بۇگىن ۇلت تاريحىندا ءوز ورنى بار ايتۋلى تۇلعا, قۇرانقاري اقىن فايزوللا ساتىبالدىۇلىنىڭ تۋعانىنا 135 جىل تولدى. جاسىنان يماندىلىقتىڭ ءدانى ەگىلگەن وتباسىندا تۋىپ-وسكەن اقىن, ەسەيگەندە دە سول ىزگىلىك جولدان تايمادى. ون جەتى جاسىندا قۇراندى جاتقا بىلگەندىكتەن, قۇرانقاري اتاندى. تۋعان ەلىندە اكەسىنىڭ جولىن قۋىپ, مەشىت ۇستاپ, ەلدى يماندىلىققا شاقىردى. الاش ارىستارىمەن ارالاستى. سولارعا تونگەن قارا بۇلت فايزوللا اتانى دا اينالىپ وتپەدى. «الاشورداعا قاتىسى بار» دەگەن جالامەن 14 جىلعا سوتتالىپ, رەسەيدىڭ قيىر شەتىندە جازاسىن وتەدى. ودان امان-ەسەن ورالعاننان كەيىن دە كوپ مەحنات شەكتى. تۋعان جەرىنە تەك پايعامبار جاسىنا تاقاعان كەزدە ورالدى. ارداقتى ازامات كوزى تىرىسىندە اۋىر كۇندەردى باستان وتكەرىپ جۇرسە دە, قولىنان قالامىن تاستاماي, ءونىمدى ەڭبەك ەتتى. حالقىمىزدىڭ تاريحىنان سىر تولعاعان ءبىرتالاي پوەمالار, ولەڭ-جىرلار جازدى. اراب, ورىس ادەبيەتىنىڭ شوقتىعى بيىك شىعارمالارىن ءتارجىمالادى. وسى قۇندى مۇرالارى ءوزى ومىردەن وتكەننەن كەيىن 30 جىلدان سوڭ عانا جارىق كوردى.
تاعدىرى دا, تالانتى دا ءبىر-بىرىنە ۇقساعان, زامانىندا ۇلىلىعىن ۇرپاقتارى ۇقپاعان, التى الاشتىڭ اسقار تاۋداي الىبى – احمەت بايتۇرسىنوۆ, مىرجاقىپ دۋلاتوۆ, شاكارىم قۇدايبەرديەۆ, ماعجان جۇماباەۆ, جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ بولسا, ونىڭ تاعى ءبىر ايماڭداي اقيىعى – قۇرانقاري اقىن فايزوللا ساتىبالدىۇلى.
حالقىنىڭ ار-نامىسىن اياق استى تاپتاتقىسى كەلمەگەننەن باسقا ايىبى جوق ادامزاتتىڭ اسىلى وزدەرىن وگەيسىتكەن ءومىردىڭ دە, وزدەرىن وكسىتكەن ءومىردىڭ دە وزگەرىپ, ادالدىق پەن اقيقاتتىڭ مەرەيى تاسىپ, مارتەبەسى اسىپ, ادىلدىك ۇستەم بولاتىنىن سەرگەلدەڭدە جۇرگەنىندە-اق سەزدى. اقىن ايتەۋىر, ءبىر كۇنى ۇرپاعىما كەرەك بولار دەپ, ءجۇز جيىرما توعىز اۋىز جىر جولدارىنان تۇراتىن تاريحناما داستان جازىپ, ءبىر جاستاعى ءسابي شاعىنان جەتپىستەگى قارت كەزىنە دەيىن ءجۇرىپ وتكەن ءومىر جولىن بىزدەرگە باستان-اياق بايانداپ كەتتى. 1883 جىلى ءدىنباسى ساتىبالدى يشان عابدوللاۇلىنىڭ وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەنى, سەگىز جاسقا جەتكەنىندە اۋىلداعى كالمەن مولدادان ساۋات اشىپ, اكەسىنەن ءدارىس العانى, مۇنان كەيىن ترويتسكىدەگى احون حازىرەت, بۇحارداعى «كوكىلتاش» مەدرەسەسىندە وقىپ, قۇراندى جاتقا ايتاتىن عۇلاما-قۇرانقاري اتانعانى, ءبارى-ءبارى ولەڭمەنەن ءورىلىپ, شەجىرە-سىر بولىپ, قۇلاعىڭا قۇيىلىپ تۇر.
فايزوللانىڭ اكەسى – ساتىبالدى يشان كەزىندە ءدىني قايراتكەرلىگىمەن ورتا ازيا حالقىنا كەڭىنەن تانىلعان ادام. شەشەسىنىڭ اتى – ءايىن. ناعاشىسى – سارىقوپا, قىزبەل, قوڭىراۋلى بويىن جايلاعان ماديارلار دا, بۇلاردىڭ ىشىندە مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ ۇلكەن اتاسى – قاباق قاجى.
