تولعاۋى توقسان قىزىل ءتىلدىڭ قۇدىرەتى مەن قۇپياسىن قانشا زەردەلەسەك تە, بارى مەن جوعىن, مۇمكىندىگى مەن جاسامپازدىعىن ەگجەي-تەگجەيلى جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس. سونىڭ ءبىر كورىنىسىمەن ەلباسىمىز ن.ءا.نازارباەۆتىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» ماقالاسىنداعى «قازاقستاننىڭ كيەلى جەرلەرىنىڭ گەوگرافياسى» جوباسى اياسىندا بەتپە-بەت كەزدەستىك. اڭگىمە بۇگىندە جۇزەگە اسىپ جاتقان جەتى جوبانىڭ ءتورتىنشىسى تۋرالى بولماق. ماقالانىڭ ورىسشا نۇسقاسىندا جوبا «ساكرالنايا گەوگرافيا قازاحستانا» دەپ ايدارلانعان ەكەن. ءبىزدىڭ بايقاۋمىزشا, ەڭبەك العاشقىدا قازاقشا دايارلانىپ, كەيىندە تۇپنۇسقادان ورىس تىلىنە اۋدارىلعان ءتارىزدى. مۇنداعى «كيەلى» مەن «ساكرالنايا» سوزدەرىنىڭ ءمان-ماعىناسى بىردەي دەۋگە كەلمەيدى.
«كيەلى» ۇعىمىمەن قازاق مەنتاليتەتىندە اۋراسى ەرەكشە جاندى نەمەسە جانسىز نىساننىڭ ازىرگە اشىلماعان تىلسىم سىرى بار ەكەنى, ونى قۇرمەتتەۋ قاجەتتىلىگى دايەكتەلگەن. ماسەلەن, اققۋ قۇستى كيەلى ساناعاندىقتان «اققۋدى اتپاس بولار» دەگەن تۇجىرىم ءاربىر قازاقتىڭ ساناسىندا بەرىك قالىپتاسقان. اققۋعا مىلتىق كەزەنگەندەردىڭ قايعىلى تاعدىرىنا قاتىستى اڭىز-اڭگىمەلەر, شىعارمالار جۇزدەپ, مىڭداپ سانالادى. كەيدە جەكەلەگەن تابيعات ەسكەرتكىشتەرىن – تامشىبۇلاق بۇلاعىن (قاپال اۋىلى), وتپان تاۋ كەشەنىن (ماڭعىستاۋ), مۇزتاۋ تاۋىن (التاي), ءتىپتى سىرت كەلبەتىمەن ايىرىقشا كورىنەتىن جاپانداعى جالعىز اعاشتى دا كيەلى ساناپ, سوڭعىسىنىڭ بۇتاقتارىنا قىزىلدى-جاسىلدى شۇبەرەك بايلاپ جاتاتىنىمىز بار. قىسقاسى, «كيەلى» ءسوزى ءاۋ باستا ادامدار ءومىرىندەگى ميستيكاعا قولدانىلىپ, ءدىني استاردان ادا بولسا كەرەك. تىلدەگى بىرلىك پەن قاراما-قايشىلىق زاڭىن قازاق ەكى اۋىز سوزبەن – ءبىرى – «ونەر الدى قىزىل ءتىل», ەكىنشىسى – «باسقا پالە تىلدەن» دەۋمەن تۇيىندەي العان.
ال «ساكرالنايا» ءسوزىنىڭ ءتۇپ-توركىنى تىكەلەي دىنگە, ءدىني ۇعىم-تۇسىنىككە بارىپ تىرەلەدى. لاتىننىڭ «sacralis», «sacer» سوزىنەن شىققان. قازىردە دە ەۋروپالىق تىلدەردىڭ بارىندە دەرلىك وسى ءتۇبىرسوز نۇسقاسىندا ساقتالىپ وتىر. باستى فۋنكتسياسى دىنگە بايلانعاندىقتان عالىمدار ونى راتسيونالدى نەمەسە مورالدى (يماني) جولمەن يگەرۋ مۇمكىن ەمەس كاتەگوريا دەپ قاراستىرادى. ر.وتتو ەسىمدى نەمىس عالىمى وسىدان 100 جىل بۇرىن (1917) راتسيونالدى جانە يرراتسيونالدى تانىمداردىڭ سينتەزىنەن پايدا بولدى, ياعني «ساكرالدى» دەگەنىمىز – قۇدايدىڭ قۇدىرەتىن بىلدىرەتىن بەلگى دەپ جازعان ەكەن. قاسيەتتى قۇراندا دا ءومىردىڭ ءتۇرلى كۇردەلى قۇبىلىستارى – مۇحيت سۋلارىنىڭ ارالاسپايتىنى, ءبىر تامشى سۇيىقتان ادامنىڭ جاراتىلاتىنى – العا تارتىلىپ, قۇدايدىڭ بار ەكەنىن ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن وسىلاي ەتتىك دەگەن عوي.
