كيبەربۋللينگ. سوڭعى ۋاقىتتا بۇل ءسوز ءجيى ايتىلىپ ءجۇر. ينتەرنەتپەن ەرە كەلگەن ۇعىم قازىرگى كۇننىڭ قاتەرىن بىلدىرەدى. ەلىمىزدەگى ءاربىر بەسىنشى بالا كيبەربۋللينگتىڭ قاتىسۋشىسى نەمەسە زيان شەگۋشىسى بولىپ تابىلادى. رەسمي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك, ەلىمىزدە وتكەن جىلى 143 ءجاسوسپىرىم جەلىدەگى جاۋىزدىقتان ءوز-وزىنە قول جۇمساسا, 306 كامەلەتكە تولماعان بالا ارام ويلى اككاۋنت يەلەرىنىڭ قۇرىعىنان قۇتقارىلعان. قازاقستانداعى 14-15 جاستاعى جاسوسپىرىمدەردىڭ 12 پايىزعا جۋىعى وسى كيبەربۋللينگتەن زاپا شەككەندەر قاتارىندا. جىمىسقى ويى بار جۇزىقارالار الەۋمەتتىك جەلى مەن ءتۇرلى مەسەندجەرلەردە وقۋشىلاردىڭ ار-ۇياتىن توگىپ, قورقىتىپ, بوپسالاپ, زورلىق كورسەتكەن.
نەگىزىنەن, كەز كەلگەن ادامنىڭ كيبەربۋللينگ قۇربانىنا اينالۋى ابدەن مۇمكىن. الەۋمەتتىك جەلىدە اۋزىنا كەلگەنىن ايتۋ ارقىلى ادامنىڭ نامىسىنا ءتيىپ, ومىردەن تۇڭىلدىرەتىن جاعدايعا جەتكىزەتىنىن كورىپ ءجۇرمىز. بىراق زاڭنامامىزدان ۆيرتۋالدى الەمدە تەرىس پىكىردەن, زورلىقتان, الىمجەتتىكتەن قورعايتىن ەرەجەلەر تۇرماق, كيبەربۋللينگ تەرمينىن دە تاپپايسىز. سوندا ولىمگە دەيىن اپاراتىن قاتەردەن قالاي قورعانامىز؟ كيبەر شابۋىلشىلار كىمدەر جانە ولارعا نە كەرەك؟ جالپى «كيبەربۋللينگ» تۋرالى ءبىلۋىڭىز كەرەك ماعلۇماتتاردىڭ ماڭىزدىلارىن تارقاتتىق.
مەن قالاي كيبەربۋللينگە ۇشىرادىم…
جالپى ادامدى ينتەرنەتتە, الەۋمەتتىك جەلى مەن ءتۇرلى مەسسەندجەرلەردە قورقىتىپ, زورلىق كورسەتۋ كيبەربۋللينگ دەپ اتالادى. بىراق بۇل تاسىلمەن شابۋىل جاسايتىندار نەگىزىنەن كامەلەت جاسىنا تولماعان مەكتەپ وقۋشىلارىن نىساناعا الادى. ويتكەنى, قورعانسىز بالالار قورىققانىنان وزىنە قىسىم جاسالىپ جاتقانى تۋرالى ەشكىمگە ايتپايدى. ءتىپتى, اتا-اناسى مەن جاقىندارىنا ءتىس جارماي, شابۋىلشىنىڭ ايتقانىنان شىقپايدى.
اتى-ءجونىن جاريالاماۋىمىزدى سۇراعان ەلوردا تۇرعىنى 1 جىل بويى ءوز سىنىپتاستارىنىڭ مازاعىنا اينالىپ, مەكتەپتە دە الەۋمەتتىك جەلىدە دە قىسىم كورگەنىن ايتتى. اقىرىندا 9-سىنىپتى ءتامامداپ, كوللەدجگە وقۋعا ءتۇسىپتى. قازىرگى تاڭدا بۋللينگكە, كيبەربۋللينگكە توتەپ بەرە الاتىن يممۋنيتەت قالىپتاستى, «ەشكىم مەنى رەنجىتە المايدى» دەدى كەيىپكەرىمىز.