اقىننىڭ تۋعان اعاسى, اتىمتاي جومارتتىعى ءۇشىن ارقا ءوڭىرىنىڭ حالقى مىرزا يشان دەپ اتاپ كەتكەن جالەلەدديننىڭ بەل بالاسى – نۇريدەن اقساقالدىڭ كوزى تىرىسىندە ايتقان اڭگىمەسى بويىنشا, مىرجاقىپ پەن فايزوللا بۇرشىك جارعان بالاۋسا شاعىنان-اق جۇپتارى جازىلماي, بىرگە وسكەن. اكە-شەشەسىنەن جاستاي ايىرىلعاندىقتان, ەرجەتپەي جاتىپ-اق تىم ەرتە ەسەيگەن مىرجاقىپ فايزوللادان تۇپ-تۋرا ءۇش جاس كىشى بولسا دا, اتامىزدىڭ الدىندا ازاماتتىققا قادام باسقاننان-اق, بالالىعىنان گورى دانالىعىن كوبىرەك بايقاتقان.
1899 جىلى فايزوللا بۇحاراداعى قوجا اھرار مەدرەسەسىن بىتىرىسىمەن-اق, ون التى جاسقا جەتپەي-اق قۇرانقاري اتاعىنا يە بولدى. يسلام دىنىنەن حابارى بار ادام پايعامبارعا اللادان 104 كىتاپ كەلگەنىن بىلۋگە ءتيىس. مىنەكي, سول قاسيەتتى كىتاپتاردىڭ ىشىندە احيرەتتىڭ كۇنىندە ادام بالاسىنا قاجەتتى سوزدەر مەن ىستەر, بۇرىنعى پايعامبارلاردىڭ تاريحى, ءارتۇرلى پايدالى ۋاعىزدار, دۇعا, يبادات قىلۋدىڭ ءتارتىبى, شاريعات وكىمدەرى جازىلعان قۇران – ەڭ قاستەرلىسى. ال مۇحاممەد عالاي-س-سالامعا اللادان كەلگەن قۇران-قالامي شەريفتىڭ 114-سۇرەسى, 77439 ءسوزى مەن 325743 ءارپىن اراب تىلىندە جاڭىلماي جاتقا ايتۋ – مۇسىلماندار دۇنيەسىندە سيرەك كەزدەسەتىن وقيعا.
تۋعان جيەنى يسلام ءدىنى عىلىمىن تەرەڭ مەڭگەرىپ, ەلگە ورالىپ كەلە جاتقانىندا مىرجاقىپ تورعاي قالاسىنداعى مۇعالىمدەر ۋچيليششەسىن ءبىتىرىپ, تەرىسبۇتاقتاعى بەگىمبەت ەلىندە مۇعالىم بولىپ, ءبىلىم نۇرىن شاشىپ جۇرگەن كەزى ەكەن. قاسىنا باتپاققارا ەلىنىڭ ەكى جۇزدەي يگى جاقسىلارىن ەرتىپ, فايزەكەڭنىڭ الدىنان شىعادى.
«اللاعا سىيىندىڭ» دەپ ازاپتاعان
كەسىرى مەن كەساپاتى مول كەرتارتپا زامان-اي. بەسىكتەن بەلى شىقپاعان بالاسىن دا, دارحان ويلى داناسىن دا ماڭگۇرت ەتىپ, سانا-سەزىمىن ۋلاپ العان سوقىر ساياسات, شاش ال دەسە باس الاتىن بەزبۇيرەك بەلسەندىلىك. سەنىڭ سابيدەي پاك ساڭلاقتارىما, ۇياسىندا ۇلت بولىپ, ۇيىپ وتىرعان ەلىمە, تۇگىن تارتسا ماي شىعاتىن جومارت جەرىمە سالعان سوراقى سۇمدىعىڭ از بولدى ما؟
ياپىرماي, دۇنيە-مۇلىك, تىگەرگە تۇياق قالدىرماي سىپىرىپ الىپ, سورلاتىپ قويعان سول بابالارىمىزدى ول ازداي-اق, تۋىپ-وسكەن ەلىنەن ايىراتىنداي, بۇل جالعان فانيدەن و دۇنيەگە كوشكەنىندە اتا-باباسىنىڭ جەرىنەن ءبىر ۋىس توپىراق تا بۇيىرتپاي, تەنتىرەتەتىندەي جارىقتىقتاردىڭ نە جازىعى بار ەدى؟ جازىعى وسىناۋ وتانداستارىمىزدىڭ نەنىڭ دۇرىس, نەنىڭ بۇرىس ەكەنىن اقىل-ويىمەن پايىمداي بىلەتىن, كوزى اشىق كوكىرەگى وياۋ جان ەكەندىگى شىعار. ايتپەسە, 1918-1922 جىلعا دەيىن تورعاي دۋانىندا وبلىستىق ميليتسيا ءبولىمىنىڭ باستىعى بولعان, 1922-1926 جىلدارى «كۇلىك» دەگەن ىرگەلى ەلدى مەكەندەگى مەشىتتىڭ يمامى بولىپ بار سانالى ءومىرىن ادامداردى يماندىلىق پەن يناباتتىلىققا, ارۋاقتى سىيلاپ, ءار ءىستىڭ وبال-ساۋابىن ويلاۋعا شاقىرعان, ۇستاعان دىنىمەن دە, جىر شاشقان تىلىمەن دە قالىڭ ەلى -قازاعىن بەرەكەلى بىرلىك پەن تاتۋ-ءتاتتى تىرلىككە ۇندەگەن ادامدى 1928 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا «الاشورداعا» قاتىسى بار», «ۇلتشىل ۇيىمىنىڭ مۇشەسى» دەگەن سىلتاۋمەن اۋەلى باتپاققارا تۇرمەسىنە قاماپ, كەيىن جەلتوقساننىڭ جيىرما سەگىزىنشى جۇلدىزىندا قوستانايدىڭ اق تۇرمەسىنە جونەلتەر مە ەدى؟ راس, فايزەكەڭ الاش پارتياسى مەن «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ باعدارلاماسىن قولدادى… بىراق تا ساياساتقا ارالاسپادى. سوندا كەڭەس وكىمەتىنىڭ الدىندا ارى دا تازا ادامعا نەگە جالا جابىلىپ, اقىن نە سەبەپتى ەلدەن الاستاتىلدى؟ ءبىزدىڭ پايىمداۋىمىزشا, زامانىندا فايزەكەڭدەي قۇرانقاري اقىن, عۇلاما عالىم ادامداردىڭ كوزى ءتىرى تۇرعانىندا حالىقتى ءدىنى مەن تىلىنەن ايىرۋ, بۇل رۋحاني قۇندىلىقتاردىڭ ادام تاربيەسىندەگى ءمانى مەن ماڭىزىن جوققا شىعارۋ مۇمكىن ەمەس-ءتى. سوندىقتان دا, ەلىمىزدە دىنگە قارسى كۇرەس, قازاق حالقىن ورىستاندىرۋ ساياساتى ەڭ ءبىرىنشى, حالقىنا جىلۋى مەن جارىعىن قاتار ءتۇسىرىپ تۇرعان وسىنداي جايساڭدارى مەن جاقسىلارىنىڭ كوزىن جويۋدان, قازاق دالاسىن قان جىلاتقان قۋعىن-سۇرگىننەن باستالدى.
شەرلى جىلدار شەجىرەسى
فايزەكەڭدەي قانشاما قازاق زيالىلارى شاريعات جولىمەن جۇرگەنى ءۇشىن بۇرىن-سوڭدى قۇلاق ەستىپ كورمەگەن قيامەت-قايىمعا تاپ بولمادى. وسى ورايدا ءبىزدى قاتتى قىنجىلتاتىنى, كەزىندە مەملەكەت, پارتيا باسشىلارىنىڭ يسلام مەشىتىنىڭ حريستيان شىركەۋىنەن ايىرماشىلىعى – قۇدايعا قۇلشىلىق جاساۋ وشاعى بولۋمەن قاتار, وقۋ-اعارتۋ ىسىمەن دە قاتار اينالىساتىنىن دۇرىس تاني بىلمەۋى. كونەكوز قاريالاردىڭ اڭگىمەسىنە, تاريحي دەرەكتەرگە ارقا سۇيەسەك, احاڭ, جاحاڭ ءتارىزدى دانالارىمىزبەن قاتار, اتاقتى ساتىبالدى يشان, ونىڭ بالالارى مىرزا يشان مەن قۇرانقاري فايزوللا جانە تورعايلىق ءدىني قايراتكەرى مولداحمەت قاجى, موللا كاتەن, قاناپيا, الماعامبەت, تالاسباي, ارىستانبەك, قايىربەك (عافۋدىڭ اكەسى), ءابدىراحمان, دوساي, نۇركەي قاجىلار, وسپان قوجا, كۇمىسباي, مىرزاباي, قۇتان, قۇلىمبەت اۋليەلەر ءتىپتى بۇكىل سارىارقانىڭ سانا-سەزىمىن وياتقان, ساۋاتىن اشقان اعارتۋشىلارى جانە كوبىسى بۇكىل الەم مۇسىلماندارى قۇرمەت تۇتاتىن كيەلى ورىن – مەككەگە بارىپ, قاسيەتتى قاجى اتاعىن الىپ قايتقان سامارقان, بۇحارا, تاشكەنت, ترويتسك, ورىنبوردا وقىپ, ارناۋلى ءدىني ءبىلىم العان, زامانىنىڭ وتە زەرەك, زەردەلى دە زيالى ادامدارى ەدى عوي. الگى سۇڭعىلالاردىڭ ءبىرى – فايزەكەڭ ءومىرى ولمەس ولەڭدەرىندە اللا تاعالانىڭ اتىن اتاپ, المۇحامبەت مولداعا جىر ارناسا, ولەڭمەنەن ءمىناجات ايتسا, ونىڭ نەسى ايىپ؟
1920 جىلدارى تەك تورعاي ۋەزىنىڭ وزىندە عانا 54 مەشىت بولعان ەدى, – دەيدى جەرگىلىكتى تاريحشىلار. كەزىندە يماندىلىق پەن يناباتتىلىقتىڭ ۇياسى, ءتالىم-تاربيە, وقۋ-اعارتۋ وشاعى بولعان بۇل ورىندارعا ءارى وقىمىستى مولدا, ءارى اقىن الماعامبەت وسپانۇلى باسشىلىق جاساپتى. بىراق تا اسىرا سىلتەۋشىلەر ءدىنباسىلارىنىڭ ءبارىن شەتتەرىنەن كامپەسكەلەپ, سىپىرا «حالىق جاۋلارىنا» جاتقىزىپ, قىر ەلىنە شىراقتاي ساۋلەسىن ءتۇسىرىپ تۇرعان ولاردىڭ كوزىن قۇرتتى دا, الگى مەشىت, كەسەنەلەردى قيراتىپ, قۇلاتتى. قازاق ەلىنىڭ باسىندا بولعان مۇنداي قارالى كۇن فايزەكەڭنىڭ كىندىك قانى تامعان جەر – باتپاققاراعا دا تۋىپ, ءبىر كۇندە مۇنارالى جەتى مازاردىڭ التاۋى قيراتىلدى… اۋدان بويىنشا 21 مەشىت, 6 مازاردىڭ استان-كەستەنى شىعارىلدى. تەك التىننىڭ سىنىعىنداي بولىپ, فايزوللانىڭ اكەسى – ساتىبالدى يشاننىڭ مازارى ساقتالىپ قالدى.
