كەيىپكەرىمنىڭ قاراپايىمدىلىعىنان قايسارلىقتى ۇيرەندىم

قابىرعالى قالامگەر ورالحان بوكەيدىڭ «سايتان كوپىر» پوۆەسىنىڭ جەلىسىمەن تۇسىرىلگەن «ايعاي» ءفيلمىن تالاي رەت قىزىعىپ كوردىم. كوركەم تۋىندىداعى اسپان شالدىڭ بەينەسى ماعان ەرەكشە اسەر قالدىردى. ءبىز بۇگىنگى سۇحباتىمىزدا وسىنداعى باس كەيىپكەردىڭ ايەلىن سومداعان بەلگىلى تەاتر جانە كينو ءارتىسى زيباگۇل جاقسىلىققىزىنىڭ ونەردەگى ورەلى جولىنان سىر تارتقان ەدىك.

– زيباگۇل اپاي, سىزگە وسى ءرولدى ويناۋ قالاي بۇيىردى. اڭگىمەنى سودان باستاساق؟
– بۇل فيلمگە 1985 جىلى ءتۇستىم. مەن وندا الماتىداعى اكتەرلىك وقۋدى ءبىتىرىپ, تورعاي وبلىستىق تەاترىندا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن جاس اكتريسامىن. ول كەزدە كينوعا ءتۇسۋ دەگەن ارمان. سودان ءبىر كۇنى ماعان كينوستۋديادان ناتاليا الەكساندروۆنا قوڭىراۋ شالىپ: «جازۋشى ورالحان بوكەيدىڭ ءبىر شىعارماسى بويىنشا كينو تۇسىرگەلى جاتىرمىز. بىزگە قاراپايىم قازاق ايەلىنىڭ وبرازى كەرەك. ءسىزدىڭ فوتوڭىز بىزدە بار. جەدەل الماتىعا ءبىر-ەكى كۇنگە كەلىپ, سىناقتان وتسەڭىز. بارلىق جول شىعىنىڭىزدى تولەيمىز» دەدى. بۇل فيلمگە اكتەرلەردى تاڭدايتىن كومەكشى رەجيسسەر ەكەن. سودان الماتىعا ۇشىپ كەلدىم. شاكەن اعامىز اتىنداعى كينوستۋديانىڭ دۇركىرەپ تۇرعان شاعى. سونداعى ۇلكەن پاۆيلوندا ءبىزدى سىناقتان وتكىزدى. الدىمەن ستسەناريمەن تانىستىم. ونى بولات مانسۇروۆ جازىپتى. ءفيلمنىڭ قويۋشى رەجيسسەرى – ءدامىر ماناباەۆ. سول كىسى بىزگە كينونىڭ مازمۇنىن قىسقاشا ءتۇسىندىرىپ, ەكەۋارا ايتاتىن ديالوگتاردى بەردى. كينوداعى باس كەيىپكەرى اسپاننىڭ جىگىت كەزىندەگى ءرولىن نۇرلان ەسىمعاليەۆ سومدادى. مەن ونى تانىمايمىن. العاش كورىپ تۇرمىن. وعان قالاي جاقىندارىمدى بىلمەيمىن. اقىرى, اكتريسا بولعاننان كەيىن قيالىڭىزدى ويناتۋعا تۋرا كەلەدى. بالا كۇنىمدە اۋىلدا سوعىستا اياعى نەمەسە قولىنان ايىرىلعان اكەلەردى كوردىم. سولاردى كوز الدىما ەلەستەتىپ, اكتەرلىك وبرازعا ەندىم. جالپى, اكتەر ادام ءوزى ويناعان كەيىپكەردىڭ جاندى نۇكتەسىن تاپ باسا السا, باسقا الەمگە ەنىپ كەتەدى. مەن دە وسىنداي سەزىمدى كەشتىم. قىسقاسى, سىناقتى ويداعىداي تاپسىردىم. ولاردا «سىزبەن ءتۇسىرۋ الاڭىندا كەزدەسۋگە ۇمىتتەنەمىز» دەپ قالدى.
