ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ – الەمنىڭ قازىرگى تاريحىنداعى كەمەڭگەر تۇلعا, جەر-جاھانعا مەملەكەتتىڭ بەيبىت جانە يادرولىق قارۋسىز ساياساتىن پاش ەتىپ, قازاقستاندى جوعارى حالىقارالىق دەڭگەيگە شىعارعان ۇلت كوشباسشىسى.
نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ باستاماسىمەن تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا ەكونوميكالىق, ساياسي, الەۋمەتتىك رەفورمالار جۇزەگە اسىرىلىپ, ستراتەگيالىق باستامالارى, بولاشاقتى بولجاي بىلەتىن كورەگەندىلىگى, سارابدال ساياساتكەرلىگى ارقاسىندا كوپۇلتتى مەملەكەتىمىز دامۋدىڭ داڭعىل جولىنا ءتۇستى. بۇگىندە قازاقستان بىرلىك پەن قوعامدىق كەلىسىمنىڭ التىن بەسىگىنە اينالدى. ەلىمىزدەگى تاتۋلىق پەن ىنتىماقتىڭ بىرەگەي ۇلگىسىن جاھان جۇرتشىلىعى زەردەلەپ, «قازاقستاندىق جول» جانە «نازارباەۆ مودەلى» دەپ باعا بەرەدى. ۇلىبريتانيانىڭ بۇرىنعى پرەمەر-ءمينيسترى (1979-1990 جج.) مارگارەت تەتچەر: «قازىر جاھاندىق ساياساتتا 5-6 ءىرى جانە ىقپالدى ساياساتكەر بار. سولاردىڭ ءبىرى – نۇرسۇلتان نازارباەۆ. مەن وعان سەنەمىن جانە ونىڭ بارلىق باستامالارىن قولدايمىن» دەگەن بولاتىن.
ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىن العانعا دەيىنگى مەرزىمدە رەسەي يمپەرياسىنا تولىعىمەن كۇشپەن قوسىلىپ, وسى مەملەكەتتىڭ ودان كەيىن كەڭەس وداعىنىڭ اجىراماس ايماعى رەتىندە تانىلىپ, وتارلاۋشىلاردىڭ مۇددەسىنە وراي بۇزىلىپ كەلگەن تاريحي تەرريتوريامىزدى ايقىنداپ, ونى حالىقارالىق قاۋىمداستىق تاراپىنان زاڭداستىرۋ كەزەك كۇتتىرمەيتىن مىندەتكە اينالدى. قىتايمەن اراداعى شەكارانى بەلگىلەۋ دە شەشىمىن تابۋعا ءتيىستى بولدى. كسرو تاراعاننان كەيىنگى العاشقى ۋاقىتتان-اق قازاقستاننىڭ كەڭەس وداعى قۇرامىندا بىرگە بولىپ, وسى ۋاقىتتاردا تەرريتوريالارى يمپەريالىق مۇددەگە ساي قازاق جەرى ەسەبىنەن وزگەرتىلىپ كەلگەن وزبەكستان جانە قىرعىزستانمەن اراداعى شەكارانى انىقتايتىن ماسەلەلەر دە بىردەن تۋىندادى. تۋرا وسى مەرزىمدەگى ەلباسىنىڭ جوعارىداعى اتالعان ەلدەرمەن جۇرگىزگەن سىرتقى ساياساتىنىڭ باستى باعىتى دا اتالعان كۇردەلى ماسەلەلەردى بەيبىت جولمەن تۇبەگەيلى جانە ادىلەتتى تۇرعىدا شەشۋگە ارنالدى. ناتيجەسىندە قىسقا مەرزىمدە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كورشى مەملەكەتتەرمەن, سونىڭ ىشىندە قىتاي, رەسەيمەن اراداعى شەكارالارى تولىعىمەن تانىلدى. ۇلت كوشباسشىسى
ن.ءا.نازارباەۆ تاراپىنان حالقىمىزدىڭ عاسىرلار بويى جەرىنىڭ تۇتاستىعىن قامتاماسىز ەتۋ جولىنداعى بارشا ۇمتىلىسى مەن ارمانى قىسقا مەرزىمدە جانە دە بەيبىت, ديپلوماتيالىق كەلىسىم جولىمەن ىسكە اسىرىلدى. وسىنىڭ ارقاسىندا قازىرگى كۇنى مەملەكەتىمىزدىڭ تەرريتورياسى بارلىق كورشى ەلدەر تاراپىنان تولىعىمەن تانىلىپ, حالىقارالىق قۇقىق نەگىزىندە زاڭداستىرىلدى.
