استانا قالاسىندا بيىل 8-14 قىركۇيەك ارالىعىندا V دۇنيەجۇزىلىك كوشپەندىلەر ويىندارى وتەدى. 100-دەن استام ەلدىڭ 4 مىڭعا جۋىق سپورتشىcى كوشپەندىلەر وركەنيەتىنەن بۇگىنگە جەتكەن باتىرلىق سايىسىندا كۇش سىناماق. وسى ورايدا ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى, تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ايبولات كوشكىمباەۆتان التىن وردا مەن ودان كەيىنگى حاندىقتار كەزەڭىندەگى كوشپەندىلەردىڭ سوعىس ءىسى مەن جاۋگەرشىلىگى تۋرالى سۇراپ, بىلگەن ەدىك.
– ەۋرازيا اۋماعىن الىپ جاتقان ۇلان-عايىر كەڭىستىكتى جايلاپ جاتقان ەجەلگى, ورتا عاسىرلىق كوشپەندىلەر تاريحىندا شايقاستار مەن اسكەري ءىستىڭ وراسان زور ماڭىزى بولدى. كوشپەلى حالىق ايرىقشا سوعىس جۇيەسىن قۇردى, سونىڭ ارقاسىندا ۇلى دالادان تىسقارى جاتقان جاۋلارىنان ىقپاي, ساياسي-اسكەري ۇستەمدىگىنە قول جەتكىزدى.
كوشپەلى قوعامنىڭ وزىندىك شىڭدالۋ مەكتەبى بولدى. ساربازداردىڭ كۇش-جىگەرىن جانىپ, جاۋجۇرەك ەتىپ تاربيەلەۋدە, سوعىس ونەرىنە باۋلۋدا جاۋىنگەرلىك داستۇرلەر مەن داعدىلاردى قالىپتاستىراتىن اسكەريلەندىرىلگەن حالىق سپورتىنا ۇلكەن ءرول بەرىلدى.
اسكەري-ەتنوگرافيالىق ماتەريالدارعا قاراعاندا, ورتا ازيا كوشپەندىلەرىنىڭ ەڭ تانىمال اسكەري سپورتتىق جارىستارىنىڭ ءبىرى نايزالاسۋ, سۇڭگىلەسۋ نەمەسە «نايزالاسۋ سايىسى» (بەيبىت ۋاقىتتا) بولعان. جەكپە-جەكتىڭ ءمانى, ادەتتە, ساربازدىڭ بەس قارۋدى يگەرۋدەگى ەپتىلىگىن, باتىرلىعىن كورسەتۋدىڭ ءادىسى. سوندىقتان ءارتۇرلى تايپالاردان نەمەسە رۋلىق بىرلەستىكتەردەن ەكى-ەكىدەن نايزاشىلار شىعىپ, كۇش سىناسقان. مۇنداي سايىستار ادامدار كوپ جينالاتىن ۇلكەن تويلاردا, اۋقىمدى استاردا وتكىزىلدى. بۇل جارىستىڭ ەرەكشەلىگى ۇزىن اعاش نايزالاردى (3 مەتردەن 4 مەترگە دەيىن) پايدالانۋعا رۇقسات ەتىلەدى, بىراق ونىڭ ۇشكىر تەمىردەن جاسالعان ۇشى بولمايدى, دوعال بولىپ بىتەدى. جەكپە-جەككە قاتىسۋشىلار قاباتتاپ بىلعارىدان, قالىڭ ماتادان, جۇننەن تىگىلگەن قالىڭ كيىم, جۇقا ساۋىت كيەدى. جارشىنىڭ ارنايى بەلگىسى بويىنشا ەكى جاقتان ءبىر-بىرىنە قارسى شاپقان باتىرلار جاقىنداپ كەلگەندە استىنداعى جۇيرىگىنىڭ ەكپىنىمەن قارسىلاسىن نايزاسىمەن شانشىپ وتەدى. نايزانىڭ كۇشىمەن اتتان قۇلاپ جەر قۇشقانى جەڭىلىپ, بىلەگى مەن سايگۇلىگىنىڭ مىقتىسى جەڭىمپاز اتانعان. جاۋىنگەرلىك سايىستىڭ بۇل تۇرىندە باتىردىڭ استىنداعى سايگۇلىكتىڭ ەكپىنى ماڭىزدى. سول سەبەپتى اتتى ۇرۋعا تىيىم سالىنعان, قارسىلاسىن قامشىلاماعان. ونى بۇزعاندار قاتاڭ جازالانادى. مۇنداي سپورتتىق سايىستاردىڭ سوڭىندا جاۋىنگەرلەر اۋىر جاراقاتتانىپ, كەيدە كىسى ولىمىمەن اياقتالاتىن جاعدايلار ءجيى بولعان. نايزالاسۋ – شىن مانىندە ۇزىن قارۋدى بىلەگىمەن ۇيىرگەن ساربازعا داعدىلانۋ ءارى تاجىريبەدەن وتەتىن ناعىز سالت اتتىلى اسكەري دۋەلى.
