جاقىندا دۇنيە ءجۇزىنىڭ حالقى حالىقارالىق قايىرشىلىقپەن كۇرەس كۇنىن اتاپ ءوتتى. ويتكەنى قازىرگى تاڭدا تورتكۇل دۇنيەدەگى 800 ملن-نان اسا ادام كۇنىنە 1,25 دوللارعا كۇنەلتەدى. بيىل جەر شارى حالقىنىڭ سانى 7,7 ملرد-تان استى. وتكەن جۇزجىلدىقتا عانا الەمدەگى حالىقتىڭ سانى 4,35 ملرد ادامعا كوبەيگەن. وكىنىشكە قاراي, كەز كەلگەن ەلدىڭ ازاماتتارى قالىپتى ءومىر ءسۇرۋ جاعدايلارىمەن قامتاماسىز ەتىلمەگەن. مىسالعا, وكسفورد ۋنيۆەرسيتەتى عالىمدارىنىڭ جۋىرداعى زەرتتەۋلەرىنە سۇيەنەتىن بولساق, جەر شارى حالقىنىڭ 76 پايىزى مەكەندەيتىن 103 مەملەكەتتە (5,4 ملرد ادام) تۇرعىنداردىڭ كەم دەگەندە 26,5 پايىزى (1,45 ملرد ادام) قايىرشىلىقتا ءومىر سۇرەدى.
الەمدەگى ەڭ كەدەي ەلدەر افريكا قۇرلىعىندا ورنالاسقان. دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ كريتەريلەرىنە ۇڭىلەتىن بولساق, «وتە كەدەي ەلدەرگە» جان باسىنا شاققانداعى ءجىو-ءنىڭ دەڭگەيى جىلىنا 1025 اقش دوللارىنان تومەن ءومىر سۇرەتىن مەملەكەتتەردى جاتقىزۋعا بولادى. مىسالى, بۇل تىزىمدەگى كوشتىڭ باسىندا ورتالىق افريكا رەسپۋبليكاسى, كونگو, بۋرۋندي, ليبەريا تۇر. قوش دەلىك.
ال ورتالىق ازياداعى احۋال قانداي؟ جاسىراتىنى جوق, كوپتەگەن جىلدار بويى وسى رەيتينگتىڭ باسىندا تاجىكستان مەن قىرعىزستان ورنالاستى. الايدا سوڭعى جىلدارى تاجىكستانداعى كورسەتكىشتىڭ قىرعىزستانداعى دەڭگەيمەن الشاقتىعى قىسقاردى. كەيبىر مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك, تاجىكستانداعى بۇل كورسەتكىش 2003 جىلعى 72 پايىزدان 2017 جىلى 29 پايىزعا دەيىن تومەندەگەن. ال بۇل رەيتينگتەگى قازاقستاننىڭ ورنى قانداي؟ سوڭعى جىلدارى ەلىمىزدەگى كەدەيلىك دەڭگەيىنىڭ قىسقارعانى راس پا؟ وسى ءماسەلەگە تالداۋ جاسايىق.
كىمگە سەنەمىز: دۇنيەجۇزىلىك بانككە مە, قازاقستانداعى رەسمي دەرەكتەرگە مە؟
قازاقستان 2002 جىلدان باستاپ كەدەيلىكپەن كۇرەستە ايتارلىقتاي جەتىستىستەرگە جەتتى. 2002 جىلى كەدەيلىك دەڭگەيى 28 پايىز بولسا, ول 2009 جىلى 2 پايىزعا تومەندەدى. ياعني ەلىمىز تابىسى وتە تومەن مەملەكەتتەردىڭ تىزىمىنەن شىقتى. حالىقارالىق كورسەتكىش بويىنشا كۇنىنە 1,9 اقش دوللارىمەن ولشەنەتىن تاقىر كەدەيلىكتى جويدى. الايدا دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ ساراپشىلارى بۇل قارقىننىڭ باسەڭدەپ قالعانىن ايتادى.
