ قاجەت دەگەن ءسوز. تۋعان جەرگە, ونىڭ مادەنيەتى مەن سالت-داستۇرلەرىنە ايرىقشا ىڭكارلىكپەن اتسالىسۋ – شىنايى ءپاتريوتيزمنىڭ كورىنىسى.
ارينە, بۇل ىستە كوپ نارسە جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندارعا بايلانىستى. وسى رەتتە ءبىر ەسكەرەتىن جايت – ۋربانيزاتسيا پروتسەسىنە بايلانىستى كوپتەگەن اۋىلداردىڭ تۇرعىندارىنىڭ ەلەۋلى بولىگى, اسىرەسە, جاستار جاعى قالالارعا كوشىپ كەتكەنى ءمالىم. ولاردىڭ ارالارىنان شىققان مىقتى كاسىپكەرلەر مەن ءار سالادا ايتارلىقتاي تابىسقا جەتكەن ازاماتتاردىڭ قازىر كىندىك قاندارى تامعان اتاقونىستارىندا ات باسىن تىرەيتىن ۇيلەرى, ياعني, جاقىندارى جوق. كوبىسىنىڭ تۋعان اۋىلدارىنا بارماعانىنا بىرنەشە جىلدىڭ ءجۇزى بولعان. سوندىقتان, اۋىل اكىمدەرى اۋەلى ولاردىڭ وزدەرى وقىعان مەكتەپتەرىمەن بايلانىس ورناتۋىنا ۇيىتقى بولۋى كەرەك سياقتى. ماسەلەن, اۋىل مەكتەبى تۇلەكتەرىنىڭ فورۋمىن نەگە وتكىزبەسكە؟! مۇنداي القالى جيىندا ومىردە جاقسى جەتىستىككە جەتكەن اعالارى مەن اپكەلەرىن كورىپ, ولاردىڭ ايتقان سوزدەرىن تىڭداپ, تۋعان جەرگە دەگەن پەرزەنتتىك ساعىنىشتارىن سەزىنگەن وقۋشىلار دا ايرىقشا عيبرات الارى انىق قوي.
– «ۇلتتىڭ تابىستى بولۋى ادامداردىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىمەن ايقىندالادى» دەگەنگە نە ايتاسىز؟
– باسەكەگە قابىلەتتىلىك دەگەندە ءوز باسىم ەۆرەي حالقىنىڭ مىناداي ءبىر ۇستانىمىن قۇپ كورەمىن. ولار: «سەن ەگەر سكريپكاشى بولام دەسەڭ, سكريپكانى وزگە جۇرتتىڭ بارىنەن ارتىق تارتۋعا ءتيىسسىڭ. ال ەتىكشى بولعىڭ كەلسە, وندا ەڭ ۇزدىك ەتىكشى بولۋعا مىندەتتىسىڭ» دەيدى ەكەن.
ال قازاقتا نامىس دەگەن كەرەمەت ۇعىم بار. ءوزىمىز دە نامىسقا تىرىسىپ, قاتارىمىزدان كەم قالماۋعا, كوشتىڭ سوڭىندا ەمەس, باسىندا بولۋعا ۇمتىلدىق. باسەكەگە قابىلەتتىلىك دەگەن سول – تاڭداعان ماماندىعىڭنىڭ حاس شەبەرى بولا ءبىلۋ. ارينە, بۇل ءۇشىن قازىرگى اقپاراتتىق تەحنولوگيالار زامانىندا كوپ وقىپ, ىزدەنبەسەڭ, بولمايدى.
دامىعان 30 ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلۋعا تالپىنعان تۇستا ەلدىڭ رۋحاني بايلىعىنىڭ ۇلەسىن كوبەيتۋ دە اسا ماڭىزدى. ويتكەنى باسەكەگە قابىلەتتىلىك ەكونوميكانىڭ ورلەۋىمەن عانا باعالانبايتىندىعى بەلگىلى. قازاق حالقىنىڭ رۋحاني قۇندىلىقتارىن ءبىرىزدى ەتۋ, تۇگەندەۋ, سارالاۋ, زامان تالابىن ەسكەرە وتىرىپ تۋرا جولعا قويۋ مەن دامىتۋ ۇلتتىق مەملەكەتتىكتى نىعايتىپ قانا قويمايدى, سونىمەن بىرگە ونى ماڭگىلىك ەتۋ جولى دا باياندى بولماق.

ءتىپتى مينيسترلىكتەر مەن جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندارعا قارايتىن مەملەكەتتىك مەنشىكتەگى كاسىپورىندار مەن ۇيىمداردىڭ 5-10 جىلدىعىنان باستاپ, 95 جىلدىعىنا دەيىنگى ءاربىر «دوڭگەلەك» جانە «جارتىلاي دوڭگەلەك» داتالارى مەرەكەلەنىپ كەلە جاتقاندىعى ءمالىم. مۇنداي مەرەيتويلاردى مينيسترلەر مەن اكىمدەر توقتاتپاق تۇگىل, وزدەرى دە ولاردىڭ تورىنەن تابىلىپ, مىنبەردەن قىزۋ قۇتتىقتاۋ ءبىلدىرىپ, جۇمىس ۋاقىتىن شىعىنداپ جۇرەتىندىگىن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى ارقىلى وقىپ تا, كورىپ تە كەلەمىز

– ەلباسى ماقالاسىندا ىسىراپشىلدىق پەن استامشىلىققا, داڭعويلىققا جول بەرمەۋ تۋرالى دا ايتىلادى عوي…
– بۇل تۇرعىدا ويلانارلىق جايلار جەتەدى.
