بيىل پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ اقتاۋداعى ساپارىندا وبلىس اكىمىنە ءابىش كەكىلبايۇلى مۋزەيىن ساپالى جانە ۋاقتىلى ءبىتىرۋدى تاپسىرىپ, ءوزىنىڭ تۆيتتەرىندەگى پاراقشاسىندا «مەرەيتويدى ءبىز تۇتاس ەل بولىپ, جوعارى دەڭگەيدە اتاپ وتەمىز» دەپ جازعان بولاتىن. قازاننىڭ 10-12 ارالىعىندا قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى, مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى ءابىش كەكىلبايۇلىنىڭ 80 جىلدىعىنا وراي ماڭعىستاۋدا ءابىش كەكىلبايۇلى اتىنداعى مادەني ورتالىقتا تاريحي-ولكەتانۋ مۋزەيى مەن جازۋشىعا ارنالعان ەسكەرتكىش اشىلادى. ءبىز ايتۋلى وقيعانىڭ الدىندا قازاق كوشىن جاڭا استاناعا باستاۋشىلاردىڭ ءبىرى بولىپ كەلگەن, وسىندا جيىرما جىلعا جۋىق قايراتكەرلىك, جازۋشىلىق عۇمىرىن وتكىزگەن, باس قالاداعى پانتەوندا ماڭگىلىك تىنىس تاپقان ۇلى جازۋشىنىڭ زايىبى كلارا جۇمابايقىزىمەن سۇحباتتاسقان ەدىك.
– جۋىردا الماتىدا جازۋشىعا قۇرمەت كورسەتىلدى, اسەرىڭىز قانداي؟
– الماتىدا 1963-1973 جىلدارى تۇرعان ۇيىمىزگە ەسكەرتكىش-تاقتا قويدى, كوشەگە اتىن بەردى, كونفەرەنتسياسى جوعارى دەڭگەيدە ءوتتى. مۇنداي ەسكەرتكىش-تاقتا ەڭ اۋەلى ەلورداداعى نۇرسايا-1 كەشەنىنە قويىلعانىن وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر. ءابدىجامىل اعامىز ءسوز سويلەدى, بۇرىن ولار وتە جاقسى ارالاستى عوي. ءابىشتىڭ قاتارىنداعى كوپ جىگىتتەر ۇلكەندەرمەن جاقسى ارالاستى, ۇلكەندەر ولاردى باۋىرىنا تارتتى. عابەڭ, سابەڭ, ءابۋ سارسەنباەۆتارمەن بىرگە سۇحبات قۇراتىن. وسى ابەڭ ۇلكەن ۇلىمىزدىڭ كىندىك اتاسى ەدى, ءۇي اراسى جاقىن, انامىز وتە باۋىرمال كىسى, ابەڭدى كەلگەن سايىن ماڭدايىنان سۇيەتىن, كەشە ابەڭ سونى ەسىنە ءتۇسىرىپ, كوزىنە جاس الدى.
– باسقا جۇرتتا, مىسالى, ورىستاردا بەلگىلى ادامداردىڭ جەسىرلەرى ەستەلىك كىتاپ جازىپ جاتادى, ونداي جوسپارىڭىز جوق پا؟
– مەن دارىگەرمىن, انامىز سوزگە وتە شەبەر ەدى. ءابىش ەكىباستان سولاردىڭ قوناقتارىن كۇتىپ جۇرگەندە ماعان ءسوز دە تيمەيتىن. ءابىش كەتكەلى, امال جوق, سويلەۋگە تۋرا كەلىپ ءجۇر. ونىڭ ۇستىنە ءابىشتىڭ قاتارى از قالدى, سوعىس كەزىندە تۋعاندار اشتىق, جالاڭاشتىق, قيىندىقتى كوپ كوردى عوي. جۇمەكەن, اسقار, قاليحان, سايىن, تولەن, قاجىعالي بار, ءجيى باس قوساتىن, اڭگىمەلەرى تاۋسىلمايتىن. ءبارى ەسكە تۇسەدى, بىراق كىتاپ جازاتىن ويىم جوق.
– ءابىش اعايمەن 51 جىل عۇمىر كەشىپسىزدەر, ەستە قالعان قىزىق وقيعانى ايتىپ بەرىڭىزشى.