باسقا دا عىلىمي تۇجىرىمدار بار. ءبارى «ساكرالدىنىڭ» وزەگىندە, مازمۇنىندا, نەگىزىندە ءدىني باعدار, ۇستانىم, قۇندىلىق باسىم ەكەنىن مويىندايدى.
قازاق تىلىندەگى «كيەلى» سوزىندە ءدىني دۇنيەتانىم مۇلدە جوق دەمەيمىز. ول ءىشىنارا عانا تانىلادى. دەگەنمەن تۇتاستاي الساق, بۇل ءسوزدىڭ ماعىناسى, تۇسىندىرمەسى اقىلمەن قىر-سىرىنا كوز جەتپەيتىن قۇبىلىس دەگەنگە سايادى. ايتپەسە اققۋدىڭ (تۇلكىنىڭ, كيىكتىڭ…) كيەسىندە قانداي ءدىني قايناربۇلاق بولۋى مۇمكىن؟ ەشقانداي دا! ءارى كەتسە توتەميزمنىڭ سارقىنشاعى شىعار.
دەمەك «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» ماقالاسىنداعى «قازاقستاننىڭ كيەلى جەرلەرىنىڭ گەوگرافياسى» سوزتىركەسى ورىسشا نۇسقاسىنداعى «ساكرالنايا گەوگرافيا كازاحستانا» سوزتىركەسىنە مازمۇن-ماعىنالىق تۇرعىدان دا, اۋدارماسى بويىنشا دا سايكەس كەلمەيدى. بىرىنشىدەن, «كيەلى» تەرمينىن قولدانۋمەن «ساكرالنايا» ۇعىم-تۇسىنىگىندەگى ءدىننىڭ ۇستەمدىگى, باسىمدىعى, سالتاناتى ەكىنشى, مۇمكىن ءۇشىنشى قاتارعا ىعىستىرىلعان. ەكىنشىدەن, ءار تەرميننىڭ ارعى جاعىندا تۇتاس الەم بار. تەرمينتانۋداعى جاڭساقتىق ينتەللەكتۋالدى ىزدەنىستى شاتاستىرادى. عىلىمي اقىل-ويدىڭ دۇنيەتانىمدىق, اكسيولوگيالىق, ودونتولوگيالىق, ت.ب. مۇمكىندىكتەرىن شەكتەيدى. ۇشىنشىدەن, «كيەلى» تەرمينىن قولدانۋدى العا شىعارۋمەن ءبىز قۇدايدىڭ قۇدىرەتىن ۇعىنۋعا جاقىنداي تۇسپەيمىز, فاني مەن باقيدىڭ, ياعني ەكى دۇنيەنىڭ ارا جىگىن, بايلانىسىن, قارىم-قاتىناسىن سانامەن, سەزىممەن, عىلىممەن, تاجىريبەمەن زەردەلەۋدەن گورى جارىق دۇنيەدەگى بارعا باسىمدىق بەرەتىن بولامىز. تورتىنشىدەن, جەر دەگەنىمىز گەوگرافيا ەمەس, گەوگرافيا دەگەنىمىز جەر ەمەس. «ساكرالنايا» ءسوزى ەكونوميكا, حيميا, فيزيكا, ماتەماتيكا, اگرونوم, استرونوم ءتارىزدى اۋدارۋعا جاتپايدى. سول كۇيىندە قالۋى كەرەك. «ساكرالدى» دەۋمەن «كيەلىگە» قىسىم جاسامايمىز, قايتا تىلدىك قورىمىزدى ۇلعايتامىز, ءار زاتتى ءوز اتىمەن اتايتىن بولامىز.