…باتپاققارا حالقى قىزىلكوز قازاق بەلسەندىلەرىنىڭ قاباعىنان قار جاۋعان قاھارلى سۇسىنان قانشالىقتى قورىقسا دا, ساتىبالدى يشانداي كيەلىسىنىڭ كەسەنەسىن, قاراقويلى جولدىبەك شەبەر سالعان ايشىقتى قىزىل كۇمبەزدى قۇلاتپاي, امان-ساۋ الىپ قالعىسى كەلىپ, مۇنارالى مازار جانىندا جىلاپ تۇرىپ الدى. قاندى كورگەن قۇزعىنداي قارق-قارق كۇلگەن ەكى ەسالاڭ قاتار تۇرا قالىپ, قولىنداعى ايبالتاسىن ايشىقتى قىزىل كۇمبەزگە قاراي سىلتەدى. سول ءسات بەيىت بۇزۋشىلاردىڭ ءبىرى توبەدەن تومەن قۇلاپ, ءتىل تارتپاي كەتتى. ەكىنشىسى اۋزى-باسى قيسايىپ, اقىل-ەسى اۋىسىپ, جىنداندى دا قالدى. مىنەكي, سول كىسى بەرتىندە قايتىس بولدى. الايدا وسى وقيعادان كەيىن جەتى جىل بويى ساتىبالدى يشاننىڭ مازارىنا بارىپ, قۇدايعا جالىنىپ, جالبارىنۋمەن كۇن وتكىزدى.
تۇرمەدە دە تالانتىن توت باسپاعان
فايزەكەڭنىڭ شىن مانىندە توت باسپاس تالانت, قايىسپاس قايرات يەسى ەكەنىن ەلىنە تانىتقان, قازاق ادەبيەتىنىڭ التىن قورىنا قوسىلار «ادامزاتتىڭ شەجىرەسى», «توقىمبەت-گۇلايىم», «ۇزاق جول», «ءومىربايان» ءتارىزدى كەسەك-كەسەك تۋىندىلارىنىڭ, «قاليماعا حات», «زامان-اي», «اقتەڭىزدەن سالەم» سياقتى ءوزى شىعارعان اندەرگە قوسىپ ايتىلاتىن شەرلى دە سىرلى, سۇلۋ سەزىم تۇنىپ تۇرعان ولەندەرىنىڭ تۋعان جەرى – قاراڭعى قاپاس تار تۇرمە…
قوستانايدىڭ اق تۇرمەسى مەن ىلەدە, اقتەڭىزدىڭ «بەلومور» كانالى مەن رەسەيدىڭ «ماسكەۋ» كانالىندا جانە «سيبيرسترويدا» ايداۋدا جۇرگەن كەزىندە دۇنيەگە كەلگەن اقىن شىعارمالارىنىڭ ىشىندە جارىق جۇلدىزداي جوعارى تۇرعانى – «توقىمبەت-گۇلايىم» عاشىقناماسى.
فايزوللانىڭ دۇنيەتانىمىنىڭ كەڭەيىپ, شىعىس كلاسسيكتەرىنىڭ شىعارمالارىمەن تەرەڭىرەك تانىسۋىنا «بەلومور» كانالى قۇرىلىسىن سالۋ كەزىندە احمەت, مىرجاقىپ, ماعجاندارمەن بىرگە بولۋى ۇلكەن ىقپال جاسادى. جاراتىلىسىنان عىلىم مەن بىلىمگە جانى قۇشتار جانە وتە العىر فايزەكەڭ جەتى جىلعا سوزىلعان ازاپتى ساپارىندا جاي جۇرمەي, ورىس ءتىلىن دە جەتىك مەڭگەرىپ, ورىس ادەبيەتىمەن كەڭىنەن تانىسۋعا دەن قويدى. ماعجانمەن بىرگە «قىزىل تۋ» قابىرعا گازەتىن شىعارىسىپ, ءبىر تاقىرىپتا جارىسا جىر جازىستى. باتاگوي بابامىزبەن تىرلىكتە قاتتى سىيلاسقان سارىتورعايلىق كوشەكەڭ اقساقال: «فايزەكەڭ ۇنەمى ماعجاندى ماقتاپ وتىراتىن دەيتىن ەدى. مەن قۇرانقاري, ءدىن جونىندە قانشالىقتى ساۋاتتى بولسام, ونىڭ بۇل سالاداعى وقىعان-توقىعانى مەنەن دە ىلگەرى سياقتاناتىن. ورىس ءتىلىن دە, تۇرىك ءتىلىن دە كۇشتى بىلەتىن. اسىرەسە, بابا تۇرىك ەلىنە دەگەن ماحابباتى ءبىزدى ەرەكشە قىزىقتىرادى. ماعجانعا ماكسيم گوركي مەن جۇبايى پەشكوۆانىڭ جاردەمى قالاي تيسە, مەنىڭ دە تۇرمەدەن ەرتە بوساپ شىعۋىما ماعجاننىڭ كومەگى سولاي ءتيدى» دەيتىن.
