…سوعىس جىلدارى قازاق جەرىنەن سان مىڭداعان ازامات مايدانعا اتتاندى. سوعىسقا انا ءسۇتى اۋزىنان كەتپەگەن, كامەلەت جاستان ەندى اسقان قازاقتىڭ سان مىڭداعان ۇل-قىزدارى, وت يەلەرى, ەندى بىرەۋدىڭ جالعىزى, بىرەۋدىڭ جانۇياسىنىڭ اسىراۋشىسى سوعىسقا كەتتى. قازاقستاننان اتتانعانداردىڭ سانى 1 ميلليون 700 مىڭ ەدى. ورالعانى بەلگىسىز. قانشا بوزداق وكوپ ىشىندە كومۋسىز قالعانى جانە بەلگىسىز.
…سوعىس. بەيبىت ءومىر. وسى بىرىنەن-ءبىرى الشاق, الايدا تىعىز بايلانىستى ەكى ۇعىم تۋرالى ايتقاندا, سوعىس مايدانگەرى جانە ەڭبەك ارداگەرى دەگەن ءسوز تىركەستەرىن قاتار قولدانامىز. سوڭعى ءسوزدىڭ پارقىن, قادىر-قاسيەتىن بىزدەن ارتىق جان دۇنيەسىمەن سەزىنە بىلەتىن جاندار بار. ولار – بۇگىنگى ۇرپاق ماقتان تۇتاتىن كەشەگى سوعىستا ەرلىك جاساپ, قازىرگى بەيبىت ومىردە ەڭبەك ۇلگىسىن تانىتا بىلگەن تۇلعالار. ولار بۇگىنگى تاڭدا ارامىزدا, بىراق قاتارى سيرەگەن. ەل تاۋەلسىزدىگىن كوزىمەن كورگەن, بەيبىت ءومىردىڭ سالتاناتىن سەزىنگەن ارداگەر جاندار استانادا – بار-جوعى 18 قاريا. ەكى سوعىس ارداگەرى قالاۋىمەن رەسەيگە قونىس اۋدارعان.
ارداگەرلەر – قوعامنىڭ سان ءتۇرلى سالالارى بويىنشا ەڭبەك ەتىپ, زەينەتكە جەتكەن ازاماتتار مەن انالار. ولار تۋرالى كەڭىرەك ايتپاققا كەرەك. ولاردىڭ ءومىر جولى بىرەۋگە بەلگىلى, بىرەۋگە بەيمالىم. بۇگىندە نۇر-سۇلتان قالاسىندا, ەلىمىزدىڭ استاناسىندا تۇراتىن ساناۋلى مايدانگەر عانا ءومىر سۇرۋدە. ولاردى جىل سايىن ارداقتاپ, مەملەكەت تاراپىنان قۇرمەت كورسەتۋ داستۇرگە اينالعان. ولار – مايداندا ەرلىك جاساپ, وق اراسىندا جانكەشتىلىكپەن ەرلىك جاساي بىلگەن باتىرلار. ءبىرى – سوعىستا العان جاراقاتى جازىلماستان ەڭبەككە ارالاسىپ, تىڭ كوتەرۋگە زور ۇلەس قوسىپ, تەر توككەن ابزال ادامدار.