– مەكتەپتە بىرگە وقىدىق, مەنى اۋدان ورتالىعىندا فەستيۆالدە ءان سالىپ تۇرعان كەزىمدە العاش كورگەن. ول كومسومول حاتشىسى بولدى, مەنى قاراۋىنا الدى. ءۇزىلىستە دە ەلدىڭ ءبارى اۋزىنا قارايتىن, سول كەزدىڭ وزىندە اقىن ەدى. ارىق كەلگەن, شاشى دۋدىراعان قارا بالا, وعان ءمان بەرگەن جوق ەدىم, تاعدىر تابىستىردى عوي. ول الماتىدا, مەن اقتوبەدە, ول كەزدە جۇمىسقا جولدامامەن بارادى. سوعان بايلانىستى ءساۋىر ايىندا نەكەگە تىركەلىپ قويعانبىز, وقۋ بىتىرگەسىن مەنى بالقاشقا جىبەردى, مەن ءابىشتى كۇتتىم, ەشكىم حابارلاسپايدى, پوشتاعا بارىپ تەلەفون شالدىم, «وقۋدى ءبىتىردىم, كەرەك بولسام الىپ كەت, كەرەك بولماسام نە اۋىلعا, نە بالقاشقا كەتەم» دەدىم, سويتسەم, وقۋدى جاڭا بىتىرگەن, شەشەسىن كوشىرىپ العان, اقشادان قىسىلىپ جۇرگەن كەزى ەكەن. ءوزىنىڭ پروفەسسورى قابدولوۆقا بارىپ: «اقتوبەگە ءبىر بيلەت, قايتارعا ەكى بيلەت الىپ بەرىڭىز» دەپتى, ول كىسى كومەكتەسىپ, ءبىزدى ءتۇن ورتاسىندا 17 جىگىت قارسى الدى. ءبارى بويداق. اراسىندا اسقار سۇلەيمەنوۆتىڭ قارىنداسى مەن ءوزىنىڭ قارىنداسى, قايرات جۇماعاليەۆتىڭ شەشەسى بار, ميكرواۆتوبۋستا كەلە جاتساق, الگى جىگىتتەر جوقتاۋ ولەڭ ايتادى. «مۇنىسى نەسى» دەپ تاڭعالدىم, سويتسەم, بويداقتار ءابىشتى وزدەرىنەن ءبولىنىپ كەتتى دەپ قالجىڭداپ كەلە جاتقاندارى ەكەن. مامام اۋىلدان كەلگەن كىسى, جاستارمەن ەركىندەۋ كىرىپ كەلە جاتىرمىز, ءبىر كەزدە: «توقتا! ادىراڭداپ قايدا بارا جاتىرسىڭ؟» دەپ مامام ايقاي سالدى. زارەم ۇشتى. توقتاپ قالدىم. سودان, «قايدا كەلدىم» دەپ ال كەپ جىلا. كەيىن مامامىزبەن مىنەزىمىز ۇيلەسىپ, ۇيرەنىسىپ كەتتىك.
– ەنەڭىز قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگىن ومىرگە اكەلىپ قانا قويماي, قازاقتىڭ تالاي دارابوزدارىنا شاي بەرىپ, باۋىرىنا تارتقان مەيىربان انا بولعان دەيدى. مىنەزى قانداي ەدى؟
– اۋىزدى كىسى ەدى, كوپ سويلەمەيتىن, سويلەسە سەنى نە اسپانعا شىعارىپ, نە جەرگە تىعاتىن. كەلدىم, ەرتەسىنە «قازان-اياق سەنىكى, نە ىستەسەڭ دە ءوزىڭ ءبىل» دەدى. قوناق كوپ كەلەتىن, كىسى كەلسە, مامام قۋانادى. وبالى نە كەرەك, ءتورت بالانى دا ءوزى باعىپ-قاقتى, مەن ءبىر كۇن دە جۇمىستان قالعان ەمەسپىن. قايتىس بولارىندا قولىمنان ءۇش رەت سيپاپ, «كلارا, ريزامىن» دەدى. ول ابايدىڭ شەشەسى زەرە سەكىلدى ەدى, ءابىشتىڭ جولداستارى كەلسە ءبارى «ماما» دەپ قۇشاعىنا كىرىپ, ماڭدايىنان سۇيگىزەتىن. بىردە مامامدى ەلدەن كەلگەن ابىسىنى ەكەۋىن بىردەي كيىندىرىپ, قىز جىبەكتىڭ 1000-ىنشى قويىلىمىنا اپاردىم, ويۋلى بەشپەنتى, باسىندا كيمەشەگى بار, ول كەزدە ونداي كيىنەتىندەر سيرەك, ءابىشتىڭ اناسى دەپ ءبارى كەلىپ امانداستى. سوندا مامامنىڭ قۋانعانى عوي: «جالعىزىمنان كورگەن راحاتىم!» دەدى. سول سىيلى اقساقالداردىڭ ارقايسىسىنىڭ تورىندە وتىردى, ريزا بولىپ كەتتى. ەرى اسكەرگە كەتكەندە ءابىش ءۇش جاسار بالا ەكەن, ومىردەن وتەرىندە «ءابىشىمدى رەنجىتپەڭدەر» دەپ تاپسىرىپ كەتتى.
