كولەڭكەگە كۇن قاشان تۇسەدى

ادىلەتتى قازاقستان قۇرۋ ءۇشىن كولەڭكەلى ەكونوميكانىڭ كولەمىن قىسقارتۋ كەرەك. ونسىز ماقسات ساعىمعا اينالادى. ويتكەنى حالىقتىڭ ريزىق-نەسىبەسى مەن ەلدىڭ قازىناسىن بەيرەسمي ەكونوميكا ورتايتۋدا. ورتايتىپ قانا قويماي, ەلدىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق الەۋەتىنە كەرى اسەر ەتۋدە.

قالاي انىقتايمىز؟

باقىلانبايتىن ەكونوميكا – سالىقتى تولەۋدەن جالتارۋ ماقساتىندا جاسىرىن جانە زاڭسىز جۇرگىزىلەتىن قارجى اينالىمى. اۋقىمى كەڭ, ۇنەمى فورماسىن وزگەرتىپ تۇراتىندىقتان ونى انىقتاپ, كۇنگەيگە شىعارۋ وڭاي ءىس ەمەس. كوپ جاعدايدا كولەڭكەلى ەكونوميكاعا ەسىرتكى بيزنەسى, جەزوكشەلىك, قارۋمەن ساۋدا, كونتراباندا سياقتى زاڭسىز قىز­مەت تۇرلەرى تەڭەستىرىلەدى. بۇعان جەمقورلىق, ۇرلىق, الاياقتىق, رەكەت جانە وزگە دە قۇقىق نورماسىنا قارسى ارەكەتتەر جاتادى. شەتەلدەرگە جاسىرىن اقشا اۋدارۋ, كاسىپكەرلىك سۋبەكتىلەرى مەن ءوندىرىس ورىندارىندا ستا­تيستيكا ەسەبىنىڭ جۇرگىزىلمەۋى, بۋحگالتەرلىك قۇجاتتا شارۋا­شىلىق ارەكەتتەردى كورسەتپەۋى, جۇمىسشىعا قولما-قول جالاقى بەرۋ سىندى زاڭسىز قىزمەت ءتۇرىن ايتۋعا بولادى. بۇل تىزىمگە ويىن بيزنەسى, جالعان اقشا جاساۋ, مەملەكەتتىك باعدارلامانىڭ قارجىسىن ماقساتسىز يگەرۋ, قارجى پيراميداسى جانە تاعى باسقاسىن قوسۋ كەرەك.

شيرەك عاسىر بۇرىن, ناقتىراق ايتقاندا, 2000 جىلداردىڭ باسىندا ۇكىمەت جاسىرىن ەكونوميكامەن كۇرەسۋدە شىراق الىپ, سوڭىنان تۇسكەن-ءدى. قالتارىستا قالعان قاراجاتتى قازىناعا قايتارۋ شاراسىن باستاپ, تمد ەلدەرى اراسىندا ءبىرىنشى بولىپ قارجى امنيس­تياسىن جا­ريا­لادى. الايدا كولەڭكەدەگى قارجىنى كۇنگەيگە شىعارۋ مۇمكىن بولماي تۇر.

حالىقارالىق ۆاليۋتا قورى 20 جىلدان اسا الەم ەلدەرىنىڭ كولەڭكەلى ەكونوميكاداعى ۇلەسىن زەرتتەپ, رەيتينگىن ءتۇزىپ, ونى 2018 جىلى جاريا­لادى. بۇل تىزىمدە قازاقستان 159 ەلدىڭ ىشىندە 45-ورىننان كورىنىپ, كولەڭكەلى ەكونوميكانىڭ جالپى ىشكى ونىمدەگى ۇلەسى 38,8 پايىز­عا تەڭ ەكەنى بەلگىلى بولدى. ال ەكونوميكالىق ساياسات ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى قايىربەك ارىس­تانبەكوۆ ەلدەگى كولەڭكەلى ەكونوميكانىڭ كولەمى 26-27 پايىز دەپ ەسەپتەيدى. قالاي بولعاندا دا, كورسەتكىش تومەن ەمەس. حالىقارالىق ۇيىمنىڭ ستاتيستيكاسى بويىنشا كوش باسىنداعى بوليۆيا, زيمبابۆە, نيگەريا, گۆاتەمالا, بەنيندە بەيرەسمي ەكونوميكانىڭ كولەمى 55-65 پايىزدى قۇرايدى. ساراپشىلار اتالعان ەلدەردىڭ كەدەي ساناتىنا قوسىلۋىنىڭ ءبىر سەبەبى كولەڭكەلى ەكونوميكانىڭ ۇلەسى تىم كوپ بولۋىنان دەيدى.