استانا قالاسىنىڭ ەڭ ۇزدىك سپورت الاڭدارىندا 20 جارىستىق جانە 10 كورنەكى سپورت تۇرىنەن جارىستار وتكىزىلەدى. ولاردىڭ قاتارىندا ات جارىسى, ۇلتتىق كۇرەس تۇرلەرى, ءداستۇرلى زياتكەرلىك ويىندار, جەكپە-جەكتەن جارىستار, ءداستۇرلى ساداق اتۋ, قۇس سالۋدىڭ ۇلتتىق تۇرلەرى, ات ۇستىندەگى سايىستار, حالىق ويىندارى, سونداي-اق ەتنيكالىق سپورت تۇرلەرىنەن كورسەتىلىم قويىلىمدارى بار
– كوشپەندىلەردىڭ تاعى ءبىر تانىمال ات ويىنى – كوكپار (كوك ءبورى, قىرعىزشا «كوك بورۋ»). ونىڭ پايدا بولىپ, كەڭ تارالۋىن ورتا عاسىرلاردان ىزدەۋگە بولا ما؟
– «كوك ءبورى» تەرمينىنىڭ ءوزى بۇل كونە ويىننىڭ قاسقىردىڭ توتەمدىك بەينەسىمەن بايلانىستى ەكەنىن كورسەتەدى. شاماسى, ەرتەدە ەر-جاۋىنگەرلەر ولجاسىن باسىپ وزىپ, ۇيىنە اپاراتىن قاسقىر سياقتى بولعان. ۋاقىت وتە كەلە جاۋىنگەردىڭ بەينەسى كوكپارشىعا (كوك ءبورى) اينالدى. كوكپارشىلاردىڭ كۇش-جىگەرىن, توزىمدىلىگىن, باتىلدىعى مەن ەپتىلىگىن, ات ۇستىندە مىعىم وتىرۋى جەڭىستى جاقىنداتادى. جاپپاي جانە دودا تارتىس بولىپ ەكىگە بولىنەتىن ويىننىڭ ماقساتى: سانى جاعىنان بىردەي ەكى شاباندوز كومانداسى ءوز شەڭبەرىنە (قازانعا) قويىلۋى ءتيىس سەركە الۋ ءۇشىن كۇرەسەدى. دوداعا تۇسكەن سالت اتتىلار اراسىندا ناعىز كەسكىلەسكەن قويان-قولتىق جەكپە-جەك وتەدى. بۇل ويىن باتىلدىق, كۇش, ەپتىلىك, شارشاماۋ, ءوزارا كومەك كورسەتۋ جانە ۇيىمشىلدىق سياقتى جاۋىنگەرلىك داعدىلارىن قالىپتاستىرۋعا ىقپال ەتتى.
بۇگىنگە جەتكەن جارىستىڭ تاعى ءبىر ءتۇرى – «اۋدارىسپاق». وعان تەك پالۋان دەنەلى, اتتىڭ قۇلاعىندا وينايتىن شاباندوزدار تاۋەكەل ەتكەن. بۇل جارىستىڭ شارتى – قارسىلاسىن جالاڭ قولمەن اتتان قۇلاتۋ. ەرەكشە جەڭىمپاز قارسىلاسىن قۇلاتىپ قانا قويماي, ونى ەردىڭ الدىڭعى قاسىنان اسىرىپ لاقتىرىپ جىبەرەدى. مۇنداي جەكپە-جەك ونەرىندە اتقا جانە ونىڭ ارنايى دايىندىعىنا وتە ماڭىزدى ءمان بەرىلدى. ال جاس بالالار تاي-قۇلىنعا, باسقا دا ءۇي جانۋارلارىنا مىنۋگە ۇيرەنە باستاعان كەزىنەن باستاعان.
وسى ۋاقىتقا دەيىن باسقا تۇركى حالىقتارىنىڭ كۇرەسىمەن بىرقاتار ۇقساستىقتارى بار قازاقتىڭ ۇلتتىق كۇرەسى قازاقشا كۇرەس (قازاق كۇرەسى) وتە تانىمال سپورتتىق جارىسى بولىپ سانالادى. جەكپە-جەككە ەكى پالۋان قاتىسادى, ولاردىڭ مىندەتى قارسىلاسىنىڭ جاۋىرىنىن جەرگە تيگىزىپ, جەر جاستاندىرۋ. جەكپە-جەكتىڭ بۇل تۇرىندە ەپتىلىككە, كۇش پەن شەبەرلىككە بايلانىستى ءارتۇرلى ادىستەر قولدانىلادى.