«ءۇش مەكتەپ اۋىستىرعانمىن. سوڭعىسىندا جاڭادان وقۋشى بولىپ بارعانىمدا ورتاعا ءسىڭىسىپ كەتە المادىم. دۇرىسى, مەنى قابىلدامادى. ءبىر قىزبەن سوزگە كەلىسىپ قالىپ, توبەلەسۋگە دەيىن بارعانبىز. سودان باستاپ سىنىپتىڭ قىزدارى عانا ەمەس, ۇلدار دا ماعان قارسى شىعاتىن بولدى. مازاقتاپ, ءتۇرتىپ كەتەتىن, مەنىڭ تاراپىما نەشە ءتۇرلى بىلاپىت سوزدەر ايتاتىن. اتا-اناما ول تۋرالى ايتقىم كەلمەدى. سومكەمدى تىعىپ تاستايدى, سپورت كيىمدەرىم جوعالدى. ەڭ جامانى, مەنىڭ اتىمنان WhatsApp-قا تىركەلىپ, مۇعالىمدەرگە, تانىستارىما ءينتيمدى بەينەروليكتەردى جىبىرەتىن. Instاgram-دا مەنىڭ اتىمنان پاراقشا اشىپ, سول جەرگە ويىنا كەلگەن سۋرتتەر سالادى. فوتوشوپ دەگەن بار عوي, سۋرەتتەرىمدى وڭدەپ, مەكتەپتىڭ ورتاق توپتارىنا, WhatsApp چاتتارىنا سالعان, ءوزىمنىڭ فوتوشوپپەن وڭدەلگەن انايى فوتولارىمدى كورگەندە ومىردەن ءتۇڭىلىپ كەتە جازدادىم تالاي. مۇنى سىرتتاعىلار بىلمەيدى, سىنىپ ىشىندە بولىپ جاتقان الىمجەتتىك قوي. ەشكىممەن ارالاسپادىم, ءبىر رەت اناما ايتقىم كەلگەن ءبارىن, بىراق ونسىزدا كوللەدجگە وقۋعا تۇسەسىڭ, سول جەردە ءبىتىرىپ شىعاسىڭ دەدى. جالپى ءار سىنىپتا ءالسىزى بولادى, باسقالارى سونىڭ ۇستىنەن كۇلەدى. مازاقتاپ, الىمجەتتىك كورسەتەدى. سوندىقتان مەن دە كونىپ باعۋعا, شىداۋعا تىرىستىم. سۋيتسيد جايلى ويلانعان كەزدەرىم دە بولدى. بىراق انامنىڭ دەنساۋلىعى ناشار, سوندىقتان ودان سايىن جاعدايدى ۋشىقتىرمايىن دەپ ۇندەمەدىم. ءۇش اي بولدى, ودان كەيىن باسىلدى. بىراق 1 جىل بويى ەشكىممەن ارالاسپادىم, ساباققا دەگەن ىنتام بولمادى» دەپ وقيعاسىمەن ءبولىستى.
مەكتەپتە بۋللينگ جاسالسا, ساباق اياقتالعان سوڭ ول توقتايدى. ال كيبەربۋللينگكە قاتىستى الدىن الا شارا قولدانباسا, ونىڭ ىشىندە وكىلەتتى ۇيىمدارعا حابارلاسپاسا, ۇنەمى الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى قۋدالاپ وتىرادى, قىسىم كورسەتەدى.
بۇگىندە بالالاردىڭ قولىنان سمارتفون تۇسپەيدى. تەلەفون قولىنا تيگەن بالا ءبىرىنشى الەۋمەتتىك جەلىلەردى اقتارىپ, وزىنە پاراقشا اشىپ, جاسىنان دا, جىنىسىنان دا بەيحابار «دوستار» ىزدەي باستايدى. ءبىرى ەرمەك ءۇشىن اڭگىمە-دۇكەن قۇرسا, ەندى ءبىرى ارام ويمەن بالانىڭ سەنىمىنە كىرۋگە تىرىسادى. ولار الدىمەن ءتۇرلى ويىندار ارقىلى بالانى قىزىقتىرادى. ودان سوڭ بالا تۋرالى مالىمەتتى جيناپ الىپ, بىرتە-بىرتە قورقىتۋ, بوپسالاۋ, سەندىرۋگە كوشەدى. اقىر سوڭىندا اڭقاۋ بالا جالعان اككاۋنت يەسىنىڭ ايتقانىنا كونىپ, ايداعانىنا جۇرەتىن دەڭگەيگە جەتەدى. وسىنداي «دوستىقتىڭ» سوڭى بالانىڭ ءوز-وزىنە قول جۇمساۋىمەن اياقتالعان قايعىلى وقيعالار كوپ.
