سوڭعى ايلاردا مازا كەتكەن وڭتۇستىكتەگى شەكارا بەكەتتەرىندەگى وقيعالار باستى نازاردا بولىپ, وزگە جاڭالىقتار سانامىزعا سىنا سالىپ كىرە قويماعانى راس. بىراق وتكەن اپتادا ەندى باتىس جاققا دا بەت بۇراتىن وقيعا ورىن العان سياقتى. تۇركىمەنستان مەن ءازىربايجان ەرتەدەگى جەر داۋىن, دالىرەك ايتساق, تۇركىمەنشە «سەردار», ءازىربايجانشا «قاپاز» دەگەن كەنىشتىڭ ماسەلەسىن تاعى قوزدىرىپ, كاسپي تەڭىزىندەگى ەرتەرەكتەگى «نان ءبولىستىڭ» جاي-جاپسارىن قايتا ەسكە تۇسىرۋگە تۋرا كەلدى. قازاقستان ءۇشىن كاسپي قايراڭدارىنىڭ ەكونوميكالىق ماڭىزى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى.
«مايلى جىلىكتىڭ» ماسەلەسى
تۇركىمەنستان مەن ءازىربايجان اراسىنداعى تەكەتىرەسكە جيىرما جىلدان بەرى سەبەپ بولعان اتالمىش كەن ورنى وسى ەلدەردىڭ تەرريتوريالىق سۋلارىنىڭ قاق ورتاسىندا ورنالاسقان. كەزىندە «قازان توڭكەرىسىنىڭ 50 جىلدىعى» دەگەن اتپەن بەلگىلى كەنىش, وداق ىدىراعاننان كەيىن تۇركىمەنشە «سەردار», ازەريشە «قاپاز» بوپ شىعا كەلدى. اقىرى وسى كەنىش – ەتنيكالىق تۇرعىدان بولسا دا باۋىرلاس ەلدەردىڭ اراسىنا جىك سالىپ تىندى. ايتالىق, 2001 جىلى وسى جانە باسقا دا كەن ورىندارىنىڭ داۋى تۇركىمەنستاننىڭ ازىربايجانداعى ەلشىلىگىنىڭ جابىلۋىنا دەيىن اكەلدى. بۇعان دەيىن دە اتالمىش داۋلى كەنىشتەردى يگەرۋ ىسىندە ەكى مەملەكەتتىڭ ءبىرى-ءبىرىنىڭ ارەكەتتەرىنە ۆەتو قويىپ, تاپ باستىرماي قويعاندارى بار ەدى. ال ەندى, وتكەن اپتادا تۇركىمەندىك عىلىمي-زەرتتەۋ ماقساتىنداعى كەمەسىن ازىربايجاندىق تەڭىز ءپاترۋلى توقتاتقانى – داۋعا جاڭا دەم بەرىپ وتىر.
جالپى «سەردار» الدە «قاپاز» كەن ورنىنىڭ قورى – اسكەر كوتەرىپ, قايرات كورسەتۋگە تۇرارلىق دەۋگە بولادى: مامانداردىڭ پىكىرىنشە, وندا 50-دەن 100 ملن تونناعا دەيىن مۇناي, 32 ملرد تەكشە مەتر گاز بار. بىراق كەنىشتىڭ زاڭدىق ستاتۋسى بۇلىڭعىر بولعاندىقتان, رەسەيلىك لۋكويل دا (تۇركىمەندەر اتىنان), امەريكالىق Mobil دە ء(ازىربايجاندار اتىنان) تۇرەن سالۋعا باتا الماي, ءالىپتىڭ ارتىن باعىپ وتىر.
جاپپاي قارۋلانۋدىڭ جاڭا كەيپى
ارينە, كاسپي الەمدىك دەڭگەيدە تەك ايماقتىق مارتەبەگە يە. بىراق وندا ۇلەسى بار قازاقستان ءۇشىن – ستراتەگيالىق ماڭىزداعى نىسان. ال, ستراتەگيا جۇرگەن جەردە – قازاقشا ماتەلدىڭ ءوڭىن اينالدىرساق, «قارۋ-جاراق قاڭعىرلاماي تۇرمايدى».