– اناسىنىڭ تىلەۋىنە جازۋشى ەرتە كوزگە ءتۇسىپتى, ستۋدەنت كەزىنەن-اق اتى اۋىزعا ىلىگىپتى.
– ءابىش ءۇيدىڭ شارۋاسىنا جوق ەدى, بارلىق شارۋا مەندە. بالا دا, ۇلكەن كىسى دە. ول جازۋىن جازادى, قوناققا بارادى, جولداستارىمەن كەزدەسەدى. ەشۋاقىتتا بىرەۋمەن تالاسىپ, ايتىسىپ-تارتىسقان ادام ەمەس. باسىنان كوپ قيىندىق ءوتتى, كورەالماۋشىلىق تا بولدى. ول وقۋدى بىتىرمەي جاتىپ كوزگە ءتۇستى. 2-كۋرستا جاستار ۇيىمىنىڭ باستىعى بولدى. سول كەزدە ستۋدەنتتەر اۋەزوۆتى كورگىسى كەلەدى. ءابىش سونى ۇيىمداستىرىپ, ءبىر ساعات بايانداما جاسايدى, ءبىراز اكادەميك, جازۋشى كەلگەن جيىندا اۋەزوۆ: «مىنا بالادان ادام شىعادى ەكەن» دەپتى. سول العاشقى ەستىگەن ماقتاۋى. وقۋدى بىتىرگەن بويدا «قازاق ادەبيەتىنە», «لەنينشىل جاسقا» كىردى. جازۋشىلار وداعىنا قابىلداندى, «التىن شۋاق» شىقتى, «سوعىس پەن بەيبىتشىلىكتىڭ» ەكى تومىن اۋداردى. سول كەزدە اياقتان شالۋشىلار بولدى, بىراق ول ەشقاشان ەشكىمگە ەشتەڭە ايتقان ەمەس. تەك ەڭبەكتەنۋمەن بولدى. شىعارمالارى جازىلىپ جاتقاندا ورىسشاعا اۋدارىلىپ جاتتى, ورىسشادان شەتەل تىلدەرىنە اۋدارىلدى.
– جازۋشىنىڭ سوڭىندا اياقتالماي قالعان مىڭ بەتتىك رومان قالعانى راس پا؟
– وسى تۋرالى جاقىندا گازەتتەن وقىدىم, بىراق ءابىش ەشتەڭە قالدىرمادى. 2005 جىلى ينسۋلت الدى, دەنساۋلىعى ناشارلادى, ەستە ساقتاۋى مەن كوزىنىڭ كورۋى دە بۇرىنعىداي ەمەس. بۇل مىڭ بەتتىك رومان جازىلعان جوق, باسىن باستادى, بىراق ونى دا قالدىرعان جوق.
– سوندا قولىڭىزدا جاريالانباعان ەشتەڭە قالمادى ما؟
– جوق. ءابىشتىڭ ءبىر مىنەزى – ەشۋاقىتتا بىردەڭە جازىپ, بىتىرەيىن دەپ جاتىرمىن دەپ الدىن الا ايتپايتىن, ءبىتىرىپ, تەرۋگە بەرگەندە ءبىر ايتاتىن. ءابىلحايىر حان تۋرالى روماندى جازعاندا وزبەكستان, شىمكەنت, قىزىلوردا, اقتوبە, ورالعا باردى, حاننىڭ بەيىتى تورعاي مەن اقتوبەنىڭ ورتاسىندا جاتىر, اۋەلى ەسكەرتكىشىن قويدىرىپ, سوسىن بارىپ جازۋعا كىرىستى.
– بالالارىڭىزدىڭ ىشىندە شىعارماشىلىققا جاقىنى قايسىسى؟
– ءابىش اناسىنا تارتقان, اناسى سويلەگەندە توگىلىپ تۇراتىن. ابىشكە تارتقانى ۇلكەن بالا ەدى, اقىلدى, اكەسىنىڭ بارلىق شارۋاسىن جاسايتىن, ەرتە كەتتى. ابىلىم اقىلدى. كىشى بالانىڭ بالاسى اتاسى تۋرالى شىعارما جازىپ, سانكت-پەتەربوردا 1-ورىن الدى, بيىل اكتەرلىك وقۋعا ءتۇستى.