«العاش رەت ۆيدەوروليگىمدى جەلىگە جۇكتەگەندە وتە كوپ جاعىمسىز پىكىر بولدى. اتا-انام ونى وقۋعا, كورۋگە تىيىم سالدى. وزدەرى ەكى كۇن ۇيىقتاي المادى. قاتارلاستارىم ەمەس, ۇلكەن ازاماتتار دەنەڭ تۇرشىگەتىن نارسەلەردى جازعاندا تۇسىنىستىك تانىتۋ قيىن ەكەن. مەنى كيبەربۋللينگ قاتايتتى. قازىر كەز كەلگەن جاعىمسىز پىكىردى ەلەمەۋدى ۇيرەندىم» دەيدى بلوگەر زارينا كەنجەباەۆا.
جالپى ادامدى ينتەرنەتتە, الەۋمەتتىك جەلى مەن ءتۇرلى مەسسەندجەرلەردە قورقىتىپ, زورلىق كورسەتۋ كيبەربۋللينگ دەپ اتالادى. كيبەربۋللينگكە كەز-كەلگەن ادام تاپ بولۋى مۇمكىن. بىراق بۇل تاسىلمەن شابۋىل جاسايتىندار نەگىزىنەن كامەلەت جاسىنا تولماعان مەكتەپ وقۋشىلارىن نىساناعا الادى. ويتكەنى, قورعانسىز بالالار قورىققانىنان وزىنە قىسىم جاسالىپ جاتقانى تۋرالى ەشكىمگە ايتپايدى. ءتىپتى, اتا-اناسى مەن جاقىندارىناتىس جارماي, شابۋىلشىنىڭ ايتقانىنان شىقپايدى
ءيا, ەلگە بەلگىلى, جەلىگە جۇمىسى تاۋەلدى ادامدار ءۇشىن كيبەربۋلليگ قاۋىپتى.
«ماعان وسىنداي بۋللينگكە تاپ بولعان كىسى جۇگىندى. ونى وسىدان 25 جىل بۇرىن بىرگە وقىپ كەتكەن سىنىپتاستارى كۇنى بۇگىنگە دەيىن شەتتەدى ەكەن. سىنىپتاستار وتباسىلارىمەن ارالاسادى عوي, جينالعاندا ۇنەمى سول كىسىنى مازاق قىلادى, كۇلەدى, ءاردايىم كەلەكە قىلادى. الەۋمەتتىك جەلىلەردىڭ ورتاق چاتتارىندا سونى جاماندايدى. مەكتەپتە وقىپ جۇرگەندە ونداي بولماعان. ابدەن ۇلكەيىپ, ءوز ءوتباسىن قۇرعان كەزدە وسىنداي جاعدايعا تاپ بولىپ وتىر» دەدى پسيحولوگ سەرىكگۇل سالي.
ءتىپتى كيبەربۋلينگپەن اينالىساتىن توپتار دا بار. ولار ينتەرنەت-قاۋىمداستىق قۇرىپ العان, مۇشەلەرى تەك ويىن-ساۋىق ءۇشىن كيبەربۋللينگپەن اينالىسادى. كەز-كەلگەن پايدالانۋشى وسىنداي قاۋىمداستىقتىڭ ۆەب-سايتىنا كىرىپ, جابىرلەنۋشىنى جانە قانداي سەبەپپەن قۋدالاۋ كەرەگىن كورسەتەدى. ءارى قاراي ويى ءبىر جەردەن شىعىپ وتىرعاندار ءبىر كىسىگە جاپا تارماعاي, جارماسا كەتەدى. الەۋمەتتىك جەلىلەردە جاعىمسىز پىكىرلەر جازىپ, سۋرەتتەرىن فوتوشوپپەن بۇرمالايدى. ونى گرۋپپالارعا تاراتىپ, ابدەن ماسقارالايدى.