كوشپەلى ومىردەگى جىلقىنىڭ ەرەكشە ءرولى الامان بايگە, الىس قاشىقتىققا ات جارىسى, بۇل جورىقتاعى جاۋىنگەر اتتاردى توزىمدىلىك پەن كۇش-قۋاتقا سىناۋ دا, جاتتىقتىرۋ دا بولدى. اتتىڭ قۇلاعىندا وينايتىن ورەندەر ءۇشىن تاعى ءبىر ەپتىلىگىن سىنايتىن ويىن – تەڭگە ءىلۋ, ياعني جەردەن تەڭگە تەرۋ – قازاقتار اراسىندا كەڭىنەن تانىمال ويىن. بۇل ويىننىڭ ەرەجەسى بويىنشا تيىندار نەمەسە كۇمىس قۇيمالار بەلگىلى ءبىر اۋماققا شاشىلعان. باستاپقى سىزىقتا تۇرعان ويىنشىلار دابىل قاققاندا شاپقان كۇيىندە تاقىمىن بوساتپاي, ات ۇستىنەن ەڭكەيىپ بارىنشا كوپ تيىن الۋى كەرەك. جەڭىس ەڭ كوپ تيىن جيناعانعا بەرىلدى. وسىلايشا, ۇزدىكسىز اسەرلى جارىستار, جەكە جەكپە-جەكتەر بولاشاق جاۋىنگەرلەردى شىڭداۋدىڭ, ۇلكەن سوعىستارعا دايىنداۋدىڭ ۇلكەن مەكتەبى بولدى.
جامبى اتۋ – ورتا عاسىرلاردا كەڭ تارالعان سپورت ءتۇرى. بۇكىل عۇمىرى اتتىڭ ۇستىندە, جاۋگەرشىلىكتە وتكەن حالىقتىڭ ساداق اتۋ ونەرى شەبەرلىكتىڭ شىڭى سانالاتىن. مۇنداي جارىستاردىڭ ەگجەي-تەگجەيلى سيپاتتاماسىن 1436 جىلى تانعا بارعان كەزدە كورگەن دجوشافات باربارو كەلتىرەدى: «بۇل جەرلەردە جارىستار كەلەسىدەي وتەدى. ەكى اعاش باعانعا كولدەنەڭ قويىلعان اعاش ارقالىقتان جىڭىشكە جىپكە كۇمىس توستاعان ىلىنەدى (بۇل قۇرىلعى ادامداردى دارعا اساتىن بيىك باعانعا ۇقسايدى). جۇلدەگە تالاساتىنداردىڭ جەبەلەرىنىڭ ۇشى جارتى اي سياقتى وتكىر جيەكتى بولىپ كەلەدى. سالت اتتىلار ساداعىن كەزەنىپ نىساندى بەتكە الىپ شابادى دا, باعانانىڭ تۇبىنە جەتە بەرە, اتتىڭ باسىن تەجەمەستەن كەرى بۇرىلىپ, جامبىنى كوزدەپ اتادى. كىمنىڭ جەبەسى جامبى بايلانعان ارقاندى قيىپ تۇسسە, سول جۇلدەنى الادى» دەيدى.
– «ءحVىى-ءحVىىى عاسىرلارداعى قازاقتاردىڭ اسكەر ءىسى» ەڭبەگىڭىزدە بارىمتانىڭ دا باستاپقى نەگىزىندە اڭشىلىق ونەر جاتىر دەپ ايتتىڭىز. سپورتتىڭ بۇل ءتۇرى قازىرگى زاماندا نازاردان تىس قالىپ قويعان با؟
– ورتالىق ازيانىڭ كونە جانە ورتا عاسىرلىق كوشپەلى قوعامدارىنىڭ ومىرىندە ەكى نەگىزگى ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن جاپپاي اڭ اۋلاۋ جۇرگىزىلدى. بۇل بىرىنشىدەن, جابايى اڭدار مەن قۇستاردى اۋلاۋ ارقىلى ازىعىن قامداپ الۋدىڭ ءتيىمدى جولى. ەكىنشىدەن, بارىنشا كوپ ادام قاتىساتىن قاۋىمدىق اڭشىلىق ارنايى اسكەري ينستيتۋت سياقتى قالىپتاستى. مۇندا ساياتشىلار ساداق اتۋ جانە جىلجىپ بارا جاتقان نىساناعا نايزا شانشۋمەن قاتار اسكەري بولىمدەردىڭ ۇرىس جۇرگىزۋىنىڭ تاكتيكالىق تاسىلدەرىن جۇزەگە اسىرۋ دا قاراستىرىلدى.