شىنىمدى ايتسام, كينوعا تۇسەمىن دەپ ويلاعان جوقپىن. ۇيگە كەلگەنەن كەيىن كوپ ۇزاماي حابار كەلدى. «سىزگە كوميسسيا بىردەن ەكى ءرولدى بەكىتتى. قامقا مەن ونىڭ قىزى ماليكانى وينايسىز. ءسىزدىڭ جاسىڭىز ماليكاعا ءدال كەلىپ تۇر دەدى».
– بۇل تۋىندى قايدا ءتۇسىرىلدى, تاعى قانداي اكتەرلار تاڭدالدى؟
– فيلم ورالحان اعامىزدىڭ تۋعان جەرى قاتونقاراعايدا ءتۇسىرىلدى. ەندى ول جەردىڭ تابيعاتىن تىلمەن جەتكىزە المايمىن. نەگىزى, اسپان شالدىڭ بەينەسىن سومداۋعا ىدىرىس نوعايباەۆ ەمەس, كەنەنباي قوجابەكوۆ بەكىتىلگەن. بىراق كەنەنباي اعا سىرقاتتانىپ جۇرگەندىكتەن اياق استىنان ىدىرىس اعا وينادى.
– قامقانىڭ ءرولىن ويناعاندا 25 جاستا ەكەنسىز. بۇل فيلمدە قازاق ايەلىنىڭ ەر ازاماتتى قادىرلەۋى, ونىڭ توزىمدىلىگى, بيا­زىلىعى تولىق اشىلعان. كەيىپكەرىڭىزدەن وزىڭىزگە نە الدىڭىز؟
– جازۋشى جازعان پوۆەست كەيىپكەرلەرىنىڭ ءپروتوتيپى ومىردە بار ادامدار. سول قاتونقاراعايدا تۇرادى ەكەن. سوندىقتان مەن ولاردى كوزىممەن كورىپ, جاقىنىراق تانىسقىم كەلدى. ايتپاقشى, كينوداعى ءبىر ەپيزودتا سول كىسىنىڭ ءوزى تۇسكەنى بار. بىراق وندا كە­يىپ­كەردىڭ بەت-ءجۇزىن كورە المايسىز, كەرە­ۋەتتەن ءتۇسىپ, ارقاسىمەن كەتىپ بارا جاتادى. سودان ءتۇسىرىلىم توبىنىڭ مۇشەلەرى ءبارىمىز سول كىسىنىڭ ۇيىنە باردىق. ءبىزدى جاقسى قارسى الدى. ەكى اياعىنان ايىرىلعان اعانىڭ ايەلى وتە قاراپايىم جان. بىزگە ەسىكتەن سىعالاپ قانا قارايدى. ادامعا تۋرا قارامايدى. اپاي كۇيەۋىنىڭ تىزەسىنە ەسكى كۇپەيكەنى قاباتتاپ تىگىپ بەرەدى ەكەن. ەسىكتىڭ الدىندا ۇلكەن ساكى بار. سول بيىك ساكىدەن سەكىرىپ اتقا مىنەدى. اڭگىمەلەسىپ وتىرعاندا ءۇي يەسى ءبىر ارمانى بار ەكەنىن ايتتى: «قازىر پروتەز اياق شىعىپتى دەپ ەستيمىن. شىركىن, سونى كيىپ, ءوز اياعىمەن ءجۇرىپ كەتسەم عوي» دەدى.
ەندى ول كىسىنىڭ ومىرگە دەگەن قۇشتارلىعىن كورىپ, ءتانتى بولدىم. وتە ەڭبەكقور. ماعان اپايدىڭ دا قاراپايىمدىلىعى ۇنادى. وسى قاسيەتىنەن اسقان توزىمدىلىكتى كوردىم. جارىنىڭ بارلىق جاعدايىن جاساپ وتىر. سونى ول باتىرلىق دەپ ويلامايدى. مەنىڭشە, ول – باتىرلىق. كەيىپكەرىمنىڭ قاراپايىم­دىلىعىنان قايسارلىقتى ۇيرەندىم. ءالى كۇنگە دەيىن وسى قاسيەت ماعان كومەكتەسىپ كەلەدى.