– ەل ءۇشىن ءابىش اعامىز الەم كلاسسيكتەرىمەن قاتار تۇرا الاتىن, ءبىر سويلەمىمەن قارا ءسوزدىڭ قۇدىرەتىن تانىتار جازۋشى, سويلەپ كەتسە تاريح قويناۋلارىنان سىر اقتارار شەشەن, مەملەكەتتىڭ ادال ءجۇرىپ, اق سويلەگەن جاۋاپتى قىزمەتكەرى, ال ۇيدە قانداي ەدى؟
– كەيدە شارشاپ, بىرەۋگە ىزالانىپ كەلەدى, وندايدا ۇندەمەي جايلاپ شايىن بەرۋ كەرەك. ايەل وتتىڭ باسىنداعى بەرەكەنى كەلتىرىپ وتىرسا, ەر-ازاماتتىڭ ورنى دا جوعارى بولادى. كيىمىن ءوزىم ساتىپ اكەلەم, شاق بولسا قالادى, شاق بولماسا اۋىستىرىپ اكەلەم, ءوزى كيىنبەيدى, كويلەگىنىڭ تۇيمەسىن سالىپ, گالستۋگىن بايلاپ, باتەڭكەسىنىڭ باۋىن بايلاپ جىبەرەم. ىدىس جۋىپ جاتسام «ءاي, كلارا, قايداسىڭ؟» دەپ كۇتىپ تۇرادى. بالا سياقتى, اقكوڭىل ادام ءۇيدىڭ دوموفونىنىڭ كودىن بىلمەيتىن. بىردە جينالىستان شىعىپ, ۇيگە كەلىپ كىرە الماي تۇر دەيدى. ارتىنان قۋانىش سۇلتانوۆ كەلىپ: «ابەكە, نەعىپ تۇرسىز؟» دەسە, «ءوي, الگى ءبىزدىڭ كلارا كود دەي مە, بىردەڭەنى شىعارىپ, ۇيگە كىرە الماي تۇرمىن» دەپتى. سوندا سول كودتى مەن ويلاپ تاپقانداي كورەدى. دەنساۋلىعىنا الاڭدايمىن, قانتى بار, ديەتاعا وتىرادى. سوعان «ەندى ۇيلەنسەم دارىگەرگە ۇيلەنبەيمىن» دەيتىن. دارىگەرلەر شاقىرسا, بارعىسى كەلمەيتىن. دەمالىستى بىلمەدى عوي, جۇمىستان شىعىپ, كىتاپحاناعا باراتىن, ساعات 10-داردا كەلىپ, شايىن ءىشىپ, تاڭعى 3-4 كە دەيىن وقيتىن. ارتىق دۇنيە جيناماعان ادام. الماتىعا بارساق, ءبىر جاشىك كىتاپ الاتىن. وقىپ بارىپ جيناپ قوياتىن.
– دۇنيە جيماعان دەپ وتىرسىز, كولىك تە ايدامادى ما؟
– ينسترۋكتور بولىپ جۇرگەندە ازعانتاي ۋاقىت «ۆولگا» ايداعانى بار, ول كەزدە فۋرمانوۆ-پاستەردە تۇردىق, ءبىر جولمەن ءجۇرىپ ۇيگە كەلەدى. بىردە فاريزا كولىككە وتىرىپتى, كەلگەسىن ويباي سالدى, «ەندى ماشينا ايداما, رۋلگە وتىرما» دەپ. ءابىش ويلانىپ كەتەدى, كوشەدە كەلە جاتقاندا اۋانى سىزىپ كەلە جاتادى. ءسويتىپ ءجۇرىپ, ەكى ترامۆايدىڭ ورتاسىنا ءتۇسىپ قالعانى بار.
– ابىل اتاسىنىڭ كىتاپتارىنا باس-كوز بولىپ وتىر ەكەن…
– ءيا, ءارحيۆى بار. كىتاپحانادا ءابىشتىڭ كابينەتى اشىلعاندا ۇيدەن ءبىر كىتاپ بەرمەدىك. «اتامنىڭ وقىعانى, جازعان-سىزعانى بار, بەرمەيمىن, شاشىلىپ كەتەدى» دەپ, قازىر اتاسىنان قالعان قولجازبالاردىڭ يەسى – ابىل.