ولاردىڭ باعالاۋىنشا, كوپتەگەن قازاقستاندىقتار بۇرىنعىداي ەكونوميكالىق تۇراقسىزدىقتىڭ الدىندا دارمەنسىز, قاۋقارسىز قالپىندا قالىپ وتىر. دۇنيەجۇزىلىك بانك ساراپشىلارى ەلىمىزدىڭ جاڭا تاريحىنداعى ەكى جاعىمسىز ءۇردىستى اتاپ كورسەتتى. «ول – 2005 جىل جانە 2013-2016 جىلدار ارالىعىنداعى تۇرمىسى تومەن ادامداردىڭ كوبەيۋى. بۇل جىلداردا ادامداردىڭ تابىسى تومەندەگەنىمەن, تاقىر كەدەيلىككە ۇرىنعان جوق. ماسەلەن, 5,5 اقش دوللارى كورسەتكىشى بويىنشا كەدەيلىك دەڭگەيى 2013 جىلعى 6 پايىزدان 2016 جىلى 11 پايىزعا ارتتى. ال 2018 جىلى كەدەيلىكتىڭ ورتاشا كورسەتكىشى 8,6 پايىز كولەمىندە بولعان. بولجام بويىنشا بۇل كورسەتكىش 2021 جىلعا دەيىن 6 پايىزدى قۇرايدى» دەيدى اتالعان مەكەمەنىڭ ساراپشىلارى.
ادامداردىڭ توقشىلىقتا ءومىر ءسۇرۋىنىڭ كورسەتكىشتەرى كوپ. سولاردىڭ ءبىرى – جايلى, قولجەتىمدى باسپانا. قازىر قازاقستاندا باسپاناسىز جۇرگەن ادامداردىڭ ناقتى سانى قانشا ەكەنىن تاپ باسىپ ايتا المايمىز. مىسالى, ەلدەگى ورتا تاپ, نەگىزىنەن, ەكى قالا: نۇر-سۇلتان مەن الماتىدا شوعىرلانعان. كەدەيلىكپەن كۇرەس جونىندەگى ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە, ادامداردىڭ ءىرى قالالارداعى قارقىندى ەڭبەك نارىقتارىنا قولجەتىمدىلىگىن قامتاماسىز ەتۋدىڭ كۇردەلىلىگى باستى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. بۇل ماسەلەنى شەشۋگە ىقپال ەتەتىن نەگىزگى فاكتور – باسپانا قۇنى. مىسالى, اتالعان ەكى ۇلكەن قالاداعى تۇرعىن ۇيلەردىڭ باعاسى ەلدەگى ورتاشا باعادان جوعارى: الماتىدا – 190 پايىزعا, نۇر-سۇلتاندا – 240 پايىزعا! ەگەر جەرگىلىكتى تابىس دەڭگەيىن ەسكەرەتىن بولساق, وندا وسى قالالارداعى باسپانانىڭ قۇنى الەمدەگى سان-فرانتسيسكو, سيدنەي, ۆانكۋۆەر سياقتى تۇرمىسى قىمبات مەگاپوليستەردەن دە اسىپ تۇسەدى.
سوڭعى رەسمي مالىمەتتەر بويىنشا قازاقستانداعى كەدەيلىك دەڭگەيى تومەندەگەن. بىراق ماماندار ءبىزدىڭ ەلىمىز 2013 جىلعى كورسەتكىشكە قايتىپ ورالدى دەگەن پىكىر ايتۋدا. ەندى سالىستىرىپ كورەيىك. كوپ جىلدار بويى ورتالىق ازياداعى كەدەي ەلدەردىڭ كوشىن تاجىكستان باستادى. الايدا حالىقارالىق ولشەمدە قولدانىلاتىن 1,9 اقش دوللارىمەن ەسەپتەگەندە, بۇل ەلدەگى كورسەتكىش 2 پايىزعا جەتىپتى. قىرعىزستانداعى كورسەتكىش ەشقانداي وزگەرگەن جوق. ال قازاقستان 2019 جىلدىڭ ءساۋىر ايىنان باستاپ كەدەيلىك شەگىن جاڭا فورمۋلامەن ەسەپتەۋگە كوشتى. ەگەر ول بۇرىن توقسان بويىنشا ەسەپتەلگەن كۇنكورىس مينيمۋمى كولەمىنىڭ 50 پايىزى بولسا, ال بۇگىن 70 پايىزىن قۇرايدى. كۇنكورىس مينيمۋمىنىڭ كولەمى 20,8 مىڭ تەڭگە دەپ كورسەتىلگەن.