– جالپى, شىعارما اۆتورى ورالحان اعامەن ءتۇسىرىلىم توبىنىڭ بايلانىسى بولدى ما؟
– ارينە. ورالحان اعانىڭ ءوزى كينونىڭ باسى-قاسىندا ءجۇردى. قاتونقاراعايدا بولعاندا ءتۇسىرىلىم توبىمەن ۇيىندە قوناقتا بولىپ, اناسىنىڭ قولىنان ءدام تاتتىق. ول كىسى ءبىزدى ەسىك الدىنان قازاقى شاپان كيىپ كۇتىپ الدى. قالامگەر بىزگە ۇيىندەگى كىتاپ سورەسىندە ءتىزىلىپ تۇرعان وزگە تىلدە باسىلعان جيناقتارىن كورسەتتى. نەگىزى, بۇل فيلم اعىلشىنداردىڭ تاپسىرىسىمەن تۇسىرىلگەن. كەيىن ولار جارىققا شىققاننان كەيىن تۋىندىنى ساتىپ العان.
– ءسىز ودان كەيىن «بالكون» فيلمىنە ءتۇستىڭىز. مۇندا سوعىستان كەيىنگى ۋاقىتتىڭ, بالالاردىڭ ءومىرى سۋرەتتەلەدى. وسى شىعارما تۋرالى كوزقاراسىڭىز قانداي؟
– بۇل تۋىندى 1987 جىلى ءتۇسىرىلدى. تاعى دا كينوعا تۇسۋگە ناتاليا الەكساندروۆنا سەبەپكەر بولدى. ول كىسى ماعان حابارلاسىپ: «بۇل – ءسىزدىڭ ءرولىڭىز. بىزگە قازىرگىلەردى ەمەس, ەلۋىنشى جىلدارداعى وقيعالاردى ويناي الاتىن ادام كەرەك» دەدى. كەلىستىم. ءفيلمنىڭ رەجيسسەرى – قالىقبەك سالىقوۆ.
بۇل – ەندى بالالاردىڭ كوزقاراسىمەن بەرىلگەن تۋىندى. سوعىستان كەيىنگى كەزەڭ. كوبىنىڭ اكەلەرى حالىق جاۋى بولىپ, ۇستالىپ كەتكەن. جالعىز شەشەلەرىنىڭ تاربيەسىمەن ءوسىپ جاتىر. بىراق اكەنىڭ تاربيەسىن كورمەگەن بالالار ونى تۇسىنە قويمايدى. ءفيلمنىڭ ستسەناريى اقىن ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ «بالكون» پوەماسىنىڭ جەلىسىمەن جازىلعان. كينوداعى باس كەيىپكەر ايدار – ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ ءپروتوتيپى دەپ تە ايتادى. بىلاي قاراساڭىز, ءاپ-ادەمى جەتكىنشەكتەر. بىراق ولار قاتىگەزدىكتەن قورىقپايدى, ءبىر-ءبىرىنىڭ ساتقىندىعىن دا كەشىرمەيدى. ەندى رەجيسسەر فيلمگە تۇسكەن بالالاردى تاماشا تاڭداي بىلگەن.
– «سۇراپىل سۇرجەكەيدەگى» اۋىلناي­دىڭ ايەلىن سومداعان بەينەڭىز دە شى­نايى شىققان ءرولدىڭ ءبىرى دەپ ايتۋعا بولادى.
– ەندى بۇل حالقىمىزدىڭ تاريحىنداعى ەڭ ءبىر اۋىر كەزەڭ – اشارشىلىقتى بۇكپەسىز بەينەلەگەن تۋىندى. ءفيلمدى جازۋشى سماعۇل ەلۋباەۆتىڭ «اق بوز ءۇي» رومانى جەلىسىمەن رەجيسسەر ءدامىر ماناباەۆ ءتۇسىردى. ستسەناريدى قالامگەردىڭ ءوزى جازدى. وسى كينوعا عاجايىپ اكتەر نۇرمۇحان ءجانتورين ءتۇستى. ول كىسى اۋىلدىڭ ءسوز ۇستاعان تەكتى اقساقالى – ءپاحرادديندى سومدادى. كەيىپكەرى دە كوپ سوزگە جوق. بارلىعىن كوزقاراسىمەن جەتكىزەدى. كوزىندە تۇڭعيىق وي جاتادى. قازىرگى اكتەرلەرگە وسىنداي شەبەرلىك جەتپەيدى. وكىنىشكە قاراي, نۇرمۇحان اعا ءبىرىنشى سەريا اياقتالار تۇستا قايتىس بولدى. بۇل – اسىل تۇلعانىڭ سوڭعى تۇسكەن كينوسى. سودان كەيىن سماعۇل اعا ەكىنشى سەريانىڭ ستسەناريىنە وزگەرىس ەنگىزدى.
