تاياۋدا «ۇلتتىق اۋدارما بيۋروسى» قوعامدىق قورى اۆتورلار ۇجىمى ازىرلەگەن «قازاق ءتىلىنىڭ كىرمە سوزدەر سوزدىگىن» جارىققا شىعاردى. سوزدىكتە 9000-عا تارتا كىرمە ءسوز قامتىلعان. كولەمى – 596 بەت. سوزدىكتىڭ جالپى رەداكتسياسىن باسقارعان ءارى اۆتورلارىنىڭ ءبىرى – بەلگىلى ءتىلشى-عالىم شەرۋباي قۇرمانبايۇلى.
وزگە تىلدەردەگى سياقتى قازاق تىلىندە دە شەت تىلىنەن كىرگەن سوزدەر وتە كوپ. ولار ۇلت تىلىنە ءار كەزەڭدە ەندى. قازاق تىلىنە ەرتەرەكتە كىرگەن شەت ءتىلى سوزدەرىنىڭ قوماقتى بولىگى – اراب پەن پارسى سوزدەرى. تىلىمىزگە ەنگەنىنە بىرنەشە عاسىر وتكەندىكتەن ءارى ولاردىڭ كوبى دىبىستىق تۇرعىدان بەيىمدەلىپ الىنعاندىقتان, ءوز سوزدەرىمىزدەي بولىپ كەتكەن.
كىرمە سوزدەردىڭ تاعى ءبىر اسا قوماقتى بولىگى حح عاسىردىڭ وتىزىنشى جىلدارىنان باستاپ, جۇزدەپ, مىڭداپ لەكسيكالىق قورىمىزعا قابىلداندى. ولاردىڭ اراسىندا اسىرەسە, عىلىمي تەرميندەر وتە مول. بۇل كەزەڭدە قابىلدانعان سوزدەردىڭ باسىم بولىگى – ەۋروپا تىلدەرىنىكى. الدىڭعى اراب, پارسى, موڭعول سوزدەرىنەن ايىرماشىلىعى بۇل توپتاعى كىرمە سوزدەر بىزگە ورىس ءتىلى ارقىلى كەلگەن. مۇنداي سوزدەردىڭ سول ورىس تىلىندەگى قالپىن ساقتاۋ ءۇشىن ءالىپبيىمىز سولارعا بەيىمدەلىپ, كىرمە دىبىستارمەن تولىقتىرىلعانى بەلگىلى. ءسويتىپ, كەڭەستىك كەزەڭدە تىلگە ەنگەن كىرمە سوزدەردى دە حالقىمىزدىڭ 3-4 بۋىنى قولدانىپ, ولاردىڭ دا كوز-قۇلاعى ابدەن ۇيرەنىستى. ورىس ءتىلى ارقىلى ەنگەن سوزدەر دە جاپپاي قولدانىسقا كوشىپ, بارلىق ادەبيەتتەر مەن سوزدىكتەرگە كىردى. وسىنداي قازاق تىلىنە ءار كەزەڭدە ءارتۇرلى تىلدەردەن ەنگەن كىرمە سوزدەردى جيىپ-تەرىپ ماعىناسىن ءتۇسىندىرۋ, شىعۋ تەگىن كورسەتۋ تەك لينگۆيستيكا عىلىمى ءۇشىن عانا ەمەس, ءتىلدىڭ بۇكىل تۇتىنۋشىلارى, جالپى كوپشىلىك قاۋىم ءۇشىن دە وتە قاجەت. ال كىرمە سوزدەردىڭ سوزدىگىن جاساۋ – پراكتيكالىق ءمانى جاعىنان زور ءىس. ويتكەنى قازاقتىلدى قاۋىمنىڭ وسىنداي سوزدەردىڭ ءمان-ماعىناسىن بىلگىسى كەلگەندە قولىنا الار قۇرالى ءالى جارىق كورمەگەن ەدى. سوندىقتان كىرمە سوزدەر سوزدىگىنىڭ جارىق كورۋى كىتاپ قورىمىزدىڭ كوپشىلىككە قاجەتتى تاعى ءبىر قۇندى ەڭبەكپەن تولىعۋى ەكەنى انىق.
تىلىمىزدەگى كىرمە سوزدەردى ءبىر سوزدىكتىڭ ىشىنە جيناقتاپ بەرۋ – العاش رەت قولعا الىنىپ وتىرعانىن دا ايتۋ كەرەك. سوزدىكتىڭ ەڭ باستى ارتىقشىلىعى رەتىندە مىنالاردى اتاپ وتكىزگىمىز كەلەدى:
بىرىنشىدەن, تىلىمىزگە ءار كەزەڭدە ەنگەن سوزدەردەن باستاپ, سوڭعى كەزدەرى ەنىپ جاتقان جاڭا سوزدەرگە دەيىن كەڭ كولەمدە قامتىلۋى;
ەكىنشىدەن, رەەستردەگى ءسوزدىڭ قاي تىلدەن ەنگەنى كورسەتىلىپ, تۇپنۇسقا تىلدەگى ورفوگرامماسىنىڭ قوسا بەرىلۋى;
ۇشىنشىدەن, ءبىر ءسوزدىڭ قولدانىستاعى بىرنەشە ماعىنالارىنىڭ جەكە-جەكە كورسەتىلۋى;
تورتىنشىدەن, تۇپنۇسقا تىلدەگى ماعىناسىنان اۋىتقىپ, اۋىسپالى ماعىناداعى قولدانىسىنىڭ كورسەتىلۋى.
بۇل ەڭبەك – اراب, پارسى, گرەك, لاتىن, اعىلشىن, فرانتسۋز, يسپان, نەمىس, يتاليان, قىتاي, موڭعول, تۇرىك, پورتۋگال, ورىس جانە باسقا دا تىلدەردەن ەنگەن سوزدەردى جيناقتاپ بەرىپ وتىرعان تۇڭعىش سوزدىك. كوپشىلىككە جول تارتقان سوزدىك كوپشىلىكتىڭ سۇرانىسىنا يە بولىپ, ءتىل تۇتىنۋشىلارىنىڭ بۇگىنگى قاجەتىن وتەيدى دەگەن سەنىمدەمىز.
اينۇر سەيتبەكوۆا,
ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى
ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ
جەتەكشى عىلىمي
قىزمەتكەرى, فيلولوگيا
عىلىمدارىنىڭ كانديداتى