ءسوز جوق, كاسپيدەگى بىردەن-ءبىر كۇشتى اسكەري دەرجاۆا – رەسەي. رەسەيدىڭ پەتر I «ەۋروپاعا تەرەزە اشقاننان» بەرگى تەڭىز-جيھانكەزدىك تاريحىنا ءتورت قۇبىلاسىندا تۇگەل سۋى جوق قازاقستاننىڭ, نەمەسە تۇركىمەندەردىڭ الەۋەتىن قارسى قويىپ سالىستىرۋ ارەكەتىنىڭ ءوزى سولەكەت بولار ەدى. بىراق رەسەيدى, دورەكى ايتساق, كاسپيدەن «الارىن الىپ بولدى» دەۋگە بولادى. ەندەشە, ەكىنشى ورىندا كىم؟ يران با؟
مىنە, وسى جەردە «قىرعي-قاباق سوعىس» تاريحىنىڭ اۋەسقويلارىنا قىزىقتى جايتتەرگە كەزىگەمىز. سەبەبى, «كاسپيدەگى ەكىنشى مىقتى – يران» دەي قويۋ ەندىگارى قيىن. الىسقا بارماي-اق, اقش-تىق جۋرناليست, كاۆكاز, ورتا ازيا مەن تاياۋ شىعىستاعى قاۋىپسىزدىككە ماماندانعان دجوشۋا كۋچەردىڭ مالىمەتتەرىنە جۇگىنەمىز:
«اشحاباد وتكەن جىلى كاسپيگە «عايراتلى» جانە «ەدەرمەن» اتتى ەكى كاتەر ءتۇسىردى. ولاردىڭ ارقايسىسى 16 كەمەجويعىش زىمىرانمەن جابدىقتالعان. يراننىڭ كاسپيدە ونداي قاۋقارى جوق ەكەنىن ەسكەرسەك, تۇركىمەنستان ايماقتا رەسەيدەن كەيىن ەڭ مىقتى فلوت يەسى بوپ شىعادى». اۆتور قازىرگى كەزدە «لينكورلىق فلوتتىڭ زامانى» (فلوتتاعى كۇشتىلىكتىڭ كورسەتكىشى رەتىندە – كەمە سانى مەن ولاردىڭ وت بەرۋ قابىلەتىن مولايتۋ) وتكەنىمەن, «بۇل ءجايت تۇركىمەنستاننىڭ تەڭىز داۋىندا ەشتەڭەدەن ايانىپ قالمايتىنىن كورسەتەدى» دەيدى. شىنىمەن, قازىرگى زامانعى تەڭىز قاقتىعىسىندا اۆياتسيانى جانە ورتا, الىس قاشىقتىقتاعى زىمىرانداردى ەسەپتەن شىعارۋعا بولمايدى. ول جاعىنان تۇركىمەندەردى تاپ سول يراننان كۇشتى دەۋ وتىرىك بولار ەدى. بىراق تاكتيكالىق بولسا دا قارۋدىڭ كوبەيۋى – ءبارىبىر مازاسىزدىقتى بىلدىرمەي مە؟
دجوشۋا كۋچەر بۇعان قوسا, ديپلوماتيالىق قۇپيا حاتتاردى جاريالاۋمەن اتى شىققان اتىشۋلى Wikileaks سايتىنىڭ 2007 جىلدىڭ ماۋسىمىنداعى حابارلامالاردىڭ ءبىرىن كەلتىرەدى. حابارلامادا تۇركىمەنستان پرەزيدەنتى بەردىمۋحامەدوۆ, سول كەزدەگى اقش ورتالىق شتابىنىڭ باسشىسى ادميرال ۋيلليام فاللونمەن كەزدەسۋى كەزىندە, ودان «اقش-تىڭ تۇركىمەنستانعا «مىقتى قارۋ» بەرۋ (ساتۋ؟ – ە.و.) مۇمكىندىگىن قاراستىرۋىن» وتىنگەنى ايتىلعان. ەندەشە, كاسپي قايراڭىنداعى بايلىقتى قورعاۋ ماسەلەسى, بۇل ىستە ەسەبى تۇگەل رەسەيدى ەسەپتەمەگەندە, ايماقتاعى قالعان ءتورت ەلدى جاپپاي قارۋلانۋدىڭ «سارا جولىنا» يتەرمەلەۋ قاۋپى بار.
كاسپيدىڭ «قازاقستاندىق مازمۇنى»
كاسپي باسسەينىن ءبولۋ ساياساتىندا قازاقستان ءوز الەۋەتىن ەسكەرىپ, مۇمكىندىگى مەن قارىمىنا ساي كەلەتىن ۇستانىمداردا بولدى دەۋگە بولادى. سىرتقى ساياساتقا كوبىرەك جاقىن بۇل ىستە قازاقستان كورشى رەسەي مەن ازىربايجانمەن بىرگە بولدى.
قازاقستان-رەسەي-ءازىربايجاننان تۇراتىن كاسپيلىك اليانستىڭ ۇسىنىسى بويىنشا, تەڭىز بارلىق ەلدەردەن بىردەي قاشىقتىقتا جاتقان سىزىق بويىنا دەيىن ءبولىنۋى كەرەك. «اربا سىنباي, وگىز ولمەيتىن» بۇل نۇسقانى ەڭ ۇتىمدى دەۋگە بولادى, «ەشكىم دە شەلپەكسىز قالمايدى». بىراق بۇعان يران مەن تۇركىمەنستان قارسى. ولار نە دەيدى؟
يران تەڭىزدى تۋرا بەس بولىككە تەڭ ءبولىپ الۋدى ۇسىنادى. بالا-شاعاعا قاربىز ءبولۋ كەزىندەگى ادىلەتتىلىكتى ەسكە تۇسىرەتىن بۇل جوسپار جۇزەگە اسسا, يرانعا تەڭىزدىڭ 20 پايىزى تيەدى. تيگەندە, اشىق ءباسپاسوز كوزدەرى «يران كاسپيدەگى ۇلەسىن وزىنە ءوزى الدەقاشان بەلگىلەپ العان, تەڭىزدىڭ قالعان بولىگىندە شارۋاسى شامالى» دەيدى.