كەز كەلگەن سۋرەتكەر – ءوزى ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان تاريحي كەزەڭنىڭ جىرشىسى. فايزوللانىڭ دا اقىندىق شىعارماشىلىعىنىڭ باستى تاقىرىبى – قازاق دالاسىنداعى 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى, حالىق تولقۋىنىڭ تاعدىرى, قايعىعا تولى قاھارماندارى, وتىزىنشى جىلعى ويران-وپات, زارلى زاماننىڭ قىرشىنىنان قيىلعان قۇرباندارى, سوقىر ساياساتتىڭ سالدارىنان ازىپ-توزعان ەلى مەن جەرىنىڭ ءتىلى مەن ءدىنىنىڭ تاعدىرى. بۇل ورايدا «اق تۇرمەنىڭ تاستان سالعان كەرەگەسى مەن تەمىر تورلى تەرەزەسىن قاراي-قاراي قالاي توزدىرعانىن» تولعاعان «زامان-اي» ولەڭىن, «قوش ساۋ بول, اتاسى ءبىر باۋىرىم-اي, سىر مىنەز, سىرالعىلى ءتاۋىرىم-اي» دەپ, باتپاققارادان اقتەڭىزگە دەيىن ازاپتى ساپار شەككەنىن باياندايتىن «ۇزاق جول» داستانىن, 1916-1917 جىلدارداعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ كوسەمى ابدىعاپار حانعا ارناپ جازعان پوەماسىن, «احمەت قايتىس بولدى دەگەندە», «مىرجاقىپتى جوقتاپ, ءىدىرىستى جۇباتۋ», «احمەتساپا يۋسۋپوۆقا حات» دەگەن تولعاۋلارىن تىلگە تيەك ەتسەك تە جەتكىلىكتى.
ون بەسىنشى عاسىردا ءومىر سۇرگەن دالا ويشىلى اسانقايعىدان باستاپ, زامانداستارى الماعامبەت وسپانوۆقا دەيىنگى ارالىقتاعى اتاقتى اقىندار مەن شەشەندەردىڭ ۇلاعاتتى سوزدەرىن جيناپ, حالىققا تاراتۋ, ەل اۋزىنداعى اڭىز اڭگىمەلەر مەن ەرتەگىلەردى ولەڭمەن ورنەكتەپ, حالىقتىق مۇراعا ەكىنشى ءومىر بەرۋ – فايزوللا ساتىبالدىۇلىنىڭ ادەبيەت سالاسىنداعى سان قىرلى ەڭبەگىنىڭ ءبىرى ەدى. 1946 جىلى جازىپ, 1956 جىلى ءىنىسى سۇلتانعا ءوزى ايتىپ وتىرىپ, قازىرگى حارىپكە تۇسىرتكەن «اياز بي» پوەماسى تاقىرىپ تابا الماعاندىقتان جازىلعان جوق. ول – وسىنداي ىزگى نيەتتەن تۋعان تۋىندى.
تورعاي وڭىرىندە زوبالاڭعا تولى زاماندا فايزەكەڭمەن قاتتى سىيلاسقان, ەلىنىڭ دە, ەرىنىڭ دە ار-نامىسى سىنعا تۇسكەن تالاي قيىن ساتتەر دە ءبىر-بىرىنە شاراپاتى تيگەن كىسىلەر از بولعان جوق. اسىرەسە, سولاردىڭ ىشىندە امانكەلدىلىك عابدول-عازەز ءامىرحامزاۇلىنىڭ ەسىمى ەرەكشە قۇرمەتكە لايىق. كەزىندە ۇلى بابامىز ابايدىڭ ولەندەرىن مۇرسەيىت كوزىنىڭ قاراشىعىنداي قالاي ساقتاپ قالسا, ول دا قۇرانقاري اقىن شىعارمالارىنىڭ حالقىمەن قايتا قاۋىشۋىنا دانەكەر بولدى. فايزوللا يشان ءوزى قاتتى سەنگەن شاكىرتتەرىنەن ونى عانا جەكە شاقىرىپ الىپ, سىرتى تىستالعان كىتابىن زامانى تۋعاندا عانا جاريالاتارسىڭ دەپ, امانات قىلىپ تاستاپ كەتتى. سودان قىرىق جىلعا جۋىق ۋاقىت بويى ءتىل-كوزدەن تاسادا, تىعۋلى جاتقان اقىن مۇراسىنىڭ جارىق كورە باستاعانى بەرتىندە عانا.