توي جاساۋ ءۇشىن بانكتەن كرەديت الىپ, قارىزعا بەلشەسىنەن باتاتىن, 200-300 ورىندىق مەيرامحانالار تارلىق قىلىپ, 500-1000 ورىندىق تويحانالار سالۋعا كوشكەن, جاس جۇبايلار مەن ولاردىڭ جولداس-جورالارى مىنگەن سالتاناتتى كورتەجگە اۋەدەن جول باستايتىن تىكۇشاق قوسۋدى دا شىعارعان اعايىندارىمىزدىڭ ىسىراپشىلدىعى مەن داڭعويلىعى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا قانشا سىنالىپ جاتسا دا, ودان شىققان ناتيجە شامالى. بۇل ورايدا ءبىز ازىرگە توي-تومالاق وتكىزۋگە كورشىلەس وزبەكستان جانە تاجىكستان ەلدەرى سياقتى قاتاڭ شەكتەۋ ەنگىزۋ جايلى ءسوز قوزعاۋدان بۇرىن, اۋەلى «مەرەيتويلار مەن اتاۋلى كۇندەردى مەرەكەلەۋ تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ قاۋلىسىن دۇرىس ورىنداپ العانىمىز ءجون سياقتى.
ويتكەنى اتالعان قاۋلىدا «وبلىستاردىڭ, قالالاردىڭ, قىزمەتتىڭ ءتۇرلi سالاسىندا ايتارلىقتاي ناتيجەلەرگە قول جەتكiزگەن ۇيىمداردىڭ جانە جەكەلەگەن تۇلعالاردىڭ مەرەيتويلارى ءجۇز جىلدىعىندا, ودان كەيiن ءاربiر جيىرما بەس جىلدا اتالىپ وتiلەدi» دەپ, تايعا تاڭبا باسقانداي ەتىپ انىق كورسەتىلگەن. وكىنىشكە قاراي, ۇكىمەت بەكىتكەن بۇل ءتارتىپتىڭ ساقتالۋىن قازىرگى تاڭدا قاداعالاپ وتىرعان ەشكىم جوق دەسەك, جاڭىلىسپاسپىز.
ءتىپتى مينيسترلىكتەر مەن جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندارعا قارايتىن مەملەكەتتىك مەنشىكتەگى كاسىپورىندار مەن ۇيىمداردىڭ 5-10 جىلدىعىنان باستاپ, 95 جىلدىعىنا دەيىنگى ءاربىر «دوڭگەلەك» جانە «جارتىلاي دوڭگەلەك» داتالارى مەرەكەلەنىپ كەلە جاتقاندىعى ءمالىم. مۇنداي مەرەيتويلاردى مينيسترلەر مەن اكىمدەر توقتاتپاق تۇگىل, وزدەرى دە ولاردىڭ تورىنەن تابىلىپ, مىنبەردەن قىزۋ قۇتتىقتاۋ ءبىلدىرىپ, جۇمىس ۋاقىتىن شىعىنداپ جۇرەتىندىگىن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى ارقىلى وقىپ تا, كورىپ تە كەلەمىز.
ول ول ما, كەيىنگى كەزدە كەيبىر مەملەكەتتىك كاسىپورىندار مەن ۇيىمداردىڭ باسشىلارى مەن جەكەلەگەن تۇلعالار ءوز بەدەلدەرىن كوتەرۋ ماقساتىمەن رەسپۋبليكالىق مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ باسشىلارىنا ءوتىنىش جولداپ, الداعى مەرەي­تويلارىنا وراي قۇتتىقتاۋ حات جازىپ جىبەرۋىن سۇرايتىن ادەپسىز ادەت تە پايدا بولدى. مۇنىڭ ءوزى سونداي قۇتتىقتاۋ حاتتىڭ ءماتىنىن دايىندايتىن مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردىڭ قانشاما ۋاقىتىن بوسقا ىسىراپ قىلۋدا دەسەڭىزشى؟!