جەڭىس – تاريحي ۇعىم, ال جەڭىس كۇنى – ەستە قالارلىق مەرەكە. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا قازاق حالقىنىڭ 125 مىڭنان اسا وكىلى قازا تاپتى. وتانداستارىمىزدىڭ مۇردەسىن ارۋلاپ, جۋىپ, اققا وراپ, جەرلەي الماي قانشاما ادام, جاقىندارى قايعىدان زار شەكتى. مايدانگەر جاستارىمىز امان-ەسەن ورالسا, قازاق حالقىنىڭ سانى الدەقايدا ارتىق بولار ما ەدى؟
قازاق ەلىنىڭ تاريحىندا ەسكە تۇسسە, اتتەگەن-اي دەيتىن تۇستار بارشىلىق. سوناۋ تاريحي مالىمەتتەردى قوپارماعاننىڭ وزىندە سۇم سوعىستىڭ سالعان جاراسى جازىلىپ كەتتى دەۋ ارتىق. ءتىپتى بويىندا الۋعا بولمايتىن, مايداندا دەنەسىنە ەنگەن وقپەن بىرگە ءومىر سۇرگەن ارداگەرلەر ەلىمىزدە كەزدەسەدى. ولار – ومىرگە قۇشتار جاندار. ولار – رۋحى بيىك وتانسۇيگىش, ەلجاندى ازاماتتار. ولار – كەشەگى ەرجۇرەك ساربازدار, بۇگىنگى اتى اڭىز قاريالار.
***
ەلىمىزدە مەرەكەلەر, اتاۋلى كۇندەر بارشىلىق. سولاردىڭ ەڭ ارداقتىسى – ۇلى جەڭىس كۇنى. اقمولالىق راقىمجان قوشقارباەۆ رەيحستاگقا تۋ تىككەن كۇن. جەڭىس كۇنىنە جەتە الماي قانشاما ادام كوز جۇمدى, باقىتتى كۇندى كورە الماي, تالاي ەرلىك جاساعان مايدانگەرلەر وققا ۇشتى. زەرتتەۋلەرگە قاراعاندا, قازاق جەرىنەن ءتىپتى جۇزدەن اسا قازاق قىزى مايدانعا اتتانعان جانە ەرلەرمەن قاتار ەرلىك تانىتقان اقمولالىقتار دا بار ەدى.
مايدانگەر-ارداگەرلەر قاتارىندا بۇگىندە 99 جاستىڭ قۇرمەتتى قوناعى بولىپ وتىرعان قاريا, ۇرپاعىنىڭ اتاسى رزاقۇل بايكەشەۆتى اتاۋ لايىقتى. ول مايداندا قاراكوز قازاق قىزدارىنا اياۋشىلىقپەن قاراپ, باۋىرمالدىق تانىتقان.
ۇزاق جاساۋ اللانىڭ سىيى بولار, دەيتۇرعانمەن, جەكە ادامنىڭ رۋحى مەن ءومىردى ءسۇيۋ, وعان قوسا بويىنداعى ەڭبەك ەتۋ قاسيەتى, جاساعان قيمىل-ارەكەتتەرىنىڭ دۇرىس بولعاندىعى بولار. سونىمەن قاتار ارداگەرلەرگە دەگەن دەنساۋلىق ساقتاۋ ورىندارىنىڭ ورىندى قامقورلىعى دا بولماي قالعان جوق.
تاريحتا اتى قالۋ, التىن ارىپپەن جازىلۋ كوپتىڭ ماڭدايىنا بۇيىرا بەرەتىن زور باقىت ەمەس. تۇلعا بولىپ قوعام دامۋىنا ءبىر كىسىدەي اتسالىسسا, ول ادام ەلەۋلى.
ءبىز بۇگىن كوزى ءتىرى ارداقتى ارداگەرلەرگە قۇرمەت كورسەتە وتىرىپ, ولار تۋرالى تاعى دا وقىرمانعا جاريالاپ وتىرمىز. ولار جەڭىستى جاقىنداتتى.
سولاردىڭ ءبىرى – عاسىرمەن ساپارلاس بولعان, تالاي قيىندىقتى باستان كەشكەن 102 جاستاعى سوعىس ارداگەرى, استانا تۇرعىنى ابدۋراحمان سافاروۆ.