«ساكرالدى» ءسوزى تەرمين, كاتەگوريا دەڭگەيىندە قابىلداۋ ساكرالدى گەوگرافيانىڭ ءمانىن, قۇرىلىمىن, جۇيەسىن دالمە-ءدال انىقتاۋعا, كەلەشەكتە ودان ءارى تەرەڭدەتە تۇسۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.
«Sacralis», «sacer» سوزدەرى ەجەلگى ريم زامانىنان بەرى قولدانىمعا ەنگەنىن, جۇزدەگەن جىلدار بويى عالىمدار نازارىنان تىس قالماعانىن ەسكەرسەك, بۇگىنگى انىقتامالىقتار مەن ەنتسيكلوپەديالىق باسىلىمداردا تياناقتالعان ساكرالدى, ساكرالدى گەوگرافيا انىقتاماسىن سىندارلى تۇسىنىستىكپەن قابىلداساق, الەمدىك عىلىم مەن پراكتيكانىڭ شەگىنە ەنىپ, ەشكىمنەن ۇتىلا قويماسپىز. مۇنىڭ سىرتىندا بۇل انىقتامالار ەگىزدىڭ سىڭارىنداي ءبىر-بىرىنە مەيلىنشە ۇقساس بولعاندىقتان ولارعا ارنايى توقتالۋدى ءجون كورمەدىك.
سونىمەن ساكرالدىنىڭ ءمان-جايىن تۇسىندىك. ال وعان كىرەتىن نىسانداردى قانداي ءماندى ۇقساستىعى مەن ايىرماشىلىعىنا قاراپ توپتاستىرا الامىز؟ ءبىزدىڭ ويىمىزشا, ساكرالدى گەوگرافيا تىزىمىنە كىرەتىن نىساننىڭ ءتورت ءماندى بەلگىسى بولۋى شارت. ونىڭ ۇشەۋى ءدىني قۇندىلىقتار ەۆوليۋتسياسى مەن ديناميكاسىنا تاۋەلدى, بىرەۋى تاريحي ميسسياسىنان تۋىندايدى. ءبىرىنشى بەلگىسى – ءدىننىڭ العاشقى فورمالارىمەن جانە مازمۇنىمەن سايكەستىگى نەمەسە بىرەگەيلىگى. مۇنداي نىساندارعا ەستە جوق ەرتە زاماننان جەتكەن انيميزم, توتەميزم, ميستيتسيزم, شامانيزم قۇندىلىقتارى نەگىز بولادى. ماسەلەن, بابالاردىڭ ارۋاعىنا سىيىنۋ, ارۋاقتى سىيلاۋ, سىن ساعاتىندا شاقىرۋ ءبىرىنشى بەلگىنىڭ سىرتقا شىققان كلاسسيكالىق كورىنىسى. ونىڭ تاماشا ايعاعىنا قورقىت اتا ەسىمىمەن بايلانىستى جەرلەردى جاتقىزۋعا بولادى. قازاقتار قورقىتتىڭ قۇدىرەتىن اجالدان كاشۋىمەن, اجالدى جاقىنداتپاعان قوبىزىمەن, قوبىزدىڭ سارىنىمەن بايلانىستىرعان. ءتىپتى XIX-XX عاسىرلار تۇلعاسى جامبىل: «ءپىرىم مەنىڭ ءسۇيىنباي, ءسوز سويلەمەن سىيىنباي» دەگەن ەمەس پە! قازاقستاننىڭ ءار وڭىرىنەن باقسىلار مولاسىن كەزدەستىرۋگە بولادى. شوقان بابالار رۋحىن شاقىرۋشىلاردى «ونگون» اتاعان. ال الەمدىك دىندەر (يسلام, حريستيان, بۋددا) جاتارۋشىعا سەرىك قوسپايدى, اجالدى قۇبىجىققا اينالدىرماعان, ولىمنەن كەيىن دە ءومىر بارىن قۋاتتايدى. ءتۇيىپ ايتقاندا, ءبىرىنشى بەلگى بويىنشا توپتاستىرىلعان ساكرالدى نىسانداردى «كيەلى» دەگەن اتاۋمەن ايدارلاۋدى ۇسىنامىن.