راس, كولەڭكەدە اينالاتىن قارجى مەملەكەتتى جەگى قۇرتتاي جەپ, دەمىن ابدەن تارىلتىپ, قۇبىلاسىن قۇبىلتادى. كەرىسىنشە, كولەڭكەلى ەكونوميكاسى 5-10 پايىزدى قۇرايتىن نيدەرلاند, جاپونيا, اۋستريا, اقش, شۆەيتساريا سىندى ەلدىڭ حالقى ساپالى ءومىر سالتىمەن قامتاماسىز ەتىلگەنىن جاقسى بىلەمىز. ميللياردتان استام تۇرعىنى بار قىتايدا كولەڭكەلى ەكونوميكانىڭ كولەمى 13,5 پايىزدى قۇرايدى. رەسمي پەكين سالىق ساياساتىن جۇرگىزۋدە قاتاڭ تالاپ قويىپ, كاسىپكەرلەر ءوزىنىڭ قىزمەتى تۋرالى ەسەپ بەرگەندە «نولدىك» دەڭگەيدە تاپسىرسا, وندا ولارعا سەنىمسىز سۋبەكت رەتىندە قاراپ, مەملەكەتتىك كومەك تۇرلەرىنەن ايىرادى ەكەن. جەمقورلىقپەن كۇرەس­تە دە وتە قاتال شارالاردى قولداناتىنىن جاقسى بىلەمىز. جالپى دۇنيە جۇزىندەگى 170 مەملەكەت سالىق ەسەبىنەن ءومىر سۇرسە, ءبىزدىڭ جاعداي بولەك, جىل سايىن ۇلتتىق قورعا قول سالىپ, سونى دا ءتيىمسىز يگەرۋ وقيعاسى ءجيى تىركەلەدى.

كولەڭكەدە اينالاتىن قارجى مەملەكەتتى جەگى قۇرتتاي جەپ, دەمىن ابدەن تارىلتىپ, قۇبىلاسىن قۇبىلتادى. كەرىسىنشە, كولەڭكەلى ەكونوميكاسى 5-10 پايىزدى قۇرايتىن نيدەرلاند, جاپونيا, اۋستريا, اقش, شۆەيتساريا سىندى ەلدىڭ حالقى ساپالى ءومىر سالتىمەن قامتاماسىز ەتىلگەنىن جاقسى بىلەمىز. ميللياردتان استام تۇرعىنى بار قىتايدا كولەڭكەلى ەكونوميكانىڭ كولەمى 13,5 پايىزدى قۇرايدى. جالپى دۇنيە جۇزىندەگى 170 مەملەكەت سالىق ەسەبىنەن ءومىر سۇرسە, ءبىزدىڭ جاعداي بولەك, جىل سايىن ۇلتتىق قورعا قول سالىپ, سونى دا ءتيىمسىز يگەرۋ وقي­عاسى ءجيى تىركەلەدى

زالال-زاردابى قانداي؟

جالپى كولەڭكەلى ەكونوميكانى جاريا ەتىلمەگەن جانە زاڭسىز دەپ ەكىگە جىكتەيدى. جاريا ەتىلمەگەن قىزمەت ءبىرىنشى كەزەكتە قولما-قول ەسەپ جۇرگىزەتىن تاۋار مەن قىزمەت ساتىلىمىندا كوپ كورىنىس تابادى. زاڭسىز بيزنەس­تىڭ اۋقىمى ءتىپتى كەڭ. مۇنىڭ زالال-زاردابى دا اۋىر.

بىرىنشىدەن, سالىق سالۋ كولەمى ازايادى. بۇل ەكونوميكانىڭ جاريالى سەكتورىنا سالىق سالۋ كولەمى ءوسىپ, ولاردىڭ باسەكەگە قابىلەت دەڭگەيىن تومەندەتەدى.

ەكىنشىدەن, ماكروەكونو­ميكالىق تۇراقتىلىقتى ساقتاۋدى قيىنداتادى. ياعني بيزنەستىڭ دامۋىنا كەرى اسەر ەتىپ, كلاستەرلىك شارۋاشىلىق كەنجەلەيدى.