ارالاسقان ورتاسى – ارىستارى الاشتىڭ
اقىننىڭ ءوزى ءومىر سۇرگەن داۋىردە جاۋلارى قانشاما كوپ بولعانىمەن, ارقاسۇيەر دوستارى دا از بولمادى. حالقىمىزدىڭ كوپتەگەن ارىستارىمەن جاقىن جولداس بولىپ, قاتتى سىيلاستى. فايزوللانى التى الاشتىڭ ارداعى – احمەت بايتۇرسىنوۆ, مىرجاقىپ دۋلاتوۆ, ءاليحان بوكەيحانوۆ, احمەتساپا يۋسۋپوۆ, المامبەت وسپانۇلى ەرەكشە قۇرمەت تۇتتى. بۇل اقىننىڭ تىعىز ارالاسقان, كەڭىنەن وي-پىكىر بولىسكەن رۋحاني ورتاسى بولدى. سوندىقتان دا فايزەكەڭ «احمەت قايتىس بولدى دەگەندە…» بىلايشا جىر تولعايدى:
شىنىمەن بۇل دۇنيەدەن وتكەنىڭ بە,
قايىرىلماي الدى-ارتىڭا كەتكەنىڭ بە؟
«احمەت وپات بولدى» دەگەندى ەستىپ,
ەگىلىپ, جىلاي بەردىم «تەك!» دەدىم دە!
فايزەكەڭ احمەتساپا يۋسۋپوۆ تۇرمەگە تۇسكەنىندە دە باۋىرىنا ولەڭمەن حات جازىپ, رۋحتاندىرۋعا شاقىرادى.
اقىننىڭ ومىردە قاتتى سىيلاسقان دوستارى كوپ بولعان. قۇرانقاري داناگويدى قىر ەلى دە, سىر ەلى دە جاتسىنباعان. اتامىز ءبارىن دە جوعارى باعالاعانىمەن, ەڭ جاقسى كورگەن زامانداستارىنىڭ ءبىرى – 1886 جىلى تورعاي ۋەزى توسىن بولىسىندا دۇنيەگە كەلگەن المامبەت (المۇحاممەد) وسپانۇلى ەدى. فايزەكەڭنىڭ دوسى المامبەت تە وتە ءدىندار كىسى بولدى.
ءيا, فايزەكەڭ مەن الەكەڭ – ۇلكەن دوس بولعان ادامدار. قۇرانقاري بابامىز جەر اۋدارىلىپ, بۋلاەۆتا جۇرگەنىندە دوسى المامبەت مولدانى ەسىنە الىپ, جىر جولدارىمەن بىلاي دەپ حات جازادى:
ءۇمماتى ەدىك ءبىز ءبىر مۇحاممەد,
جان دوسىم, امانسىڭ با المۇحاممەد؟
ەركىندە ءبىر اللانىڭ نەعىلسا دا,
تىلەيمىن دەپ ەرتە-كەشى بەرسىن ماۋلەت.
سەن-داعى ءجۇر ەكەنسىڭ ەلدەن بەزىپ,
امالسىز قاڭباق قۇساپ دۇنيە كەزىپ.
قورلىقتىڭ ەڭ جامانى – ەلدەن كەتۋ,
قالايشا شىداپ ءجۇرسىڭ جانىڭ ءتوزىپ.
فايزەكەڭ مەن الەكەڭنىڭ شىعارماشىلىق بايلانىسىنا ءبىر دالەل: ولاردىڭ كەي وقيعا, تاقىرىپتى قۇستىڭ قوس قاناتىنداي قاتارلاسا جىرلاۋى. مىسالى, فايزەكەڭ «ادامزات شەجىرەسىن» جازسا, الەكەڭ «قازاق شەجىرەسىن» جازادى. ەكى داستاننىڭ دا ادەبي, تاريحي قۇندىلىعى قازىرگى ۇرپاق ءۇشىن وتە جوعارى. ەكەۋى ءبىر-ءبىرىن تولىقتىرىپ, ءبىزدىڭ شىققان تەگىمىز, اتا-بابالارىمىز تۋرالى وتە مول ماعلۇمات بەرەدى.