كيبەربۋللينگ ءوز قۇربانىنا اپتانىڭ جەتى كۇنىندە دە, تاۋلىگىنە 24 ساعات بويى سوقتىعادى, ادامنىڭ ءوزىن قورعاۋدا ەكەنىن سەزىنە الاتىنداي كەڭىستىك پەن ۋاقىت قالدىرمايدى. شابۋىل جانىن اۋىرتاتىنداي جانە كەنەتتەن بولۋى مۇمكىن. ەلەكتروندىق حابارلامالاردى باقىلاۋ جانە سۇزگىدەن وتكىزۋ كۇردەلى بولعاندىقتان, ءتيىسىپ وتىرعان ادامى ءۇشىن مۇنىڭ ءبارى كەزدەيسوق بولادى دا, اۋىر پسيحولوگيالىق كۇيگە ۇشىراتادى. كيبەربۋللينگ قولداناتىن ادامدار جاسىرىن بولىپ, قالا بەرەدى. ءجاسوسپىرىم ءوزىن كىم اڭدىپ جۇرگەنىن بىلمەيدى جانە قاۋىپتى ۇلعايتىپ كورسەتۋگە بەيىم كەلەدى. اڭدۋشىلاردىڭ اتى-ءجونىنىڭ جاسىرىن بولۋى ۇرەي اسەرىن كۇشەيتە تۇسەدى. كيبەربۋللينگ ءارتۇرلى بۋىنعا بىردەي قاتتى اسەرىن تيگىزەدى. ءجاسوسپىرىم عانا ەمەس, ماسەلەن مەكتەپ مۇعالىمى دە ونىڭ قۇربانىنا يا مۇشەسىنە اينالۋى مۇمكىن.
نە سەبەپ؟
پسيحولوگتار كيبەر شابۋىلشىلاردىڭ پسيحولوگياسىن تورتكە ءبولىپ قاراستىرادى. ءبىرىنشى, ءوزى كيبەربۋللينگتىڭ قۇربانى بولعان ادامدار. ياعني, «كەك قايتارۋشىشىلار» وزدەرىنىڭ باسىنان وتكەن قيىن جاعدايدىڭ ەسەسىن وزگەنىڭ ەسەبىنەن وندىرەدى. كيبەربۋللينگ سالدارى بەيسانالى تۇردە تۇلعانى سونداي ارەكەتكە بارۋعا يتەرمەلەيدى. كەلەسى, ورتاسىندا بارلىعىنا ءوزىنىڭ شەكسىز بيلىگىن جۇرگىزۋگە ۇمتىلىستان بارادى ەكەن. بيلىكتى, باسقارعاندى جاقسى كورەتىندەر كيبەربۋللينگ ۇيىمداستىرۋشىلارى بولىپ كەلەدى. كەيدە مۇنداي قادامدارعا وتباسىندا اتا-اناسىنىڭ اجىراسۋى نەمەسە تولىق ەمەس وتباسىندا ومىرگە كوڭىلى تولماي وسكەن تۇلعالار ءجيى بارۋى مۇمكىن. ءۇشىنشى تيپكە وزگەنى كەمسىتۋ, قورقىتۋ جانە مازاققا اينالدىرۋ ارقىلى ءوزىنىڭ ەگوسىن توياتتاندىراتىندار, كوڭىل كوتەرەتىندەر جاتادى. سونىمەن قاتار ءوز ويى جوق, كوپشىلىك نە ايتسا, سونى قولداي كەتەتىن يا داتتايتىندار. ولار كوپشىلىكتىڭ تەرىس پىكىرى ارقىلى باسقالاردى قۋدالاپ جاتقانىن وزدەرى دە اڭعارماي قالادى.
ءسىز بىلەسىز بە؟ كيبەربۋللينگ جاساۋشىلاردىڭ اراسىندا اقشاسىن تولەپ, بوتتار جالدايتىندار دا بار. سوندىقتان ءسىزدىڭ تاراپىڭىزعا كەلگەن 1045 جاعىمسىز پىكىرگە نازار اۋدارۋدىڭ قاجەتى جوق. ءبىر ادام ءارتۇرلى اتپەن 30 جالعان ءتۇرلى اككاۋنت اشىپ, سىزگە شابۋىل جاسايدى. ءسىزدىڭ كوڭىلىڭىزگە قايتكەن كۇندە دە كىربىڭ ءتۇسىرىپ, ابىرويىڭىزدان ايىرعىسى كەلگەن بىرەۋ سونداي بوتتىڭ ونىن جالداسا, ارقايسىسى كۇن دەمەي, ءتۇن دەمەي كەرى پىكىر جازىپ وتىرسا, بولماشى نارسە دە توبەڭىزدەن ۇيىرىلگەن قارا بۇلتتاي كورىنەدى.