ازاقستان-قىتاي شەكاراسىنىڭ بارلىق ماسەلەلەرىنىڭ حالىقارالىق زاڭناما تالاپتارىنا سايكەس رەتتەلۋى نۇرسۇلتان نازارباەۆ پەن قازاق ەلىنىڭ جارقىن جەتىستىگى بولدى. قازاقستان نەبارى ون جىلدىڭ ىشىندە قىتايمەن تەرريتوريالىق ماسەلەنى تولىق رەتتەستىردى. وتكەن عاسىردىڭ 60-شى جىلدارىندا باستالىپ, الەمنىڭ ەكى ءىرى يادرولىق دەرجاۆاسىن قارۋلى قاقتىعىسقا دەيىن جەتكىزگەن تالاس نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ ىسكەرلىگىنىڭ ارقاسىندا تولىعىمەن شەشىمىن تاۋىپ, ۇشقان قۇستىڭ قاناتى, شاپقان اتتىڭ تۇياعى تالاتىن التاي مەن اتىراۋعا سوزىلىپ جاتقان ۇلان-عايىر اتىراپ, ۇلى دالا ەلىنىڭ شەكاراسى تۇپكىلىكتى تۇردە بەكىتىلدى.
قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىن العان العاشقى كۇننەن-اق مەملەكەتتىڭ سىرتقى ساياساتىن نەگىزدەۋ باستى مىندەتتىڭ بىرىنە اينالدى. وتانىمىزدىڭ باسقا ەلدەرمەن, سونىڭ ىشىندە كورشىلەرىمەن تەڭدىك پەن تۇسىنىستىك جاعدايىنداعى اتالعان باعىتتاعى قىزمەتىنىڭ باستاۋىندا ەلباسى ن.ءا.نازارباەۆ تۇردى. ول ۋاقىت تالابىنا ساي جۇرگىزگەن سىندارلى قىزمەتىنىڭ ناتيجەسىندە قىسقا مەرزىم ىشىندە تاۋەلسىز مەملەكەتىمىز الەمدىك قاۋىمداستىققا بەرىك ەنىپ, ءوزىن بەيبىت سۇيگىش, دەموكراتيالىق, قۇقىقتىق مەملەكەت رەتىندە تانىتا ءبىلدى. رەسپۋبليكا جەر شارىنداعى قازىرگى كۇنگى بارشا بەدەلدى حالىقارالىق ۇيىمدارعا مۇشە بولىپ قابىلداندى. سونىڭ ىشىندە اتاپ ايتقاندا, قازاقستاننىڭ بۇۇ-داعى وزىندىك ورنى قالىپتاستى. ەل پرەزيدەنتى اتالعان حالىقارالىق ۇيىم مىنبەسىنەن بىرنەشە رەت ءسوز سويلەپ, الەمدەگى, جەكەلەگەن ايماقتارداعى بەيبىتشىلىكتى قامتاماسىز ەتۋگە ارنالعان باعالى باستامالار كوتەردى. سولاردىڭ ىشىندە ەلباسى تاراپىنان يادرولىق قارۋدى الەمدىك تۇرعىدا سىناۋدى توقتاتۋ, ونى تولىعىمەن جويۋ باعىتىنداعى باستاماشىلىق قىزمەتى وتانىمىزدىڭ شەڭبەرىنەن اسىپ, دۇنيەجۇزىلىك ماڭىزعا يە بولدى.
ەلىمىز بۇكىل الەمگە يادرولىق قارۋدان باس تارتقان بەيبىت ءومىردىڭ جارشىسى رەتىندە تانىلدى. تاريح بەتتەرىنە ۇڭىلسەك, سەمەي پوليگونىندا 40 جىل ىشىندە بارلىعى 456 يادرولىق سىناق وتكىزىلىپ, ونىڭ 86-سى اۋەدە, 30-ى جەر ۇستiندە, 340-ى جەر استىندا جاسالعان بولاتىن. پوليگون اۋماعى 18500 شارشى مەتردi قۇراعان. جىلدام تاراعان ۋلى رادياتسيا وسى اۋماقتا تۇرعان 1,5 ملن ادامعا زيانىن تيگىزدى. قازاق جەرiندەگi جارىلىستار حيروسيماعا تاستالعان بومبالاردان 2,5 مىڭ ەسە قۋاتتى بولعان ەدى.