بابادان قالعان ءبىر بەلگى
فايزوللا ساتىبالدىۇلى – ون ءتورت جىل ايداۋعا سوتتالعانعا دەيىن دە تالاي-تالاي تاماشا حيكاياتتار مەن ولەڭ-جىرلاردى ومىرگە اكەلگەن قارىمدى قالامگەر. 1910 جىلى جازىلعان «شاكارىم-جامال», 1914 جىلى جارىق كورگەن «كوكسەرەك», 1922 جىلى دۇنيەگە كەلگەن «تاسمەشىن» پوەمالارىن كەزىندە جىراۋ بىتكەن ويىن-تويدا دومبىراعا قوسىپ شىرقايتىن. سولاردىڭ ىشىندەگى «تاسمەشىن» پوەماسىنىڭ شىعۋ تاريحى مىناداي: فايزوللا ساتىبالدىۇلى تورعاي ۋەزدىك ميليتسيا ءبولىمىنىڭ باستىعى باتىرقايىرمەن بىرگە اشتىققا ۇشىراعان ەلگە استىق اكەلۋ ءۇشىن ەسىل, اتباسار وڭىرىنە بارادى. سول جەردەن ءبىراز استىق جيناپ اكەلىپ, تورعاي حالقىنا ءبولىپ بەرەدى. ءسويتىپ, كوپتەگەن وتباسىن اشتىق اپاتىنان امان-ساۋ ساقتاپ قالادى. ەلدى اشتىق جايلاعان الگى وقيعا مەن وزدەرىنىڭ ەسىل, اتباسارعا بارعان ساپارىن اقىن جىرعا قوسىپ «تاسمەشىن» پوەماسىن جازادى. قۇرانقاري فايزوللا يشان 1905 جىلدان 1918 جىلعا دەيىن اۋىلدا وقىتۋشى بولعان كەزىندە ءوزى قالىڭ ورتاسىندا بولعان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى, ونىڭ كوسەمى ابدىعاپار مەن كوتەرىلىس قاھارمانى – ومەن, كەيكى, قوسجان, جاعىپار تۋرالى دا تاريحي داستان جازۋدى ارماندايتىن-دى. اقىن ازاپتى «ساپاردان» ەلگە امان-ساۋ ورالىسىمەن-اق «ابدىعاپار حان» داستانىن جازۋعا كىرىسەدى. ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى ءاۋ باستا قالاي باستالدى, ون ءۇش بولىس ارعىن-قىپشاق, ءبىر بولىس – نايماننىڭ باس قوسىپ, ۋادە بايلاسقان, حان سايلاپ, ساردار تاعايىنداعان جەرى قايسىسى, كوتەرىلىستىڭ باسى-قاسىندا كىمدەر بولدى, كىم سارعاسكەر, مىڭباسىلىققا ۇسىنىلدى, اق پاتشانىڭ ماۋسىم جارلىعىن قايتا قاراتۋ ءۇشىن پەتەربۋرگكە كىمدەر اتتاندى, ايگىلى ۇرپەك-دوعال سوعىسىندا كىمدەر قالاي شايقاستى, كوتەرىلىستىڭ بۇل شىندىعىن كىمدەر بۇرمالاپ, باتىر بابامىزدىڭ جارقىن بەينەسىنە كولەڭكەسىن ءتۇسىردى, سونىڭ ءبارىن وي ەلەگىنەن وتكىزىپ, «ابدىعاپار حان» داستانىنا تۇسىرەدى.
جاقسى-جايساڭداردىڭ ءبىر-بىرىنە جاقىن بولاتىنى جاراتقاننىڭ جازۋى بولار, فايزوللا ابدىعاپار, امانگەلدىمەن قاتتى سىيلاستى. تالاي رەت ءبىر داستارحاننان ءدام تاتىپ, حالقىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى, كەلەشەك تاعدىرى تۋرالى وي ءبولىستى. ول ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى كۇندەرى قولىنا قارۋ الىپ, ساربازدار قاتارىنا قوسىلماعانىمەن, كوتەرىلىسشىلەردىڭ جاقتاۋشىسى بولدى. اعاسى زياۋيددەن ابدىعاپاردىڭ تاپسىرماسىمەن سادىمانمەن بىرگە بۇحارعا بارىپ, قارۋ-جاراق ساتىپ الۋ ءۇشىن ساپارعا اتتانعانىندا ىستەرىنە وڭ ساپار تىلەپ, شىعارىپ سالدى.
تاقىر جەرگە جاسىل جەلەك جايقالتقان
تورعاي وڭىرىندە ون ساۋساعىنان ونەر تامعان حاس شەبەرلەر كوپ بولعان. فايزوللا ساتىبالدىۇلى دا تەمىردەن ءتۇيىن تۇيگەن ءارى ۇستا, ءارى زەرگەر, قولونەر شەبەر ەدى. اتامىزدىڭ تورعاي وڭىرىندە ەڭ ءبىرىنشى بولىپ جەل ديىرمەن ورناتىپ ۇن تارتقانىن, شاعىن ونەركاسىپتىڭ ىرگەتاسىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى بولعانىن قاريالار, ەل اعالارى, تاريحشىلار جىر قىلىپ ايتادى.