نۇر-سۇلتان قالالىق ارداگەرلەر كەڭەسىنىڭ اتىنان بارىپ, الداعى جەڭىس كۇنىمەن قۇتتىقتاپ, جۇزدەن اسقان ارداقتى قاريامەن تىلدەسكەندە, قارت مايدانگەر سۇم سوعىستىڭ قاھارلى كۇندەرىن ەسكە الا وتىرىپ, ءبولىم كومانديرى رەتىندە اتقارعان قىزمەتىن اڭگىمەلەدى. ەڭ قىزىعى, 21 كم قاشىقتىققا اتاتىن سالماعى 43 كەلىلىك پۋلەمەتتى ءوزى كوتەرىپ جۇرگەنىن ايتتى. فاشيستەرمەن بەتپە-بەت كەزدەسىپ, تالايىن جويعانىن جانە مايدانداس قازاق قىزدارىن كەزدەستىرگەنىن ەسكە الدى. بەيبىت ومىردە 40 جىل ۇستازدىق ەتكەن ارداگەر قاريا سۇحبات بارىسىندا «جاڭا قازاقستاننىڭ» بولاشاعىنا سەنەتىندىگىن ءبىلدىردى. ارداگەر ابىز اتامىز سۇحباتىن اق باتاسىمەن اياقتادى.
سونداي-اق وتان يگىلىگى ءۇشىن ەڭبەك ەتۋدىڭ ۇلگىسىن كورسەتە ءجۇرىپ, ۇرپاق تاربيەلەسە, كەيبىرەۋى دەموبيليزاتسيادان كەيىنگى بەيبىت ومىرگە ورالىپ, زەينەتكەرلىك دەمالىسقا شىققانعا دەيىن قوعام دامۋىنا قىزمەت ەتتى.
ەلگە ورالعان مايدانگەرلەر ەشكىمگە ماسىل بولعان جوق, ولار ءبىرى اعاش جونىپ, ءبىرى ستانوكتا تەمىر قاشاپ ەڭبەك ەتتى. مال باقتى, شارۋاشىلىقپەن اينالىستى. سويتە ءجۇرىپ ۇرپاق ءوسىردى. ەندى ءبىرازى مادەنيەت سالاسىن دامىتۋعا زور ۇلەس قوسسا, بىرەۋى جاۋاپتى قىزمەتتەر اتقاردى. ءتىپتى سوعىس زاردابى باسىلماي جاتىپ-اق ەڭبەك دالاسىندا بارىن سالدى. ولار سوعىستان كەيىن قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىستارىندا دا بەلسەندىلىك تانىتتى. ەندەشە بۇگىندە ولاردى ارداقتاپ, سىڭىرگەن ەڭبەكتەرىن باعالاپ, ىقىلاس تانىتۋ – ولارعا دەگەن زور قۇرمەت.
ءساۋىر ايىنىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا نۇر-سۇلتان قالاسىنداعى الماتى, بايقوڭىر, سارىارقا جانە ەسىل اۋداندارىنىڭ ارداگەرلەرى مەن اۋدان اكىمدەرى, ءارتۇرلى سالاداعى باسشىلىق قىزمەتتەگى ماماندارمەن كەزدەسۋلەر, دوڭگەلەك ۇستەلدەر ءوتىپ, قاريا جاسىنداعى زەينەتكەرلەر جانە ولاردىڭ دەنساۋلىعى, الەۋمەتتىك-تۇرمىستىق جاي-كۇيى قاراستىرىلدى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسى ارداگەرلەرىنىڭ ۇيىمى بار, ول 1987 جىلى 21 ناۋرىزدا قۇرىلعان. بۇل ۇيىم – قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى سوعىس, ەڭبەك جانە قارۋلى كۇشتەر ارداگەرلەرىنىڭ قوعامدىق بىرلەستىگى. 1991 جىلى ۇيىمنىڭ ورتالىق كەڭەسى قۇرىلدى. بۇگىندە قوعام قايراتكەرى ب.ىزمۇحامبەتوۆتىڭ باسشىلىعىمەن كەڭەس ارداگەرلەردىڭ جاي-كۇيىمەن تىعىز بايلانىستا.