بۇل رەتتە ەلباسىنىڭ رۋحاني جاڭعىرۋ باعدارلاماسىنا ءسوز جۇزىندە عانا ەمەس, ءىس جۇزىندە دە قولداۋ بىلدىرۋگە ءتيىستى زيالى قاۋىم وكىلدەرى دە قانعا سىڭگەن داعدىلار مەن تاپتاۋرىن بولعان قاساڭ قاعيدالاردى وزگەرتۋگە اسا قۇلىقتى ەمەس سياقتى. ماسەلەن, كەيىنگى جىلدارى ۋنيۆەرسيتەتتەردە بەلگىلى عالىمداردىڭ 70 جانە 80 جىلدىق مەرەيتويلارىنا ارنالعان عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيالار وتكىزۋ داستۇرگە اينالدى. تەك سونداي جيىندار عىلىمدى دامىتۋعا قانشالىقتى ۇلەس قوسادى؟ ماسەلە سوندا. ال كەيبىر اقىن-جازۋشىلارىمىز وزدەرىنىڭ 70 پەن 80 جاسقا جەتۋلەرىن كۇتۋگە توزىمدەرى جەتپەي, 60 پەن 65 جاسقا تولۋىن دا تۋىپ-وسكەن وڭىرلەرىنە بارىپ, وبلىس پەن اۋدان باسشىلارىنىڭ قاتىسۋىمەن دۇركىرەتە-دۋمانداتا تويلاۋ­دى توقتاتار ەمەس. وسىنداي مەرەيتويلاردى وتكىزۋ ءۇشىن اكىمدەر دەمەۋشى ىزدەپ, كاسىپكەرلەرگە قوسىمشا سالماق سالاتىندىعى دا جاسىرىن ەمەس.
ارينە, مەرەيتوي جاساۋ-جاساماۋ – اركىمنىڭ ءوز ەركى, ءوز شارۋاسى. ماسەلەن, الپەشتەپ وسىرگەن بالالارى تابىستى قىزمەت اتقارىپ, ءھام جەكە بيزنەسىن دوڭگەلەتىپ, اقشانى كۇرەپ تاباتىندىقتان, وزدەرى تۋعان-تۋىستاردى شاقىرىپ, توي جاساپ, اتا-­انالارىنا قۇرمەت كورسەتىپ جاتسا, اكە-شەشە ءۇشىن ول دا ءبىر عانيبەت قوي. ال مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ باسشىلارى مەن اكىمدەرگە: «ەلگە سىڭىرگەن ەڭبەگىمدى ەلەپ, مەرەيتويىمدى وتكىزىپ بەر…» دەپ مىندەتسۋ ۇيات ەمەس پە؟
وسى توڭىرەكتە ويلاناتىن ماسەلەلەر بارشىلىق.
– الاش قايراتكەرلەرى تۋرالى, ولاردىڭ كۇرەسىنىڭ تاعىلىمى قاقىندا نە ايتاسىز؟
– مەن 1992 جىلى «ەگەمەن قازاقستان» رەسپۋبليكالىق گازەتىنىڭ بۇرىنعى كوكشەتاۋ وبلىسىنداعى مەنشىكتى ءتىلشىسى بولىپ ىستەپ جۇرگەنىمدە ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ جەرگىلىكتى باسقارماسى ارقىلى 1938 جىلى «حالىق جاۋى» رەتىندە اتىلعان بەلگىلى رەۆوليۋتسيونەر-بولشەۆيك ابىلقايىر دوسوۆتىڭ جەكە ءىسىن الدىرىپ وقىپ, «قان تامعان قولجازبالار» اتتى ۇلكەن ماقالا جازعانمىن («ەگەمەندى قازاقستان», 1992 جىلعى 10 ءساۋىر). سول قولجازبالارىندا ابىلقايىر دوسوۆ 1933 جىلى ماسكەۋدە, ساۋدا اكادەمياسىندا وقيتىن الكەي وتەكيننىڭ ۇيلەنۋ تويىندا قازاق اكسر حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ بۇرىنعى توراعاسى نىعمەت نۇرماقوۆ: «بىرىگۋ تۋرالى وي اركەزدە مەنىڭ يدەيام بولدى. بىراق, كەيبىر تۇلعالاردىڭ كىناسىنەن كەشىگىپ قالدىق. سول ءۇشىن كۇللى قازاق حالقى شەككەن زارداپ از ەمەس. ايتكەنمەن, ەشتەن دە كەش جاقسى. ەڭ الدىمەن, ءبىز ءوزىمىزدى كۇيزەلىسكە ۇشىراعان قازاق حالقىنىڭ مۇڭ-مۇددەسى بىرىكتىرەتىندىگىن ەستە ۇستاۋىمىز شارت. ال وزگەسى – ەكىنشى كەزەكتەگى ماسەلە» دەي كەلىپ, «تەك قانا ءبىزدىڭ قىرسىعىمىزدان زارداپ شەككەن قازاق حالقى ءۇشىن» دەپ توست كوتەرتتى» دەپ جازعان ەكەن. نۇرماقوۆ­تىڭ سول ءسوزى كىمگە بولسا دا وي سالارلىقتاي ءسوز, تاريحي تاعىلىم ەمەس پە؟!
الاش قايراتكەرلەرى بىزگە ەڭ باستىسى – ەل بىرلىگى ەكەندىگىن ايتىپ, اماناتتاپ كەتتى.
– اڭگىمەڭىزگە راقمەت!

سۇحباتتاسقان
تاڭاتار تولەۋعاليەۆ