بۇل شەبەرلىك – فايزەكەڭە اكەسى ساتىبالدى يشاننان دارىعان قاسيەت. ساتىبالدى يشان دا زامانىندا ءىرى ءدىني قايراتكەر عانا ەمەس, وزىق ويلى, ۇلكەن مادەنيەت يەسى بولدى. عۇلاما – قازىرگى امانگەلدى اۋدانى ورتالىعىنىڭ نەگىزىن سالعان كىسى. امال نە, ءالى كۇنگە دەيىن بۇل بابامىزعا اۋدان ورتالىعىنان نە ءبىر كوشە نە ءبىر اۋىلدىڭ اتى بەرىلەر ەمەس. فايزەكەڭە دە بەرىلگەن كوشە – 5-6 ءۇيى عانا بار, ەڭ شەتكى ەلەۋسىز كوشە. فايزەكەڭ 10 جىل تۇرعان, كەيىنگى ءومىرى وتكەن امانگەلدى كوشەسىندەگى №1 ءۇي قازىر قۇلاپ قالدى. جالپى, فايزەكەڭ – 1931-32 جىلدارداعى اشتىقتا قۇربان بولعانداردىڭ سۇيەگىن اياق استى جاتقان جەرىنەن جيناتىپ, قۇران ءتۇسىرىپ, قورىمعا اكەلىپ جەرلەۋدى ەڭ العاش ۇيىمداستىرعان دا ادام.
1935 جىلى قازاقستاننىڭ ون بەس جىلدىق مەرەيتويىنا دايىندىق ءجۇرىپ جاتقان كەز. فايزەكەڭ ويدا جوقتا الىبيمەن كەزدەسەدى. بۇرىننان فايزەكەڭنىڭ كۇمىس قاقتاپ, قايىس ورگەن, اعاش شاۋىپ, تەمىر يلەگەن ونەرىنە ءتانتى الەكەڭ ونى الماتىدا اشىلعان زەرگەرلىك جۇمىسقا باسشىلىق جاساۋعا شاقىرادى. ادام بالاسىنا بالدەنىپ, بۇلدانۋدى بىلمەيتىن بابامىز كوپ ۇزاماي بىرنەشە شەبەرلەردى قاسىنا ەرتىپ الىپ, حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق كيىمدەرىن تىگۋدى, التىن مەن كۇمىستەن وقالاپ كىسە بەلبەۋ جاساۋدى, تۇيە جۇنىنەن وڭقاي, سولاقاي ءيىرىپ, شەكپەن توقۋدى قولعا الادى. تورقالى توي كۇنى ون ءبىر رەسپۋبليكادان كەلگەن قوناقتارعا فايزەكەڭنىڭ ءوزى ءپىشىپ, ءوزى تىككەن ون ءبىر ءتۇرلى ۇلتتىق كيىمى مەن بىرنەشە زەرگەرلىك زاتتارى سىيعا تارتىلادى. كونەكوز قاريالاردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا ول جاساعان ەسكەرتكىش بۇيىمداردىڭ ىشىندە كىلتسىز, قۇلىپسىز جابىلىپ, جاسىرىن تەتىگى ارقىلى اشىلاتىن جۇمباق قولساندىق, ءار تەتىگىن باسقان سايىن ءتۇرلى-ءتۇستى بەينەگە اينالاتىن تاياقشا نەبىر عالام عاجايىپتارىن كورىپ جۇرگەن جاقسىلار مەن جايساڭداردىڭ وزدەرىن قاتتى قىزىقتىرىپتى… شىركىن, فايزەكەڭ جاساعان وسىنداي بۇيىمدار مەن زەرگەرلىك زاتتاردى ەل ىشىنەن ىزدەستىرىپ تاۋىپ الىپ, مۇراجاي اشسا عوي. وندا اتامىزدىڭ تالانتتى اقىن عانا ەمەس, سەگىز قىرلى, ءبىر سىرلى ونەر يەسى بولعانىن دا حالقى بىلەر ەدى-اۋ.
باتپاققاراداي تاقىر جەردىڭ ءتوسىن جاسىل جەلەككە بولەپ, باۋ-باقشا سالۋ, جايقالعان ەگىن ءوسىرىپ, جەمىسىن حالقىنىڭ يگىلىگىنە جاراتۋ فايزەكەڭنىڭ كوپ ارمانىنىڭ ءبىرى بولدى. 1946 جىلى اۋىلعا ورالىسىمەن-اق قازىرگى امانگەلدى اۋدانىنىڭ ورتالىعىندا اعاش وتىرعىزۋ جۇمىسىن قولعا الدى.
«بولسا دا كوكىرەگىم التىن كومبە, مەن دە ءبىر باعى جانباي كەتكەن پەندە». بۇل ارۋاقتى دا ارداقتى اتامىزدىڭ بار ءومىرى مەن ونەرىن ەلىنە ارناسا دا, سۇم تاعدىر ەگىلتىپ, ەڭىرەتىپ قويعاننان سوڭ اھ ۇرىپ, مۇڭايعان شاعىندا امالسىزدان-امالسىز ايتقان ءسوزى ەكەن. راسىندا دا, فايزوللا ساتىبالدىۇلى – التى الاشتىڭ اقيىق اقىنى, قۇرانقاري, ءدىن قايراتكەرى. ارقاداعى اتاقتى شەبەرلەردىڭ ءبىرى, باعباندىقتى دا, ديقاندىقتى دا قاتار ۇستاعان ەل قامقورى بولا تۇرا زامانىندا جۇلدىزى وڭىنان تۋماعان, كۇردەلى تاعدىر يەسى.
ماقسۇتبەك سۇلەيمەن,
قازاقستاننىڭ قۇرمەتتى
ءجۋرناليسى