ۋشىقسا, قۇقىق قورعاۋشىعا جۇگىنىڭىز
پسيحولوگ سەرىككۇل سالي «كيبەربۋللينگ ۇزاققا سوزىلاتىن پروتسەسس ەمەس, ويتكەنى ينتەرنەت ورتادا جاڭالىقتار مەن قۇبىلىستار تەز وزگەرەدى» دەيدى.
«2-3 كۇن وزەكتى بولعان نارسەلەر ۇمىتىلىپ كەتىپ, حالىق نازارى باسقا ماسەلەگە اۋادى. 2-3 كۇن, 1-2 اپتاعا سوزىلعان كيبەربۋللينگكە توتەپ بەرە الماۋ – ول پسيحيكالىق تۇراقسىزدىق, وسالدىق, السىزدىك» ەكەنىن ايتتى مامان. سونىمەن قاتار پسيحولوگ كيبەربۋللينگتىڭ كوزىنە جويۋعا ابدەن بولادى دەيدى. بىراق جەلىدە زورلىق-زومبىلىقتىڭ ءارتۇرلى تۇرلەرىنە قارسى تۇرۋ مادەنيەتىن دە قالىپتاستىرۋ كەرەك. ەگەر دە قۇربىڭىز باسىنان وتكەن وقيعاسىن ايتىپ وتىرسا, ءسىز ونى تۇككە تۇرعىسىز, ءمان بەرمە, بۇل جەلىدەگى نارسە عوي, دەسەڭىز جاعداي ودان سايىن ۋشىعا تۇسەدى دەيدى. سەبەبى شىنايى ءومىر مەن ۆيرتۋالدىسى قاتار تۇرعان زاماندا كيبەرببۋلينگتى نازاردان تىس قالدىرماۋ كەرەك. قۇقىق قورعاۋشىلىرعا جۇگىنە الاسىز.
كيبەربۋللينگكە تاپ بولعان ادام, ەڭ الدىمەن, اككاۋنتىن ءۇشىنشى تۇلعا كىرە المايتىنداي جابۋى كەرەك. سونداي-اق الەۋمەتتىك جەلى اكىمشىلىگىنە بالاعاتتاۋ جانە قورلاۋ ماقساتىندا جازىلعان پىكىرلەردىڭ سكرينشوتتارىن جىبەرىپ, فاكتىنى راستاۋ كەرەك. بۇل ارەكەتتەر ءتيىمسىز بولعان جاعدايدا, قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنا نەمەسە كومپيۋتەرلىك ينتسيدەنتتەرگە ارەكەت ەتۋ قىزمەتىنە kz-cert.kz ءوتىنىش جازۋ نەمەسە «جەدەل جەلىگە» 1400 نومىرىنە حابارلاسۋ قاجەت. قۇقىق بۇزۋشىلىق پەن زالالدىڭ نۇقسانىنا بايلانىستى اكىمشىلىك, ازاماتتىق-قۇقىقتىق جانە قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىك كوزدەلگەن.