– قىرىق جىلدان استام تەاتر ساحناسىندا ونەر كورسەتىپ, قانشاما رولدەردى سومدادىڭىز؟ وسىلاردىڭ ىشىندە قايسىسى جانىڭىزعا جاقىن؟
– جالپى, مەن بالا جاسىمنان ونەرگە جاقىن بولىپ ءوستىم. اكەم مەكتەپ بىتىرگەندە دارىگەر بولۋدى قالاسا دا, مەن ءوز ۇستانىمىمنان تايماي, تەاتر ينستيتۋتىنا باردىم. سوندا شولپان جانداربەكوۆا مەن ءاسانالى ءاشىموۆتىڭ كلاسىندا وقىدىم. جوعارى وقۋ ورنىن اياقتاعاننان كەيىن ارقالىق مۋزىكالىق دراما تەاترىنا كەلدىم. وسى تەاتردا ءبىرتالاي رولدەردى سومدادىم. مەندە رولگە تالاسۋ دەگەن جوق. وبلىس جابىلعاننان كەيىن تەاتر جەزقازعانعا قونىس اۋداردى. جەر اۋىستىرعان وڭاي ەمەس. بۇل شاھارعا كەلگەننەن كەيىن دە ءبىراز رولدەر بۇيىردى. «قوزى كورپەش – بايان سۇلۋ» سپەكتاكلىندە باياندى وينادىم. بۇل قويىلىم الماتىدا ءبىر فەستيۆالدا باس جۇلدەنى جەڭىپ الدى. 1995 جىلى اقمولاعا كەلدىم. وندا قاللەكي تەاترىنىڭ كوركەمدىك جەتەكشىسى – جاقىپ وماروۆ اعامىز. قالاعا العاش كەلگەن كەزدە پاتەر جوق, ءۇي جالداپ تۇردىق. تۇرمىستىق جاعدايدىڭ ونەرىمە كەرى اسەرى ءتيدى. بىراق ءبارىبىر جانىما بارىنەن بايان سۇلۋدى سومداعان ءرولىم وتە جاقىن.
– قازىر الەمدە رەجيسسۋرا دا, تەاتر ونە­رى دە العا دامىپ بارادى. ال ءبىزدىڭ تەا­ترى­مىزدىڭ دامۋىنا كوڭىلىڭىز تولا ما؟
– بۇگىندە قازاق تەاترىن بيىككە كوتەرگەن وتە دارىندى رەجيسسەرلەردىڭ دەنى ومىردەن ءوتىپ كەتتى. كەشەگى ءازىربايجان مامبەتوۆ اعامىز ۇلتتىق تەاترعا سونى وزگەرىس اكەلىپ, مۇزجارعىش كەمە سەكىلدى جول كورسەتىپ وتىردى. ول كىسىنىڭ ينتەللەكتىسى اكتەردان ەكى ەسە جوعارى بولاتىن. قازىر قويىلىمدار ادامنىڭ جان دۇنيەسىن تەبىرەنتپەسە, كورەرمەندى ونشا قىزىقتىرمايدى. الايدا قازاق تەاترلارىندا دامۋ جوق دەپ ايتا المايمىن. تالانتتى جاستار ءوسىپ كەلە جاتىر. سولاردان كوپ ءۇمىت كۇتەم. قازىر ونەرگە دەگەن ماحاببات جەتىسپەيدى. سۇيگەنىڭدى كەزدەستىرە الماعان ادام سەكىلدىمىز. بۇرىن جاقىپ اعا «وسى وتىرعان ءبارىمىز اكتەرگە جۇمىس ىستەيمىز, اكتەر كورەرمەنگە جۇمىس ىستەيدى» دەپ ايتۋشى ەدى. وسى بايلانىس تەاتردا بولۋ كەرەك.
– اڭگىمەڭىزگە راقمەت!

سۇحباتتاسقان
ازامات ەسەنجول