تۇركىمەندەر بولسا, بارلىق جاعالاۋدان بىردەي قاشىقتىقتاعى نۇكتەلەردى ەندىك بويىمەن انىقتاپ بولسەك دەيدى.
ەندى ءۇش نۇسقانى دا كاسپيدىڭ كارتاسىنا سالساق كەلەسىدەي بەينە پايدا بولادى. قازاقستان-رەسەي-ءازىربايجان نۇسقاسى – يراننان جانە تۇركىمەنستاننان ءبىراز جەر «جەپ» قالادى. يراندىق جوسپار بولسا, ءازىربايجان مەن تۇركىمەنستانعا ءتيىمسىز. ال, ءبولىستىڭ تۇركىمەندىك نۇسقاسى – يران مەن ءازىربايجاننىڭ تاقياسىنا تار كەلىپ تۇر.
بۇل جەردە قازاقستان ءۇشىن بارلىق نۇسقا دا ءتيىمدى. ءتيىمدى بولعاندا, ايتەۋىر باردان ايرىلۋ قاۋپى جوق. بىراق كاسپي تەڭىزى اينالاسىنداعى وقيعالار ءبىزدى دە ايبالتانى جاقىن جەردە ۇستاۋعا ماجبۇرلەيتىندەي.
ايتالىق, كەزىندە كاسپي ويىنىندا, ايماق بويىنشا, ءتىپتى, قاتىسى جوق گرۋزياعا دەيىن بەلسەندىلىك تانىتقان. ساراپشىلار گرۋزيانى «ءىرى ينۆەستورلارعا ءوز اۋماعىندا ورنالاسقان تبيليسي-دجەيحان, باكۋ-سۋپسا مۇناي قۇبىرلارىن ەڭ سەنىمدى مارشرۋت ەتىپ كورسەتۋگە تىرىسىپ, كاسپيدەگى جىرتىستان بىردەڭە قارماپ قالماققا تالپىندى»,– دەيدى. شىنىمەن, مۇنايدى الۋ بار دا, ونى جەتكىزۋ ماسەلەسى تاعى بار عوي. بۇعان قوسا, سول كەزدەردە گۋام دەگەن (گرۋزيا-ۋكراينا-وزبەكستان-ءازىربايجان-مولدوۆا) اسكەري-ساياسي ۇيىمنىڭ بولعانىن تاعى بىلەمىز. ەدۋارد شەۆاردنادزەنىڭ ىقپالىمەن قۇرىلدى دەلىنەتىن بۇل ۇيىمنىڭ تەڭىز بولىسىنە تىكەلەي قاتىسى بار. بىراق ەڭ بولماسا ترانسپورتتىق ءدالىز بەرە المايتىن وزبەكستان بۇل ۇيىمدا نە ىستەپ ءجۇردى؟ قاراپ تۇرساق, ساۋداعا سالار جەرى بولماسا دا, ەڭ بولماسا ايماقتا اسكەري-ساياسي قۇيتىرقى ارەكەتتەر ارقىلى كاسپيدەن بىردەڭە دامەتكەن ەلدەر كوپ-اق.
قازىر كاسپيدىڭ قازاقستاندىق مۇنايى رەسەيدىڭ نوۆوروسسيسك باعىتىندا ايدالىپ جاتىر. باكۋ-تبيليسي-دجەيحان باعىتىنا دا قارايلاپ ءجۇرمىز. «كوڭىل توق, قاي جەڭگەنىڭ مەنىكى» دەگەن ساياسات ۇستانۋعا بولادى-اق. بىراق جەر داۋى قاشان دا ءوزىنىڭ ءوڭى اينالىپ شىعاتىن قۇيتىرقىلىعىمەن بەلگىلى. ءارى بۇل «تىنىشتىق» ءۇشىن ءبىز سىرتقى ساياساتتا رەسەيگە ءبىراز ماسەلەدە جەڭىلدىك جاساپ جۇرگەنىمىزدى مويىنداۋ كەرەك. ماڭگى دوس جوق تا, مۇددە بارى راس بولسا, قالىپتاسقان احۋال قازاقستانعا ءوزىنىڭ ۇلتتىق فلوتىن كۇشەيتكەن ۇستىنە كۇشەيتىپ, سوڭعى كەزدەرى جاقسى ۇردىسكە اينالعان سۋعا جاڭا كەمە ءتۇسىرۋ ارەكەتتەرىن جالعاستىرۋدى مىندەتتەپ تۇرعان سياقتى. ءسىرا, قىلىشتى قويىنعا, قورامساقتى باسقا جاستاپ, ءبىر كوزىڭدى اشىپ ۇيىقتاۋ قاي زاماندا دا وزەكتى بولىپ قالا بەرەتىنگە ۇقسايدى.
ەرلان وسپان