ارداگەرلەر ۇيىمىنىڭ مىندەتى – ارداگەرلەردىڭ ماتەريالدىق, الەۋمەتتىك-تۇرمىستىق جاعدايىن جاقسارتۋعا جان-جاقتى قامقورلىق جاساپ, قولداۋ كورسەتۋ. ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ارداگەرلەرى تۋرالى ءباسپاسوز بەتىندە جاريالاپ, ءتۇرلى باسقوسۋلار مەن وتباسىندا, داستارقان باسىندا اڭگىمەلەۋ ۇرپاق بويىندا پاتريوتتىق سەزىمىن ارتتىرۋعا ىقپالى بولارى ءسوزسىز. ەندەشە اينالامىزداعى ساۋساقپەن سانارلىق ارداگەرلەر تۋرالى ءبىلۋ, قيىن-قىستاۋ ءومىر جولىنىڭ سوقپاعىنان ءوتىپ, ەلگە ورالعان سوڭ ولار اتقارعان ەڭبەكتىڭ سان الۋان ءتۇرى ۇرپاققا ونەگە ەتەرلىك ەرلىكتىڭ ءبىر پاراسى بولماق.
مايداندا ەرلىك جاساپ, ەسەن- ساۋ ەلگە ورالعان باتىرلاردىڭ قاھارماندىق ەرلىك جولدارى پاش ەتۋگە, ماقتاۋعا, ماراپاتتاۋعا تۇرارلىق. جەڭىستى جاقىنداتۋعا بار كۇش-جىگەرىن قارۋ ەتكەن جاۋىنگەرلەر: كەشەگى مايدانگەرلەر – بۇگىنگى ارداگەرلەر.
جەڭىس – تاريحي ۇعىم, ال جەڭىس كۇنى – ەستە قالارلىق مەرەكە. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا قازاق حالقىنىڭ 125 مىڭنان اسا وكىلى قازا تاپتى. وتانداستارىمىزدىڭ مۇردەسىن ارۋلاپ, جۋىپ, اققا وراپ, جەرلەي الماي قانشاما ادام, جاقىندارى قايعىدان زار شەكتى. مايدانگەر جاستارىمىز امان-ەسەن ءتىرى ورالسا, قازاق حالقىنىڭ سانى الدەقايدا ارتىق بولار ما ەدى؟
ولار مۇگەدەكتىككە, ەڭبەككە جارامسىز حالدە ورالعان مايدانگەرلەر وتباسى دا قاراپ قالمادى. قارەكەت ەتە ءبىلدى. ەڭ بولماعاندا ۇرپاق ساناسىنا جەتەر ەرلىك تۋرالى اڭگىمەلەپ, حاتقا ءتۇسىردى. سوندىقتان ەلدىك پەن ەرلىكتىڭ ءمان-ماعىناسىن, اراجىگىن اجىراتا ءبىلۋ – جاستارعا سىن. ال بۇگىنگى كۇنى اياق-قولى ءبۇتىن, ساناسىندا ساڭىلاۋى بار جاس-كارىگە قازىرگى تاڭدا كوزى ءتىرى ارداگەرلەرگە قۇرمەت كورسەتۋ مارتەبەلى ىزگى ءىس بولارى انىق.
اتى اڭىزعا اينالعان ارداگەرلەردىڭ باتىرلىعىن پاش ەتۋ مەكتەپ جاسىنداعى بالالاردان باستاۋ الۋى كەرەك. سۇراپىل سوعىستا باس ساۋعالاپ, قورقاقتىق تانىتپاعان ەرلىك يەلەرىنىڭ جۇرەگىندەگى پاتريوتتىق, وتانشىلدىق رۋحىنىڭ بيىك, جىگەرىنىڭ مىقتى بولعاندىعىن بەيبىت ومىردە دە ايتا ءجۇرۋىمىز قاجەت. ماسەلەن, سوعىستىڭ ەكىنشى جىلىندا شاقىرىلعان, مىسالى, ماحامبەتوۆ بارلاۋشى جاۋاپكەرلىگىن ابىرويمەن اتقارعان. جامبىل وبلىسى سارىسۋ اۋدانى كوممۋنار اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن ارداگەر قاريا قازىر 97 جاستا.