ەكىنشى بەلگى تۇركى-موڭعول الەمىنە عانا, ونىڭ ىشىندە قازاقتارعا دا قاتىسى بار ساكرالدى نىسانداردى قامتيدى. اڭگىمە تاڭىرىلىك سەنىم-نانىممەن سۋعارىلعان مۇرالار تۋرالى. ورحون جازۋلارى ءتاڭىرى سوزىمەن باستالىپ, ونىڭ مەملەكەتتىك يدەولوگيا بيىگىنە كوتەرىلگەنىن پاش ەتەدى. ەكىنشى بەلگىگە ءدوپ كەلەتىن ساكرالدى نىسانداردى ءوز الدىنا بولەك توپتاستىرۋدى ءارى «تاڭىرلىك» انىقتاماسىمەن تىزىمدەۋدى ۇسىنامىن.
ءۇشىنشى توپ الەمدىك دىندەردىڭ ەڭ ۇزدىك ءارى ايگىلى نىساندارىنان تۇرادى. قازىرگى قازاقستاندا مەشىتتەر, شىركەۋلەر, عيباداتحانالار بارشىلىق. بىراق سولاردىڭ ءبارىن ساكرالدى گەوگرافياعا جاتقىزۋ مۇمكىن ەمەس. بىرىندە ءدىنبۇزار ارام مولدا وتىرسا, ەكىنشىسى زاڭعا نەمەسە شاريعاتقا جاتپايتىن ىسىمەن كوزگە ءتۇستى. عيماراتتارى دا الا-قۇلا. كوبىنىڭ تاريحى ەندى عانا باستالۋدا. ۋاقىت سىنىنان ءالى وتە قويعان جوق. قازاقستانداعى ەڭ العاشقى ءدىني نىسانعا قازىعۇرت تاۋى جاتاتىنى كۇمانسىز. قازىعۇرتتىڭ باسى نۇق پايعامباردىڭ كەمەسى قالعان جەر سانالادى. ال قازاق حاندىعى قۇرىلعان XV عاسىردان بەرىدەگى نىسانداردىڭ ماڭدايالدىسى, ارينە, ق.ا.ياسساۋي كەسەنەسى. جالپى, الەمدىك دىندەردىڭ ساكرالدى مۇراسىن انىقتاعاندا ءبىلىمپاز عالىمداردىڭ قورىتىندىسىنا سۇيەنگەننەن ارتىق ءجون-جورالعى جوق. ساكرالدى نىسانداردىڭ وسىناۋ توبىن «اۋليەلى» دەپ اتاۋدى ۇسىنامىن. اۋليە ءسوزى اللانىڭ دوسى, ءدىن جولىنان اۋىتقىمايتىن جان دەگەندى بىلدىرەدى.
«كيەلى», «تاڭىرلىك», «اۋليەلى» ساكرالدى نىسانداردىڭ بارىنە ءتان جانە ءبىر قاسيەت ولار وزدەرىنە قاتىستى قوعامدىق سانادا قالىپتاسقان ەرەجە مەن ءتارتىپتى, ءداستۇر مەن ءراسىمدى بىلە تۇرا بۇزعانداردى, ءتىپتى ۇرپاعىن ەرتەلى-كەش جازالاي الاتىنى. ءبىر عانا مىسال: ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ كەسەنەسىن بۇزعان «بەلسەندىلەردىڭ» تاعدىرى كەيىندە وتە ايانىشتى اياقتالدى. ادامدار وسىنىسىنان قورقادى, سول ءۇشىن سىيلايدى, ۇرپاقتان ۇرپاققا اماناتتايدى. تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتەردەن ايىرماشىلىعى دا وسى. ەڭ باستىسى – ساكرالدى نىسانداردىڭ ادام تاعدىرى مەن دەنساۋلىعىنا اسەر ەتۋشى تىلسىم سىرى ەشقاشان تولىقتاي اشىلمايتىنى. جاراتۋشى مەن ءدىننىڭ بۇل دا ءبىر قۇدىرەتى شىعار.