مىسالى, اتا مالىك جۋۆايني ءوزىنىڭ «الەمدى جاۋلاۋشىنىڭ تاريحى» اتتى ەڭبەگىندە «ول (شىڭعىس حان) ۇلكەن ءمان بەرگەن [ا.ك.] اڭشىلىققا ارناپ, جابايى اڭداردى اۋلاۋدىڭ اسكەري باسشىلارعا جاراساتىنىن ايتقان. ال ونى ۇيرەتۋ جاۋىنگەرلەر مەن جاۋىنگەرلەردىڭ مىندەتى دەلىنگەن. ياعني, ادام سانىنا قاراي ولار ساياتشىلاردىڭ جەمتىگىن قالاي قۋاتىنىن, قالاي تۇزاققا ءتۇسىرىپ, قالاي ساپقا تۇرىپ, ولجانى قالاي قورشايتىنىن ءبىلۋى كەرەك. موڭعولدار اڭ اۋلاۋعا جينالعاندا الدىمەن اڭنىڭ ءتۇرى مەن سانىن ءبىلۋ ءۇشىن شولۋشى جىبەرەدى.
ال, ولار اسكەري ىسپەن اينالىسپاعان كەزدە ۇنەمى اڭشىلىقتا بولىپ, ءوز جاۋىنگەرلەرىن جاتتىقتىرىپ, تەك ولجا ءۇشىن عانا ەمەس, ولاردىڭ اڭ اۋلاۋعا داعدىلانىپ, ساداق اتۋعا ماشىقتانىپ, قيىنشىلىقتارعا توتەپ بەرەتىن توزىمدىلىگىن شىڭداۋ ءۇشىن دە ماڭىزدى ەدى.
حان ۇلكەن اڭشىلىق وتكىزگەن سايىن (بۇل قىستىڭ باسىندا بولادى) جارلىق شىعارادى. ياعني قول استىنداعى جانە ورداعا كورشىلەس جاتقان اسكەرى اڭ اۋلاۋعا دايىندالىپ, ءاربىر وندىقتان بۇيرىققا سايكەس اڭشىلىق وتەتىن ورىنعا لايىق كەرەك-جاراعىن سايلاپ, باسقا دا جورىقتىڭ قاجەتتىلىكتەرىن قامدايدى». سوندىقتان دا شىڭعىس حان مەن ونىڭ مۇراگەرلەرى داۋىرىندە اسكەري ءىس پەن اڭشىلىق ەر-ازامات ءۇشىن ەڭ بەدەلدى ءارى لايىقتى كاسىپ سانالعان.
پارسى تىلىندەگى ەڭبەكتەردە قازاقستاننىڭ شەكسىز دالاسىنا جورىقتارىندا جاساقتاردىڭ ۇدايى اڭ اۋلاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزگەنى تۋرالى مالىمەتتەردى ءجيى كەزدەستىرۋگە بولادى. بۇحارا حانى ابداللاحتىڭ جاۋىنگەرلەرى ورتالىق قازاقستاندا ورنالاسقان ۇلىتاۋ تاۋلارىنا جەتىپ, ازىق-تۇلىك قورىن تولىقتىرۋ ءۇشىن ەكى رەت اڭداردى اينالدىرا قۋىپ تۇزاققا تۇسىرەتىن اڭشىلىققا شىقتى. قازاقتاردا قاۋىمداسىپ اڭ اۋلاۋ ءداستۇرى XIX عاسىرعا دەيىن ساقتالدى.
كوشپەندىلەر ءۇشىن دالالىق تىرشىلىگىنە بارىنشا جاقىن, مۇنداي اڭشىلىق, بىرنەشە نەگىزگى فۋنكتسيالاردى اتقاردى. اتاپ وتسەك, ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋ, جاۋىنگەرلىك قارۋدى قولدانۋدى ۇيرەتۋ, اسكەري تەحنيكا مەن داعدىلاردى مەڭگەرۋ, رۋحاني جانە فيزيكالىق (دەمالۋ, ويىن-ساۋىق). كوشپەلى يمپەريالاردا قاۋىمداسىپ اڭ اۋلاۋ ەڭ ماڭىزدى ۇلتتىق وقيعا بولدى, وعان اقسۇيەكتەر مەن قولباسشىلارمەن قاتار قاراپايىم ساربازدار دا قاتىسۋى كەرەك بولاتىن.