ول اسكەر قاتارىنا 1943 جىلدىڭ مامىر ايىندا شاقىرىلدى. مىسالى, اتامىز بارلاۋدا قىزمەت ەتتى. بالتىق جاعالاۋى مايدانىندا سوعىستى.
1951 جىلى قازاقستانعا ورالعاننان كەيىن ول كينوتەحنيكۋمعا وقۋعا قابىلداندى. تەحنيكۋمدى بىتىرگەننەن كەيىن, 25 جىل بويى كينوجۇيەسىندە جۇمىس ىستەدى. بىرنەشە اسكەري ناگرادالارمەن ماراپاتتالعان.
بۇگىنگى كۇنى اتى-ءجونىن اتاپ ايتىپ, تومەندەگى قازاقستاندىق سوعىس ارداگەرلەرىن ماقتان تۇتامىز. ولار: بالكاروۆا ەلەنا نيكيتيچنا – 98 جاستا; كالينين ميحايل ۆاسيلەۆيچ – 98 جاستا; كاريموۆ جۇنىسبەك – 96 جاستا; كۋليك ميحايل گريگورەۆيچ – 96 جاستا; مورۋنوۆ الەكساندر دميتريەۆيچ – 98 جاستا (ماسكەۋگە قونىس اۋداردى); مۇستافين ۋتيۋن مۇقانۇلى – 96 جاستا; پلۋجنيكوۆا ەكاتەرينا گەراسيموۆا – 98 جاستا (ماسكەۋگە قونىس اۋداردى); سادىقوۆ تۇرىسبەك – 98 جاستا; سەيسەباەۆ جاقان – 97 جاستا; تيۋتيۋن يۆان فەدوروۆيچ – 96 جاستا; حاسەنوۆ كاير – 97 جاستا.
مىنە, سوعىستىڭ بىتكەنىنە 77 جىل تولسا, جوعارىدا اتى اتالعان سوعىس ارداگەرلەرىنىڭ قاي جاستا مايدانعا اتتانىپ, جاۋ شەبىندە سۇم سوعىستىڭ قورقىنىشتى تۇندەرى مەن كۇدىككە تولى كۇندەرىن باسىنان كەشكەنى ءمالىم.
ەلىمىزدىڭ ءار قالاسىندا, ەلدى مەكەندەرىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان كەشەگى مايدانگەر, بۇگىنگى ارداگەرلەردىڭ دە ەرلىككە تولى ونەگەلى عۇمىر داستانىنان حاباردار بولۋ ارتىق ەتپەسى انىق.
دەسە دە, ايتپاسقا بولمايدى. تاۋ الىستاعان سايىن بيىكتەيدى دەمەكشى, جەڭىستىڭ 75 جىلدىعىن 48 ارداگەر قارسى السا, 77 جىلدىقتا 18 قارت مايدانگەر ۇرپاعىنىڭ تورىندە وتىر. وكىنىشكە قاراي, وتىزى باقيلىق بولدى. تاۋەلسىز قازاقستانعا قوسقان مارقۇمداردىڭ ۇلەستەرىن اتاۋدى ءجون كوردىك.
مايدانگەر بايكەن ايدارحان بايكەۇلىنىڭ دا ءومىر جولى وڭاي بولدى دەۋگە كەلمەيدى.
1943 جىلى اسكەر قاتارىنا شاقىرىلىپ, 37 قوسالقى اتقىشتار پولكىنىڭ اتقىشى رەتىندە قابىلدانادى. 1943, 1944, 1945 جىلدارى ءۇش رەت جارالانىپ, جاراقاتىنا بايلانىستى 1945 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا وتانىنا ورالدى.
