كاسپي تەڭىزىنە قاتىستى بارلىق ماسەلە 1992 جىلدان بەرى تالقىلانىپ كەلەدى. دەمالىس كۇنى بەس ەلدىڭ پرەزيدەنتتەرىنىڭ قاتىسۋىمەن وتكەن سامميتتە قازاقستان, رەسەي, ازەربايجان, تۇرىكمەنستان جانە يران 700-دەن استام تەڭىز وسىمدىگى بار, مۇناي مەن گاز كەنىشتەرىنە باي الەمدەگى ەڭ ۇلكەن تۇيىق سۋ قويماسىنىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسىن قايتادان قارادى.
ءسامميتتىڭ كۇن ءتارتىبى بويىنشا نەگىزگى بايانداما جاساعان قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ بۇعان دەيىن وتكەن كاسپي سامميتتەرىنىڭ رولىنە ەرەكشە توقتالىپ, ولاردىڭ كەلىسسوز ۇدەرىسىنە قاجەتتى ساياسي سەرپىلىس اكەلگەنىن جانە قايشى ۇستانىمدار بويىنشا كەلىسىمگە قول جەتكىزىلگەنىن ايتتى.
ەلباسى كاسپي ءوڭىرى تاريحىنىڭ بىرەگەيلىگىن ءارى مادەنيەتىنىڭ الۋان تۇرلىلىگىن, مۇندا ادام رەسۋرستارىنىڭ جەتكىلىكتى ەكەنىن جانە تابيعي قوردىڭ مولدىعىن, سونىمەن قاتار, تەڭىزدىڭ گەوگرافيالىق تۇرعىدان ءتيىمدى ورنالاسۋىنىڭ ارقاسىندا زور گەوساياسي ماڭىزعا يە بولىپ وتىرعانىن اتاپ ءوتتى.
– بۇگىندە كاسپي ماڭى ەلدەرىنىڭ الەۋەتى زور جانە قارقىندى دامىپ كەلە جاتىر. ءبىزدىڭ ەلدەرىمىزدەگى تۇرعىنداردىڭ جالپى سانى – 240 ميلليون. وسىنىڭ ءبارى كاسپيگە قاتىستى ماسەلەلەر كەشەنىن بىرلەسىپ شەشۋ قاجەتتىگىن تۋعىزدى, – دەدى مەملەكەت باسشىسى.
قازاقستان پرەزيدەنتى كونۆەنتسيانىڭ كاسپي تەڭىزىنىڭ سۋىن, ءتۇبىن, قازبا بايلىقتارىن, تابيعي رەسۋرستارى مەن اۋە كەڭىستىگىن قوسا العاندا, كاسپيگە قاتىستى تاراپتاردىڭ قۇقىقتارى مەن مىندەتتەرىن رەتتەيتىن نەگىزگى جان-جاقتى قۇجات بولىپ سانالاتىنىن ايتتى. سونىمەن قاتار, مەملەكەت باسشىسى كاسپي ماڭى ەلدەرىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ, توتەنشە جاعدايلاردىڭ الدىن الۋ جانە ولاردى بولدىرماۋ, اسكەري قىزمەتتەر ماسەلەلەرىنە ايرىقشا نازار اۋداردى.
نۇرسۇلتان نازارباەۆ كونۆەنتسياعا قاتىسۋشى ەلدەر قىزمەتتەرىنىڭ نەگىزىن قالايتىن قاعيداتتارعا ەرەكشە توقتالىپ, سونىڭ ىشىندە كاسپي تەڭىزى ايماعىن بەيبىتشىلىك, تاتۋ كورشىلىك جانە دوستىق وڭىرىنە اينالدىرۋ قاجەتتىگىن, ونى بەيبىت ماقساتتا پايدالانىپ, ەلدەردىڭ ەگەمەندىگى مەن اۋماقتىق تۇتاستىعىن قۇرمەتتەۋ كەرەكتىگىن, سونداي-اق, كاسپي تەڭىزىندە تاراپتارعا قاتىسى جوق قارۋلى كۇشتەر بولماۋعا ءتيىس ەكەنىن ايتتى.
مەملەكەت باسشىسى كونۆەنتسيانىڭ كاسپي ماڭى ەلدەرى اراسىنداعى ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋعا زور مۇمكىندىك بەرەتىنىنە توقتالىپ, وسى باعىتتاعى بىرقاتار قوسىمشا شارالاردى اتاپ ءوتتى.
– كاسپي تەڭىزىنىڭ ساياسي تۇرعىدان تۇراقسىز ايماققا جاقىندىعى قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا كاسپي ماڭى مەملەكەتتەرىنىڭ ءوزارا ءتيىمدى ءارى ناقتى ءىس-قيمىلداردى پىسىقتاۋدى تالاپ ەتەدى. وسىعان وراي, اسكەري قىزمەت سالاسىنداعى سەنىم شارالارى ءۇشىن بەس جاقتى كەلىسىم جاساۋدى ۇسىنامىن, – دەدى قازاقستان پرەزيدەنتى.