ەل مەن تاۋەلسىزدىكتىڭ تاعدىرى تارازىعا تارتىلعان تۇستا ەلباسىنىڭ 1991 جىلدىڭ 29 تامىزىنداعى جارلىعىمەن سەمەي اتوم سىناق پوليگونى جابىلدى. بۇل نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ەڭ اۋەلى قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىن باياندى ەتۋ ءۇشىن جاساعان تاريحي شەشىمى بولدى.
قازىرگى جاڭا قازاقستان تاريحىنداعى ماڭىزدى بەلەستىڭ ءبىرى ەلدىڭ 2010 جىلى ەۋروپاداعى قاۋىپسىزدىك جانە ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنا (ەقىۇ) – ەۋروپادا, ورتالىق ازيادا جانە سولتۇستىك امەريكادا ورنالاسقان 56 ەلدىڭ باسىن بىرىكتىرەتىن ءىرى ايماقتىق ۇيىمعا ءتوراعالىق ەتۋى بولدى. قازاقستان – بۇرىنعى كەڭەستىك كەڭىستىكتەگى ەلدەر اراسىنان بۇل ۇيىمعا ەڭ العاش توراعالىق ەتكەن مەملەكەت. مۇشە مەملەكەتتەردىڭ تەڭ قۇقىقتىلىعى قاعيداتىن جانە «ۆانكۋۆەردەن ۆلاديۆوستوككە دەيىنگى ورتاق كەڭىستىك» دوكتريناسىنىڭ پارمەندىلىگىن ەقىۇ-نىڭ ساقتاعانىن كورسەتكەن بۇل تاريحي شەشىم – رەسپۋبليكامىزدىڭ حالىقارالىق ساياساتتاعى ارتىپ كەلە جاتقان ءرولىنىڭ مويىندالۋىنىڭ ايعاعى.
سونداي-اق وتكەن جىلى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ «قاۋىپسىز, ءادىل جانە وركەندەگەن الەم قۇرۋ ءۇشىن جاھاندىق ارىپتەستىكتى نىعايتۋعا قازاقستاندىق تۇجىرىمدامالىق كوزقاراس» اتتى ساياسي ۇندەۋىن, پراگماتيكالىق پرينتسيپتەرگە نەگىزدەلگەن ءوز ۇلتتىق مۇددەلەرىن باسشىلىققا الىپ, بۇۇ-نىڭ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنە توراعالىق ەتكەن بولاتىن.
قازاقستان – يسلام مەن باتىس وركەنيەتىنىڭ اراسىنداعى ديالوگقا دانەكەر بولىپ, الەمدىك دىندەر سەزىن وتكىزدى. سونداي-اق استانا سيريا ماسەلەسىن تالقىلايتىن الاڭعا اينالدى.
لباسىنىڭ جۇرگىزگەن سارابدال ساياساتىنىڭ ءبىر باعىتى – تەگىمىز ءبىر, تاريحىمىز ورتاق, ءتۇبىرى ءبىر تۇركى تىلدەس باۋىرلارىمىزبەن ىرگەمىزدى بەرىك ۇستاپ, ولارمەن قارىم-قاتىناسىمىزدى ۇزدىكسىز دامىتا بەرۋ بولدى. تۇڭعىش پرەزيدەنت تۇركى مادەنيەتى حالقىمىزدىڭ تاريحىندا ەلەۋلى ورىنعا يە ەكەندىگىنە قاشاندا كوڭىل ءبولىپ, تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ دامۋىندا تۇركى الەمىنىڭ مادەني بايلانىسى مەن دامۋىنا ۇلكەن ءمان بەردى.
تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا قازاقستان ءوزىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆتىڭ اسا كورنەكتى كوشباسشىلىعىنىڭ ارقاسىندا كەشەگى كەڭەس وداعىنىڭ كەنجەلەپ قالعان قيىر ءوڭىرىنەن ەكونوميكالىق جاعىنان قۋاتتى, دەموكراتيا تۇرعىسىنان سەرپىندى دامىپ كەلە جاتقان مەملەكەتكە, سىيلى ءوڭىرلىك دەرجاۆاعا جانە حالىقارالىق قوعامداستىقتىڭ بەدەلدى مۇشەسىنە اينالدى.