ىشكى ىستەر بولىمىندە 26 جىل جۇمىس ىستەپ, ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ قۇرمەتتى قىزمەتكەرى اتاندى. ءى جانە ءىى دارەجەلى وتان سوعىسى وردەنى, ءىىى دارەجەلى داڭق وردەنى جانە كوپتەگەن مەرەيتويلىق مەدالدار. ارداگەر قاريا 1925 جىلى 28 جەلتوقساندا كوكشەتاۋ وبلىسى ك.ماركس اتىنداعى كولحوزدا ومىرگە كەلگەن.
جەڭىستى گرۋزيادا قارسى الدى, تۋعان ۇيىنە 1947 جىلى عانا ورالعان سەرگيەنكو پاۆەل لۋكيچ ەلىمىزدىڭ مۇناي ءوندىرۋ كاسىبىندە جۇمىس ىستەدى.
سوعىستان كەيىن تىڭدى كوتەرگەن ەڭبەگى ەلەنىپ, سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى اتاندى. ول 1925 جىلى 24 شىلدەدە كراسنودار ولكەسىندە, مەدۆەدوۆسكايا ستانتسياسىنا جاقىن جەردە دۇنيەگە كەلگەن. 17 جاسار بالا كەزىندە پاۆەل لۋكيچ كىشى اۆياتسيالىق ماماندار مەكتەبىنىڭ وقۋشىلارىمەن تانىسىپ, كوپ ۇزاماي سوندا ستۋدەنت رەتىندە وقۋعا ءتۇستى.
1942 جىلى اسكەرگە اتتاندى. جاس ساربازداردىڭ باستى مىندەتى قارا تەڭىزدى قورعاۋ بولدى. لاتۆيا, ليتۆا, ەستونيا, شىعىس پرۋسسيا, پولشانى بوساتۋ شايقاستارىنا قاتىستى.
جاۋىنگەرلىك ەڭبەگى ءۇشىن ءى جانە ءىى دارەجەلى وتان سوعىسى جانە قىزىل جۇلدىز وردەندەرىمەن, «ەرلىگى ءۇشىن», «كەڭەس وداعىنىڭ مارشالى گ.ك. جۋكوۆ», «گەرمانيانى جەڭگەنى ءۇشىن» مەدالدارمەن ماراپاتتالعان.
تابيعاتىندا ايەل ادامنىڭ جانى نازىك, دەگەنمەن مايداندا ەرلەرمەن يىق تىرەسە ءجۇرىپ, ءبىرى وكوپتا ەرلىكپەن قازا تاۋىپ, تۋعان جەر توپىراعى بۇيىرماسا, ءتىرى ورالعاندارىنىڭ اراسىندا ايەل ادامدار دا بار. سولاردىڭ ءبىرى – وتانداسىمىز سيۆوكون ۆالەنتينا سەمەنوۆنا. اسكەر قاتارىندا بولىپ, جاۋىنگەر اتاندى.
1923 جىلى 6 ماۋسىمدا ۋكراينادا, پولتاۆا وبلىسىنىڭ كازالششانسك اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن. قىزىل اسكەر جاۋىنگەرى رەتىندە وتان الدىنداعى بورىشىن ادال اتقاردى. ستالينگراد شايقاسىنا 212 ديۆيزيا قۇرامىندا لەيتەنانت رەتىندە قاتىسقان.
فاشيستىك باسقىنشىلاردى جەڭگەننەن كەيىن تۋعان ولكەسىنە بەيبىت ومىرگە جانە وتباسى مەن وتان يگىلىگى ءۇشىن ەڭبەك ەتۋگە ورالدى.
مايداندا دا, بەيبىت ومىردە دە ەڭبەگى ەلەنىپ, جاۋىنگەرلىك ەڭبەگى ءۇشىن ءىى دارەجەلى وتان سوعىسى وردەنىمەن جانە كوپتەگەن مەرەيتويلىق مەدالدارمەن ماراپاتتالدى.
مارجان بەكتۇرسىنقىزى,استانا قالاسى
ارداگەرلەر كەڭەسى مەديا توبىنىڭ مۇشەسى