نۇرسۇلتان نازارباەۆ ينۆەستيتسيالىق ىقپالداستىقتى ودان ءارى دامىتىپ, ەنەرگەتيكالىق جانە گەولوگيالىق بارلاۋ سالاسىنداعى جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن كونۆەنتسيا مەن قول قويىلاتىن قۇجاتتاردىڭ مۇمكىندىكتەرىن تولىق كولەمدە پايدالانۋ قاجەتتىگىن اتاپ ءوتتى.
مەملەكەت باسشىسى كولىك-ترانزيت قۋاتىن ارتتىرۋ ءۇشىن تاريف ساياساتىن جەتىلدىرىپ, كونۆەنتسياعا قاتىسۋشى ەلدەردەگى تاسىمالداۋ جاعدايىن جاقسارتۋدى ۇسىندى.
– كاسپي تەڭىزىنىڭ كەرەمەت ەكولوگيالىق جۇيەسىن ساقتاۋ ءۇشىن بيولوگيالىق رەسۋرستاردى زاڭسىز كاسىپكە اينالدىرعاندارعا قارسى كۇرەس جۇرگىزۋ جونىندە ارنايى قۇجات قابىلداۋ قاجەت, – دەدى قازاقستان پرەزيدەنتى.
سوڭىندا نۇرسۇلتان نازارباەۆ كونۆەنتسياعا جانە بىرقاتار ەكى جاقتى قۇجاتتارعا قول قويۋ كاسپي ماڭى مەملەكەتتەرىنىڭ دوستىق قارىم-قاتىناستارىن كورسەتەتىنىن, سونداي-اق بىرلەسىپ تىعىز ىنتىماقتاستىق ورناتىپ, كاسپي تەڭىزىنە ۇقىپتىلىقپەن قاراۋ كەرەكتىگىن ايتتى.
– مەن ارىپتەستەرىمە – بارلىق ەلدىڭ باسشىلارىنا, سونداي-اق كونۆەنتسيانى ازىرلەگەن ارنايى جۇمىس توبىنا وتە ماڭىزدى جۇمىس اتقارعانى ءۇشىن ريزاشىلىعىمدى بىلدىرەمىن. سىزدەر بولماساڭىزدار بۇگىنگى جەتىستىككە جەتپەس ەدىك. اقتاۋ ءسامميتىنىڭ قورىتىندىلارى ارقىلى كاسپي تەڭىزىندەگى جان-جاقتى ءىس-قيمىلدارىمىزدى ىلگەرىلەتۋگە ۇلەس قوسىلاتىن بولادى, – دەدى نۇرسۇلتان نازارباەۆ.
وسىلايشا, كاسپي تەڭىزىنىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسىن رەتتەۋ جونىندەگى كوپ جىلعى جۇمىستار قورىتىندىلاندى. پرەزيدەنت ايتقانداي, ساۋدا, ەكونوميكا, كولىك جانە قاۋىپسىزدىك سالالارىنا بايلانىستى ماڭىزدى كەلىسىمدەرگە قول قويىلدى. كوپ جىلعى سىڭىرگەن ەڭبەكتىڭ شارىقتاۋ شەگى كاسپي تەڭىزىنىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسى تۋرالى كونۆەنتسياعا قول قويۋمەن اياقتالدى.
«كونۆەنتسيا «كاسپي تەڭىزىنىڭ كونستيتۋتسياسى» بولىپ سانالادى. مۇندا تەڭىز جاعاسىنداعى مەملەكەتتەردىڭ قۇقىقتارى مەن مىندەتتەرىنە, سونداي-اق, ءوڭىردىڭ قاۋىپسىزدىگىنە, تۇراقتىلىعى مەن وركەندەۋىنە كەپىل بولۋعا قاتىستى بارلىق كەشەندى ماسەلەلەردى رەتتەۋ قاراستىرىلعان» دەپ تۇيىندەدى نۇرسۇلتان نازارباەۆ.
ايتا كەتەيىك, بەسىنشى كاسپي ءسامميتىنىڭ قورىتىندىسى بويىنشا ماڭىزدى جەتى قۇجاتقا قول قويىلدى. ونىڭ ىشىندە كاسپي تەڭىزىنىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسى تۋرالى كونۆەنتسيا; كاسپي تەڭىزىندە تەرروريزمگە قارسى كۇرەس جۇرگىزۋ سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىق تۋرالى حاتتاما; كاسپي تەڭىزىندە ۇيىمداسقان قىلمىسقا قارسى كۇرەس جۇرگىزۋ سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىق تۋرالى حاتتاما; كاسپي ماڭى مەملەكەتتەرىنىڭ ۇكىمەتتەرى اراسىنداعى ساۋدا-ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق تۋرالى كەلىسىم; كاسپي ماڭى مەملەكەتتەرىنىڭ ۇكىمەتتەرى اراسىندا كولىك سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىق تۋرالى كەلىسىم; كاسپي تەڭىزىندە جانجالدىڭ الدىن الۋ تۋرالى كەلىسىم جانە شەكارا ۆەدومستۆولارىنىڭ ىنتىماقتاستىعى مەن ءوزارا ءىس-قيمىلى تۋرالى حاتتاما بار.