ۇشىنشىدەن, ەكونوميكا رە­سۋرس­تارىن بولۋگە كەرى اسەر ەتىپ, ءىرى كولەمدەگى قارجى كوزدەرى باقىلاۋدان تىس قالىپ, مەملەكەتتىڭ ەكونوميكاسى مەن كەلەشەگىنە ۇلكەن قاۋىپ تونەدى.

استانا قالاسى بويىنشا ەكونوميكالىق تەرگەپ-تەكسەرۋ دەپارتامەنتىنە حابارلاسىپ, كولەڭكەدەگى قارجىنى كۇنگەيگە شىعارۋدا قانداي ءىس-شارالار اتقارىلىپ جاتقانىن بىلدىك.

– جۇمىستى ناقتى ورىنداماي, قىزمەت كورسەتپەي, تاۋاردى جونەلتپەي, جالعان شوت-فاكتۋرالاردى شىعارۋ فاكتىسى انىقتالدى. سونىڭ سالدارىنان ەكونوميكالىق اينالىم جانە ناقتى ستا­تيستيكا بۇرمالانىپ, الەۋمەتتىك ماسەلەلەر دەر كەزىندە شەشىلمەۋدە. مۇنداي قۇبىلىس ەلدەگى قوعامدىق-ساياسي تۇراقسىزدىققا اكەلەتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. 2022 جىلى دەپارتامەنتتە جالعان ەسەپ-شوتتى بەرۋ فاكتىسى بويىنشا 64 قىلمىستىق ءىس قارالىپ, 46 قىلمىستىق ءىس اياقتالدى.

جالپى باقىلانبايتىن ەكونوميكانىڭ اۋقىمى كەڭ, ءتۇرى كوپ. سونىڭ ءبىرى – قارجى پيراميداسى. الەۋمەتتىك ­شيەلەنىستى بولدىرماۋ ماقساتىندا پيراميدا سحەمالارىن انىقتاپ, جويۋ جۇمىسى جۇيەلى جۇرگىزىلەدى. جىل باسىنان بەرى 7 قارجى پيراميداسى – Antares, Best Road Investment, Sensere Systems, Eden life, MMK Investment, Invest Consulting Agency, WBC انىقتالىپ, جۇمىسى توقتاتىلدى.

كەدەن سالاسىندا ەكونوميكالىق كونتراباندا بويىنشا 4 قىلمىستىق ءىس انىقتالدى. استانا حالىقارالىق اۋەجايى­نان 28 كەلىدەن اساتىن 7178 دانا التىن بۇيىم تاركىلەندى. سونداي-اق اكتسيزدەلەتىن ونىمدەر بويىنشا 4 قۇقىق بۇزۋشىلىق انىقتالىپ, 100 مىڭ بوتەلكە, 8 مىڭ ليتر سپيرت, 500 مىڭ قوراپ زاڭسىز اينالىمنان الىندى, – دەدى دەپارتامەنت تەرگەۋشىسى ايگۇل اسانوۆا.

كولەڭكەلى ەكونوميكانىڭ قارجىلىق زالال-زاردابى تۋرالى ءسوز ەتكەندە, ەكونوميست قايىربەك ارىستانبەكوۆتىڭ مىنا دەرەگىنە ءمان بەرەمىز: «ءبىر جىلدا قازاقستاننىڭ ءجىو 100 ميلليارد دوللار دەسەك, سونىڭ 25 پايىزى, ياعني 25 ميلليارد دوللارى كولەڭكەلى ەكونوميكاعا تيەسىلى. بۇل − بيۋدجەتتىڭ 36 پايىزى». بۇل قارجىعى قانشاما مەكتەپ, ەمحانا, سپورت كەشەنىن سالۋعا بولار ەدى, ءا!

حالىقارالىق ۆاليۋتا قورى 20 جىلدان اسا الەم ەلدەرىنىڭ كولەڭكەلى ەكونوميكاداعى ۇلەسىن زەرتتەپ, رەيتينگىن ءتۇزىپ, ونى 2018 جىلى جاريالادى. بۇل تىزىمدە ­قازاقستان 159 ەلدىڭ ىشىندە 45-ورىننان كورىنىپ, كولەڭكەلى ەكونوميكانىڭ جالپى ىشكى ونىمدەگى ۇلەسى 38,8 پايىز­عا تەڭ ەكەنى بەلگىلى بولدى