ساكرالدى گەوگرافيا نىساندارىنىڭ ءتورتىنشى توبىن انىقتايتىن بەلگى تاريحتاعى رولىنە قاتىستى. بۇل جەردە باستى كورسەتكىشتەر – مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىك, ادامنىڭ قۇقىعى مەن بوستاندىعى, ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك. ەگەر نىسان تاريحي ۇدەرىستىڭ تۇعىرى – جەرگە, تىلگە, مەملەكەتكە, تاريحتى تۇزۋشىلەر – حالىققا, تۇلعاعا, بيلىككە يگى قىزمەتىمەن, قوعامدىق سانادا ساقتالىپ قالعان وقيعامەن, دەرەكپەن, باسقا دا ايعاقپەن دالەلدەنىپ جاتسا, رەسمي مارتەبەگە يە بولعانى ءجون. تاريحتى ۇلىقتاۋدىڭ, ساقتاۋدىڭ, تاريحپەن تاربيەلەۋدىڭ ءبىر جولى – وسى. كەيدە تۇسىنبەستىك, اسىعىستىق تا ورىن الىپ جاتادى. ماسەلەن ت.گ.شەۆچەنكونىڭ ماڭعىستاۋ وبلىسىنداعى كەشەنى, ف.م.دوستوەۆسكيدىڭ سەمەي قالاسىنداعى ادەبي-مەموريالدى ءۇيى قازاقستاننىڭ جالپىۇلتتىق قاسيەتتى نىساندارى قاتارىنا ەنىپتى دە, م.اۋەزوۆتىڭ الماتىداعى مۋزەي-ءۇيى وڭىرلىك قاسيەتتى نىسان مارتەبەسىن يەلەنىپتى. الاكول, قورعالجىن, كولساي كولدەرى نەسىمەن جالپىۇلتتىق ساكرالدىعا كىرەتىنىن تۇسىنبەدىم. قىسقاسى, ساكرالدى نىسانداردىڭ مەملەكەتتىك ءتىزىمىن ءالى دە پىسىقتاي ءتۇسۋ قاجەت سياقتى. تىلسىم سىرلى ورىندار تىم كوپ بولماۋى كەرەك.
ازىرگە ءتورتىنشى بەلگىمەن توپتاستىرىلعان ساكرالدى نىسانداردى «قاسيەتتى» دەگەن جيناقتاما اتاۋمەن ايدارلاۋدى ۇسىنامىن. قاسيەتتى ساكرالدى نىسان تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتەر ءتارىزدى وتكەن كۇندەردىڭ كۋاسى عانا ەمەس. ول ۇلى دالاداعى تىرشىلىك وتىن وشىرمەگەن, قوزعالىس پەن ىزدەنىسكە باسەكەلىك قابىلەت بەرگەن, «ماڭگىلىك ەلدى» يدەيادان پراكتيكاعا اينالدىرعان ۇزدىكسىز جاڭعىرۋدىڭ بۇگىنگە جەتكەن ۇلگىسى, ەسكەرتكىشى. ۇلتتىق كودىمىزدىڭ ۇياسى.
ءبىز ايتقان مەتودولوگيالىق پايىمدار اقيقاتتىڭ سوڭعى نۇكتەسىن قويمايدى. ءار ەلدىڭ, ءار حالىقتىڭ وزىندىك جولى, ەرەكشەلىكتەرى بار. ساكرالدى گەوگرافيانى سولار انىقتايدى. بۇل – ءبىر.
ەكىنشىدەن, عاسىرعا جۋىق ۋاقىت بويى ءدىندى اپيىن دەۋمەن قۇبىجىققا اينالدىرعان ورتاداعى قازاقستاندا ساكرالدى گەوگرافياتانۋ عىلىمي قولدانىسقا اينالماعانى راس. ول ەندى عانا قالىپتاسۋدا. قوعامدىق-گۋمانيتارلىق عىلىم يەلەرى وسى باعىتتاعى ىزدەنىستەرىن سىندارلى ۇيلەستىرىپ, اقيقاتقا جەتكىزەتىن تەوريالىق-مەتودولوگيالىق قاعيداتتاردى ءدال تۇزە السا, ءسوز بەن ءىستىڭ اراسىنداعى الشاقتىق جويىلارى, ەل پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ العاشقى جولداۋىندا پاش ەتىلگەن دامۋدىڭ جاڭا كەزەڭىنە وتۋگە ولجا سالارىمىز ءسوزسىز.