ااك الاتىندار كەدەيگە جاتا ما؟
ەگەر رەسمي دەرەكتەرگە ۇڭىلەتىن بولساق, ەلىمىزدەگى كەدەيلىكتىڭ كەڭ ەتەك العانىن كورەمىز. مىسالى, قازىر 2 ملن قازاقستاندىقتار اتاۋلى الەۋمەتتىك كومەك (ااك) الادى. بىراق نەگە ەكەنى بەيمالىم, ءبىزدىڭ ۇكىمەتتەگى شەنەۋنىكتەر ولاردى كەدەيلەر ەمەس, تۇرمىسى تومەن جانە تابىسى از وتباسىلار دەپ اتايدى. شىنىندا دا سولاي ما؟ تۇرمىسى تومەن وتباسى مەن قايىرشىلىققا ۇرىنعان وتباسىنىڭ ايىرماسى قانداي؟
جۋىردا عانا ءماجىلىس دەپۋتاتى گۇلجان قاراعۇسوۆا ااك الاتىن ازاماتتاردىڭ سانى وسكەنىنە تاڭعالعانىن جاسىرا المادى. وسىدان 10 جىل بۇرىن ااك-ءتى 500 مىڭ ادام السا, قازىر ول 2 ملن-عا كوبەيگەن. «2007 جىلى مەن ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ ءمينيسترىنىڭ قىزمەتىنەن كەتكەندە ەلىمىزدەگى 1,5 ملن ااك الۋشىلاردىڭ سانى 500 مىڭعا دەيىن ازايتقانبىز. ول كەزدە, شىنىندا, جۇمىس ورىندارى از ەدى. ال قازىرگى جاعداي نەگە بۇلاي؟ ءبىز قىرۋار قاراجات جۇمساپ, حالىقتى ەڭبەككە ورنالاستىرۋ شارالارىن قولعا الدىق. قانشاما باعدارلامالار بار. جالاقىنى كوتەردىك. سوندا بۇعان كىم جاۋاپ بەرەدى؟» دەپ دۇرسە قويا سويلەدى دەپۋتات پارلامەنتتەگى جيىنداردىڭ بىرىندە. بىراق بۇل ساۋالعا ناقتى جاۋاپ بەرگەن ادام بولمادى.
كەيبىر ەكونوميستەر حالىقتى ااك ارقىلى قولداۋ جەتكىلىكسىز دەپ سانايدى. ويتكەنى ول ادام باسىنا شاققاندا كۇنىنە 1,8 اقش دوللارى كولەمىندە كومەك الۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. مۇنداي جاعداي كوپتەگەن قازاقستاندىقتارعا كەدەيلىكتەن قۇتىلۋعا كومەكتەسپەيدى. دۇنيەجۇزىلىك بانك ساراپشىلارى قازاقستانداعى كەدەيلىك دەڭگەيىنىڭ ناقتى كورىنىسى تىم تومەندەتىلىپ بەرىلەدى دەگەن پىكىردە. ولار ەل حالقىنىڭ 20 پايىزى نەمەسە شامامەن 4 ملن ادام كەدەيلىكتە كۇن كەشۋدە دەپ ەسەپتەيدى.
وتاندىق ستاتيستيك-مامانداردىڭ ايتۋىنشا, ەلىمىزدەگى كەدەيلەردىڭ تورتتەن ءبىرى تۇركىستان وبلىسىندا تۇرادى. كورسەتكىشى – 25,9 پايىز. بۇل رەيتينگتە ەكىنشى ورىندا 8,4 پايىزبەن الماتى قالاسى, ءۇشىنشى ورىندا شىعىس قازاقستان وبلىسى (8,2 پايىز) ورنالاسقان. ودان ارىدە جامبىل (8 پايىز) جانە الماتى وبلىستارى (7,8 پايىز) تۇر. ەندى قاراڭىز: رەسمي مالىمەتتەر بويىنشا ااك الۋشىلاردىڭ سانى 2017 جىلدىڭ العاشقى توقسانىنداعى كورسەتكىشپەن سالىستىرعاندا 18 ەسەگە دەيىن ءوسىپتى. الايدا تاعايىندالاتىن ااك-ءتىڭ ورتاشا ايلىق كولەمى بار-جوعى 1,7 پايىزعا, ياعني 6848 تەڭگەگە عانا ۇلعايعان. وسىدان-اق كەدەيلىكتىڭ دەڭگەيىنە قاتىستى احۋالعا كوز جەتكىزە الامىز.
بيىل 14 ماۋسىمدا Euronews-كە بەرگەن سۇحباتىندا مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ: «كەدەيلىك پەن تومەنگى الەۋمەتتىك جاعدايلار حالىقتى سايلاۋ وتكەن كۇنى كوشەگە شىعۋعا يتەرمەلەدى. شەرۋگە شىققان جۇرتتىڭ تالاپتارىنا قۇلاق اسامىز» دەپ مالىمدەگەنى ەسىمىزدە. ولاي بولسا قازاقستاندا, شىن مانىسىندە, قانشا كەدەي بار دەگەن ماسەلە اشىق ايتىلىپ, ناقتى ساندار بۇرمالانباي بەرىلۋى ءتيىس. قوعامدا اشىقتىق, ادىلەتتىلىك, شىندىق سالتانات قۇرعاندا عانا ەلىمىز دۇرىس, وڭ دامۋ جولىمەن ىلگەرى جىلجيدى.