الەم قالاي كۇرەسەدى؟
بريتان مەكتەپتەرىندە ينتەرنەت-تروللداردان قورعانۋعا ارنالعان ءپان بار. ساباقتاردا وقۋشىلارعا جەلىدەگى ىزگە تۇسۋگە قالاي جاۋاپ بەرۋ كەرەكتىگىن جانە سونىڭ اسەرىنەن كۇيزەلىسكە قالاي ۇشىراماۋعا بولاتىندىعىن تۇسىندىرەدى. بيىلدان باستاپ گەرمانيادا كامەلەتكە تولماعان بالالارمەن پورنوگرافيالىق سۋرەت الماسقان, انايى اڭگىمە جۇرگىزگەن قولدانۋشىلار ءۇشىن جازا تىپتەن قيىندادى. ەگەردە بۇرىنعى زاڭ بويىنشا, بالامەن سەكسۋالدى سيپاتتاعى اڭگىمە قۇرعان ازاماتتار قىلمىستىق جازاعا تارتىلسا, قازىرگى زاڭ بويىنشا جۇمىس بابىمەن بالانىڭ اتىنان اككاۋنت اشقان پوليتسيا قىزمەتكەرىمەن انايى اڭگىمە قۇرعانى ءۇشىن دە جەلى قولدانۋشىسى قاماۋعا الىنادى. گەرمانيادا ەرەسەك ادام ون جىلعا دەيىن باس بوستاندىعىنان ايىرىلادى, ءجاسوسپىرىم بەس جاسقا دەيىن نەمەسە ءماجبۇرلى جۇمىس تۇرىندە جازالانادى.
كوپتەگەن مەملەكەتتە كامەلەتكە تولماعان بالالاردىڭ الەۋمەتتىك جەلىدەگى قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا ءبىراز زاڭدار قابىلدانعان. سونىڭ ءبىرى – 2000 جىلعى Children’s Online Privacy Protection Act زاڭى. اتالعان قۇجاتتىڭ اياسىندا ۆيرتۋالدى الەمدە بالالاردى تەرىس پىكىردەن, زورلىقتان, الىمجەتتىكتەن قورعايتىن ەرەجەلەر قاراستىرىلعان. وكىنىشكە قاراي, قازاقستاندا ونداي بولەك قۇجات جوق.
وڭتۇستىك كورەيادا 2007 جىلدان بەرى ينتەرنەتتەگى قۋدالاۋمەن كۇرەسەتىن ارنايى زاڭ بار. گەرمانيادا كيبەرموببينگ ۇيىمداستىرعان ەرەسەك ادام 10 جىلعا دەيىن, ءجاسوسپىرىم 5 جىلعا دەيىن جازا قولدانىلادى. ينتەرنەتتە باسقا بالانى قۋدالاعان كيبەربۋللەردى تۇزەتۋ جۇمىستارىنا تارتۋ دا قاراستىرىلعان.
نورۆەگيادا الەۋمەتتىك جەلىلەردەگى جارنامالىق روليكتەرگە, سۋرەتتەرگە «رەتۋش» قولدانۋعا, ياعني فوتونى ارلەۋگە تىيىم سالىندى. زاڭ Instagram, TikTok, Facebook, Snapchat جانە Twitter-دە جارامدى. ياعني, كيبەربۋللينگتەن, جەلىدەگى جاعىمسىز پىكىرلەردەن قورعانۋ ءۇشىن كوپشىلىك فيلتر قولدانىپ, سۋرەتتەرىن وڭدەۋگە ۇيرەنىپ كەتكەن. ەندى كومپانيالار جارنامالىق روليكتەرىنە, سۋرەتتەرىندە تابيعي سۇلۋلىقتى كورسەتۋگە ۇمتىلادى. وسىلايشا حالىققا جاساندىلىق ەمەس, تابيعي كەلبەتتى كورەتۋگە شاقىرادى.
جاقىندا ءبىر تانىمال كوسمەتيكالىق كومپانيا Instagram پاراقشاسىنا بەتىنە بەزەۋى كوپ مودەل تۇسكەن جارنامالىق سۋرەت جۇكتەدى. سوندا جەلى قولدانۋشىلارى مودەلدىڭ بەت-ءجۇزىن سىنعا الىپ, ونى ابدەن جەردەن الىپ, جەرگە سالدى. بىراق كومپانيا ءوز قىزمەتكەرىن قورعاپ, سۋرەتتى وشىرگەن جوق. بۇل نەنى بىلدىرەدى؟ ولار وسىنداي ارەكەتى ارقىلى ەشكىمنىڭ ءمىنسىز ەمەس ەكەنىن كورسەتۋدى, حالىققا جەتكىزۋدى ماقسات ەتىپ وتىر. ياعني, كەز كەلگەن جەلى قولدانۋشىسى بەيسانالى تۇردە كيبەربۋللينگ جاسايدى.