Dalainside تاراتقان اقپارات بويىنشا 2022 جىلى قىتاي كەدەنىنەن قازاقستانعا 16,3 ميلليارد دوللاردىڭ ءونىمى وتسە, ءبىزدىڭ كەدەنشىلەر كەلگەن تاۋاردى 11 ميلليارد دوللارعا باعالايدى. ەكى كەدەننىڭ دەرەك ايىرماشىلىعى 5,3 ميلليارد دوللاردى كورسەتەدى. دەمەك, وسىنشا كولەمدە كونتراباندالىق تاۋار شەكارادان باج سالىعىنسىز ءوتىپ, كولەڭكەلى ەكونوميكانىڭ كولەمىن ارت­تىردى. بۇعان باي-باعلانداردىڭ وفشورداعى 167 ميلليارد دوللارىن قوسىڭىز. سوندا كولەڭكەلى ەكونوميكاداعى قوماقتى قارجىنى ويشا ەلەس­تەتە الاسىز.

قالاي تەجەيمىز؟

مەملەكەت الدىندا تۇرعان ماڭىزدى مىندەت – كولەڭكەلى ەكونوميكانىڭ كولەمىن ازايتۋ. الايدا حالىقارالىق تاجىريبەدە بەيرەسمي ەكونوميكامەن كۇرەسۋدىڭ بىرەگەي ءادىس-امالى جوق. ءار ەل وزىندەگى كولەڭكەلى ەكونوميكانىڭ ومىرشەڭدىگىن قامتاماسىز ەتەتىن سەبەبىن انىقتاپ, سوعان بايلانىستى كەشەندى شارالار جۇرگىزەدى. ماسەلەن, سالىق ساياساتىن جەتىلدىرۋ, شاعىن جانە ورتا بيزنەس جۇمىسىن وڭتايلاندىرۋ, ەسىرتكى بيزنەسىمەن كۇرەس, يمميگراتسيا اعىمىن رەتتەۋ, سىبايلاس جەمقورلىقپەن كۇرەس جانە تاعى باسقاسىن اتاۋ كەرەك.

ەكونوميست ەرناندو دە ­سوتونىڭ پىكىرىنشە, كولەڭكەلى ەكونوميكانىڭ كولەمى ارتۋىندا زاڭداردىڭ ءوز دەڭگەيىندە ورىندالماۋى سەبەپ بولادى. ياعني ىسكەر ازاماتتاردىڭ بەلسەندىلىگىن جاساندى جولمەن تەجەپ, بيۋروكراتيالىق كەدەرگى كەلتىرۋ ارقىلى باقىلانبايتىن ەكونوميكاعا جول اشىپ بەرەدى.

پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى جارقىنبەك امانتايۇلى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعىمسىز قۇبىلىس سانالاتىن جاسىرىن ەكونوميكامەن كۇرەسۋدە حالىقتىڭ قارجى مادەنيەتىن كوتەرۋ ماڭىزدى ەكەنىن اتاپ:

«ساۋدا ورىندارىنا بارعاندا العان تاۋاردىڭ ەسەبىن كورسەتەتىن تۇبىرتەكتى تالاپ ەتە بەرمەيمىز. مىنە, ەڭ ءبىرىنشى وسىدان باستاۋ كەرەك. مۇنى ۇساق-تۇيەك ماسەلە دەپ قابىلدايتىن شىعارمىز. بىراق مۇنىڭ ارتىندا ساۋدا ورنىنىڭ تاۋار اينالىمىن ناقتى ەسەپتەپ, سالىققا تولەيتىن مولشەرى انىقتالاتىن قۇرال ەكەنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك» دەدى.

كوپ جاعدايدا ساۋدا جاساعاننان كەيىن تۇبىرتەكتى سۇرامايتىنىمىز اقيقات. ەلورداداعى «استانالىق» ساۋدا ورتالىعىنداعى ساتۋشىلار مەن تۇتىنۋشىلارعا ساۋالناما جۇرگىزدىك. ءبىز سۇراعان 20 تۇرعىن تۇبىرتەكتى مۇلدە تالاپ ەتپەيتىنىن, 12-ءسى مۇنداعى ساۋداگەرلەر مۇلدە تۇبىرتەك بەرمەيتىنىن العا تارتسا, ءبىز ساۋال جولداعان 10 ساۋداگەر الداعى ۋاقىتتا كاسسا اپپاراتىن الاتىنىن جەلەۋ ەتتى.