– پرەزيدەنتتىڭ ءوزى سىزبەن كەزدەسىپتى, سوعان توقتالساڭىز…
– تامىزدا پرەزيدەنت ق.توقاەۆ اقتاۋعا ىسساپارمەن كەلىپ, دوڭگەلەك ۇستەل ۇيىمداستىردى. «مۋزەي مەن ەسكەرتكىشتى ۋاقىتىندا ءبىتىرۋ كەرەك, بيىلعى جىل ءابىش جىلى, تەك اقتاۋدا ەمەس, قازاقستاندا اتالىپ وتىلەدى, ءوزىم باقىلايمىن» دەدى, سول سوزىنە ريزا بولدىم.
– اعامىزعا قاتىستى «اتتەگەن-اي» دەيتىن وكىنىشىڭىز بار ما؟
– وكىنىش جوق. ابىشتەر تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى, كۇندىز-ءتۇنى جۇمىستان باس المادى. ءتىلدىڭ جايىنا قاتتى الاڭداعانىن بىلەم, «كەشە قاڭعىرىپ كەلگەندە توردەن ورىن بەرىپ, ەسىكتە ءوزىمىز وتىرىپ, جارتى ناندى ءبولىپ جەگەندە ەندى ەڭىرەپ سىزدەردەن ءتىل سۇرايمىز با؟» دەپ اشىنىپ سويلەگەنى بار مىنبەردەن, ءسويتىپ قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىس اياسى 30 پايىزدان 70 پايىزعا كوتەرىلگەن ەدى. ءابىش قۇرمەت كوردى, اتاقتار الدى, ەڭبەگى ەلەندى, قانشاما جاقسى سوزدەر ەستىدى. تەك دەنساۋلىعى بولمادى, ونىڭ ۇستىنە ازامات بولعان بالاسىنىڭ قايعىسى ىشىنە ءتۇسىپ كەتتى.
– ول كىسى بالاجان با ەدى؟
– ءابىشتىڭ مىنەزى جۇمساق, بالالارعا ۇرسىپ كورگەن ەمەس, ماعان دا ءبىر اۋىز قاتتى ءسوز ايتىپ كورگەن ەمەس. ءابىش بالالارىنىڭ ەشقايسىسىن سۇيرەلەگەن ەمەس, ءتىپتى قاي سىنىپتا وقيتىنىن دا بىلمەيتىن. بالالارىنىڭ ءبارىن جاقسى كوردى, كىشى قىزى ساۋلەتتى ەرەكشە كورەتىن. ابىلدى وتە جاقسى كوردى.
– دوستارىنان شە؟
– الماتىدا جۇمەكەندى جاقسى كورەتىن. سايىندى, قايرات جۇماعاليەۆتى… استاناعا كەلگەندە مىرزاتاي, ومىربەك بايگەلدى, راۆيل شىرداباەۆ, تولەن, قاجىعالي, ورالبايمەن جاقىن ارالاستى. بالاسى قايتىس بولعاندا كەنجەعالي ساعاديەۆ ءابىشتىڭ قاسىنان تابىلىپ, كوڭىلىن اۋلايتىن.
– بىردە ءبىر جيىندا جازۋشىنىڭ ماڭعىستاۋدىڭ تاۋلارى, ءۇستىرتى, شاعىلى, اۋليەلەرى تۋرالى اڭگىمەسىن تىڭداۋدىڭ ءساتى تۇسكەن, بۇل كۇندە ماڭعىستاۋ دا, ءابىش اعامىز دا قازاق ەلىنىڭ جاۋھارىنا اينالىپ وتىر.
– ءابىشتىڭ ماڭعىستاۋعا دەگەن ىقىلاسى بولەك ەدى. 3-4 سىنىپتا گەولوگتارعا اۋدارماشى بولىپ, ەكى جىل ەرىپ جۇرگەن. ماڭعىستاۋدىڭ ءار تاسىن كورگەن سايىن تۇرا قالىپ قارايتىن. بەرتىندە قانشاما جازۋشىلار مەن ەل ازاماتتارىن شوپان اتا, شاقپاق اتا, بەكەت اتا, قارامان اتا, ءوزىنىڭ اتاسى سيسەم اتانىڭ باسىنا اپارىپ, اۋليەلەردىڭ ءبارىن كورسەتكەن, توقتاعان جەرگە كيىز ءۇي تىكتىرىپ, قوناقاسى بەرىپ, تاڭ-تاماشا قالدىرعان. تامشىلى دەيتىن جەردە ەكى ساعات سويلەپ, جەردىڭ تاريحىن ايتقان, سول كەزدە زەينوللا قابدولوۆ قاسىنداعى سۇلتانوۆقا: «اپىرماي, قۋانىش, مەن مىنا بالانى وقىتتىم دەۋگە ۇيالىپ تۇرمىن» دەگەن ەكەن.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت, كلارا اپاي!
جادىرا شامۇراتوۆا