تاياۋدا Facebook قۋدالاۋدى الدىن الۋ ورتالىعىن قايتا جۇكتەدى. بۇل اقپاراتتىق رەسۋرس قولدانۋشىلارعا كيبەربۋللينگتەن ءوزىن جانە جاقىندارىن ساقتاندىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. پىكىرلەردى مودەراتسيالاۋ قىزمەتى, بەيتانىس ادامدى بانعا تىعۋ سياقتى قوسىمشا قىزمەتتەر تاعى بار. بۇل تۇرعىدان الەۋمەتتىك جەلى ماماندارى جىل سايىن بۋللينگتەن ساقتاندىرۋ امالدارىن جەتىلدىرىپ كەلەدى.
جاقىندا Instagram-عا limits فۋنكتسياسى ەنگىزىلدى. بۇل تەرىس پىكىرلەر مەن حابارلامالار اعىنىن شەكتەۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. ياعني, جەلىدە تانىمال ادام كيبەربۋللينگكە ۇشىراسا, جاعىمسىز پىكىرلەر جازىلسا, ينستاگرام اۆتوماتتى تۇردە پىكىر ءبىلدىرۋ فۋنكتسياسىن ۋاقىتشا توقتاتادى. سونىمەن قاتار ول كىسىنىڭ پاراقشاسىنا بۇرىننان تىركەلمەگەندەر حابارلاما جىبەرە المايدى. سونداي-اق تامىز ايىنىڭ سوڭىندا تاعى ءبىر فۋنكتسيا قولجەتىمدى بولادى. سىزگە قورقىتۋ, بوپسالاۋ فورماتىنداعى جەكە حابارلامالار كەلەتىن بولسا, ولار اۆتوماتتى تۇردە جاسىرىن ۇياشىققا ورنالاستىرىلادى.
كوپتەگەن مەملەكەتتە كامەلەتكە تولماعان بالالاردىڭ الەۋمەتتىك جەلىدەگى قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا ءبىراز زاڭدار قابىلدانعان. سونىڭ ءبىرى – 2000 جىلعى Children’s Online Privacy Protection Act زاڭى. اتالعان قۇجاتتىڭ اياسىندا ۆيرتۋالدى الەمدە بالالاردى تەرىس پىكىردەن, زورلىقتان, الىمجەتتىكتەن قورعا»تىن ەرەجەلەر قاراستىرىلعان. وكىنىشكە قاراي, قازاقستاندا ونداي بولەك قۇجات جوق.
بۇعان دەيىن Instagram بۋللينگكە قارسى «شەكتەۋ» (Restrict) فۋنكتسياسىن ەنگىزگەن بولاتىن. فۋنكتسيا ارقىلى ۇنامسىز قولدانۋشى جازعان پىكىرلەردى شەكتەۋگە بولادى. «شەكتەۋ» فۋنكتسياسى ارقىلى بەلگىلى ءبىر قولدانۋشىنىڭ پىكىرلەرىن وزگەلەردەن جاسىرىپ قويۋعا بولادى. ول پىكىرلەردى شەكتەۋ قويعان قولدانۋشى مەن شەكتەۋ قويىلعان قولدانۋشى عانا كورە الادى. وسىلايشا ول وزىنە «شەكتەۋ» فۋنكتسياسى قولدانىلعانىن كورە المايدى.
ورتا اۋىستىرعان ورىندا
ۇلىبريتانيادا مۇعالىمدەر كيبەربۋللينگتىڭ بارلىق تۇرلەرىن بولدىرماۋ ءۇشىن ارنايى دايىندىقتان وتەدى. فرانتسيادا مۇعالىمدەر وقۋشىلاردىڭ بلوگتارىن قاداعالاپ, زارداپ شەككەندەرگە كومەكتەسەدى, اگرەسسورلار مەكتەپتەن شىعارىلادى. كانادادا مەكتەپتەردە كيبەربۋلينگتىڭ الدىن الۋ ادىستەمەلەرىمەن 130 زەرتتەۋشى عالىم كىرەتىن ءىرى ۇيىمدار اينالىسادى. جاپونيادا 2013 جىلدان باستاپ قورلاۋدىڭ الدىن الۋ شارالارىن دامىتۋ تۋرالى زاڭ بار. ءاربىر مەكتەپ قورلاۋدى بولدىرماۋ ءۇشىن مەكتەپ ساياساتىنىڭ نەگىزدەرىن ءوز بەتىنشە ازىرلەۋى ءتيىس.