نەگىزى, «استانالىق» ساۋدا ورنىنا كەلىمدى-كەتىمدى ادام قاراسى قالىڭ. سول سەبەپتى وسى ماڭدا كاسىپكەرلىكتى دامىتۋ ىڭعايلى. شاشتاراز, مانيكيۋر, اياق كيىم تىگۋ, كىلت جوندەۋ, اسحانا جانە تاعى باسقا قىزمەت تۇرلەرىن وڭاي تابۋعا بولادى. ءبىز كاسىبىن دوڭگەلەتىپ وتىرعانداردى دا سوزگە تارتتىق. ولاردا دا كاسسا اپپاراتى جوق ەكەنى بەلگىلى بولدى.

قىسقاسى, كاسىبىنەن ءناسىپ تاۋىپ وتىرعاندار مەملەكەتكە سالىق تولەۋگە سەلقوس قاراپ, بەيرەسمي ەكونوميكانىڭ كولەمىن ارتتىرۋعا ۇلەس قوسۋدا. ءبىز كۋا بولعان جاي وسى عانا. قىتايدا ساۋدا ورنىنان تاۋار العان ادامدار تۇبىرتەكتى ارنايى سايتقا تىركەيدى. ءسويتىپ, قارجىسىنىڭ بەلگىلى بولىگىن قايتارىپ الادى ەكەن. بۇل باستاما حالىقتىڭ تۇبىرتەك تالاپ ەتۋىنە, سول ارقىلى سالىق ءتۇسىمىنىڭ تۇراقتى جۇرگىزىلۋىنە مۇمكىندىك بەرەدى.

ەكونوميست قايىربەك ارىس­تانبەكوۆ ۇكىمەت, الەم ەلدەرىنىڭ تاجىريبەسىن ەسكەرە وتىرىپ, تەز ارادا كولەڭكەلى ەكونوميكادان شىعۋدىڭ جول كارتاسىن ازىرلەۋى كەرەك دەگەندى العا تارتادى. وتە ورىندى ۇسىنىس.

شىنىندا, ەلدە كولەڭكەلى ەكونوميكانى باعالاۋ ءادىس­تەمەسى 2015-2025 جىلدارعا ارنالعان سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ستراتەگيانى ىسكە اسىرۋ جانە 2015-2017 جىلدارعا ارنالعان كولەڭكەلى ەكونوميكاعا قارسى ءىس-قيمىل جونىندەگى ءىس-شارا جوسپارىنا سايكەس جۇرگىزىلەدى. ەسكىرگەن جوبا-جوسپاردى قازىرگى تالاپ-مىندەتتەرگە ساي قايتا دايىنداۋ كەرەگىن تۇسىنەمىز.

الەم ەلدەرى باقىلانبايتىن ەكونوميكامەن كۇرەستە جاڭا امالعا سۇيەنىپ, جۇيەلى جۇمىس جۇرگىزۋدە. ماسەلەن, گرۋزيا سالىق جۇيەسىن تسيفرلاندىرۋ, جەكە كاسىپكەرلەرگە سالىقتى ازايتۋ ارقىلى سالىق تۇسىمدەرى كولەمىن ءجىو-ءنىڭ 20 پايىزىنا جەتكىزدى. قازىر گرۋزيا «ءنول تەرەزە» زاڭناماسىن قولعا الدى. بۇل ارقىلى كەز كەلگەن ترانزاكتسيا اۆتوماتتى تۇردە ەسەپتەلىپ, سالىق الىنادى.

گەرمانيادا كولەڭكەلى ەكونوميكامەن كۇرەستە زاڭسىز ەڭبەك نارىعىن باقىلاپ, ەڭ تومەنگى جالاقىنى كەزەڭ-كەزەڭىمەن كوتەرىپ, ساياسي تۇلعالاردىڭ قارجىسىن تەكسەرىپ, ناتيجەگە جەتتى. ال كانادا سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى زاڭنامانى ۇنەمى جەتىلدىرىپ, جەمقورلاردىڭ ءاربىر ءىسىن كوپشىلىككە جاريا ەتۋ ارقىلى كولەڭكەلى ەكونوميكانىڭ كولەمىن قىسقارتۋعا قول جەتكىزىپ وتىر.

P.S: باقىلانبايتىن ەكونوميكانىڭ كولەمىن تومەندەتۋ – ەل الدىندا تۇرعان ماڭىزدى مىندەتتىڭ ءبىرى. ەل قازىناسىنا تيەسىلى قاراجات الدەكىمنىڭ قالتاسىنا تۇسپەۋى ءۇشىن اشىق تا جاريالى قوعام قۇرۋ ماڭىزدى. ال ونىڭ باستى قۇرالى – بارلىق سالانى تسيفرلاندىرۋ. ساراپ­شىلاردىڭ پىكىرى وسىعان سايادى.