«بالالار اراسىندا بىرەۋدى داتتاۋعا, كەلەمەجدەۋگە دايىن تۇراتىن اگرەسسورلارى بولادى. وزگەلەردەن ەرەكشەلەنەتىن, ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتى جوعارى بالا, ءبىر سوزبەن ايتقاندا ليدەرلەر. اتا-انا, مەكتەپتەگى مۇعالىمدەر وسىنداي بويىندا كوشباسشىلىق قابىلەتى بار بالالارمەن جاقسى جۇمىس ىستەسە, ءىس ناسىرعا شاپپايدى. ال ەگەر, دۇرىس تاربيە بولماسا ونداي بالالار تەرىس جولدى تاڭداپ, بۋللينگ ۇيىمداستىرعىسى كەلىپ تۇرادى. سوندىقتان ءاربىر اتا-انا بالاسى ەرەكشە قابىلەتى بار, دارىندى بولسا, مىندەتتى تۇردە ەكىنشى ءبىر بالاعا زيانىن تيگىزبەيتىندەي ەتىپ ءوسىرۋى كەرەك. ۇيدە داستارحان باسىندا بالاڭىزدىڭ دوستارىن سۇراڭىز, قانداي قارىم-قاتىناستا, قاي دوسىن ۇناتپايتىنىن دا ءبىلىپ الىڭىز. نەگە ول تانىسىن يا دوسىن ۇناتپايتىنىن ءبىلىپ الۋىڭىز كەرەك. بۇل اڭگىمە بالاباقشادان باستالادى. سۇراق ەشقاشان تىكەلەي قويىلماۋى كەرەك, بالاڭىزدىڭ ايتىپ جاتقانىنا قۇلاق ءتۇرىپ, قىزىعا قاراپ, دوسىنداي اڭگىمەگە تارتساڭىز, ول اشىلا تۇسەدى. بالامەن سويلەسۋ كەرەك, سىرلاسا ءبىلۋى كەرەك. اتا-اناسىنا ايتا الماسا, تۋىستارىنىڭ اراسىندا جاقىن جاناشىرى بولادى. ءوزىمىز دە جاسى كىشىگە جاناشىر بولۋعا ۇمتىلۋىمىز كەرەك» دەيدى پسيحولوگ.
«بۋلينگكە, كيبەربۋللينگكە ۇشىراۋ بالا پسيحولوگياسىنا وتە ۇلكەن زيانىن تيگىزەدى. بالادا پسيحيكاسىنىڭ دامۋى تەجەلەدى, رۋحاني الەمىنىڭ دامۋى توقتايدى. اتا-انا رەتىندە بالاڭىزدىڭ كيبەربۋللينگكە تاپ بولعانىن ەستىسەڭىز, ماسەلەگە بەي-جاي قاراماڭىز. ءتىپتى بالانىڭ وقىپ جاتقان مەكتەپتەن باسقا ءبىلىم ورداسىنا كوشىرۋ قاجەت. بۇعان مۇعالىمدەر دە بۋلينگ, كيبەربۋللينگ ماسەلەسىن جەتە قاراۋى كەرەك. مەكتەپ ديرەكتورىنا «مەنىڭ بالام سىنىپتاستارىنىڭ اراسىندا بۋللينگكە تاپ بولۋدا. ماسەلەنى تەزىرەك شەشىپ بەرىڭىزدەرشى» دەپ جۇگىنسەڭىز, ءتيىستى شارا قولدانىلماسا, بالانى باسقا مەكتەپكە كوشىرۋ قاجەت. سەبەبى مەكتەپتە بۋللينگتىڭ ورىن الماۋىنا مەكتەپ باسشىسى مەن مۇعالىمدەر تىكەلەي جاۋاپتى. باسشى ءۇشىن بۋللينگتىڭ بولدىرماۋ ءبىرىنشى ورىندا تۇرۋى قاجەت. سول ءۇشىن سىنىپپەن بىرگە قىدىرادى, بىرگە تاماقتانادى. بۋللينگكە جول بەرىلمەگەن جاعدايدا عانا ءبىلىم ساپاسى وتە جوعارى بولادى» دەپ كەڭەس بەرەدى پسيحولوگ سەرىكگۇل سالي.
