ناۋرىزدىڭ تاريحى كونە زاماننان باستالادى. ايگىلى الەكساندر ماكەدونسكي ءومىر سۇرگەن داۋىردە دە ناۋرىز مەرەكەسىنىڭ بار ەكەندىگىن گرەك ساياحاتشىلارىنىڭ ەڭبەكتەرىندە ايتىلادى. قاھارمان قولباسشىنىڭ جانىندا جۇرگەن تاريحشىلارى ۇلىستىڭ ۇلى تويىن العاش سامارقاندا كورىپتى. ولار ونى بىلاي دەپ سۋرەتتەيدى. ءبىر قاتارعا 365 ادام سارى تۇستەس كيىم كيىپ, ەكىنشى قاتارعا ءدال سونداي ادام قارا ءتۇستى كيىم كيگەن. سارى ءتۇس كۇندى بەينەلەسە, قارا ءتۇس ءتۇندى بەدەرلەگەن. ورتادا لاۋلاپ جانعان وت قويىلعان. ەكى توپتىڭ مۇشەلەرى بارابان سوعىپ, كەرنەي تارتىپ, وتتى ءۇش رەت اينالىپ, ءبىر-بىرىمەن قۇشاقتاسىپ, تابىسىپ, ونىڭ ارتى دۋمانداتقان تويعا ۇلاستى دەپ جازادى. ءبىر جىلدا 365 كۇن بار. ەكى توپتىڭ ءبىر-بىرىمەن قارسى كەلگەنى كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەسكەنىن بىلدىرەدى.
ەۋروپا دا ناۋرىزدى تويلاعان
تاريحقا زەردەلەپ ۇڭىلسەك, كوپ دەرەكتەرگە قانىق بولامىز. ايتالىق, ۇلى مەرەكەنى ەۋروپا دا تويلاعان. 1831 جىلعا دەيىن انگليا جاڭا جىلدى ناۋرىزدا قارسى الىپ, ۇلىس كۇنىن بەس كۇن دۋمانداتقان. ۇمىتپاسام, 1831 جىلى اعىلشىندار ەلىندە ايەلدەر پارتياسى قۇرىلادى. سول پارتيانىڭ العاشقى قۇرىلتايىندا «ءبىز حريستياندىق مەرەكەگە ورالۋىمىز كەرەك» دەپ جاڭا جىلدى قاڭتارعا كوشىرگەن. اعىلشىنداردىڭ ناۋرىزدى قاي زاماننان باستاپ تويلاعانى تۋرالى دەرەك قولىمدا جوق. ەرتەدەن كەلە جاتقان دۇنيە دەپ توپشىلايمىن. بىراق ۇلى مەيرامنىڭ دىنگە ەشقانداي قاتىسى جوق.
شىعىس حالىقتارى مەن تۇركىلەر ناۋرىزدى جىل باسى دەپ ساناعان. ماسەلەن, گرەكتەر, ارمياندار, بۋرياتتار, شۋۆاشتار, تاجىكتەر, تاتارلار كونەدەن ايتۋلى مەرەكەنى تويلاعان. گرەكتەر ناۋرىزدى «پاتريح» دەپ اتاعان. ارمياندار «ناۆوسار» دەپ ادەمىلەگەن. تاجىكتەر «گۇل ناۋرىز» دەپ اسپەتتەگەن. زامانىندا ناۋرىز حالىقارالىق مەرەكە سانالدى. پارسى جۇرتى دا ۇلىس كۇنىن ۇلىقتاعان. ولار بىرنەشە كۇن ءار جەرگە وت جاعىپ, سوعان ماي قۇيعان. سۋمالاق دەپ اتالعان ۇلتتىق كوجە دايىنداعان. ونى جەتى اق كەسەمەن ەلگە تاراتقان. ەسكى كيىمدى تاستاپ, ەسكى شىناياقتاردى سىندىرعان. ءبىر-بىرىنە گۇل سىيلاپ, ءۇي قابىرعاسىنا كۇن بەلگىسىن سالعان. سپورتتىق ويىندار وتكىزگەن.
ءبىزدىڭ اتا-بابامىز دا ناۋرىزدى ەرەكشە قادىرلەگەن. ناۋرىزدى امال ايى دەپ بولەكتەگەن. امال دەگەنىمىز, ەكى ايدىڭ توعىسۋى دەپ ايتقان. ونى بابالارىمىز «امال جۇلدىزى» دەسە, ارابتار «حامال» دەپ اتاعان. قازاقتا جەتى امال بار. ولار: ايت توعامى, قاراشانىڭ قايتۋى, قىس توقسان, كيىكتىڭ ماتاۋى, ۇركەردىڭ باتۋى, كۇننىڭ توقىراۋى, قاراشانىڭ قارى دەگەن. وسىنىڭ بىرەۋى ناۋرىزعا سايكەس كەلەدى. ءبىزدىڭ بالا كۇنىمىزدە ۇلىس كۇنىن ناۋرىزدىڭ ون تورتىنەن باستاپ تويلايتىن. ەسكىشە كوكتەمنىڭ العاشقى كۇنى. ۇلكەندەر شەلپەك ءپىسىرىپ, ءتاۋىر كيىمدەرىن كيىپ, ءۇي ارالايتىن. قىستان قالعان ءسۇردى قازانعا سالاتىن. وسى كۇنگە قاراپ, الداعى اۋا رايىن بولجاعان. ماسەلەن, قويدىڭ قۇمالاعى قارعا باتسا, كوكتەم ەرتە شىعادى, قارعا باتپاسا, كوكتەم سوزىلادى دەپ ەسەپتەگەن. اتالالارىمىز 22 ناۋرىزدى كۇن مەن ءتۇن تەڭەسىپ, جىل اۋىس-تى دەپ دارىپتەگەن. سوندىقتان, بۇل كۇندى وزگەرتۋگە بولمايدى. ءار نارسە ءوز ۋاقىتىمەن بولعان ءجون. كونە داۋىردە عۇن پاتشالارى ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىندە تاۋعا شىعىپ, كۇنگە قۇرباندىق شالىپ, كوكتەن شاپاعاتى مول باتا تىلەگەن.
اقمولاداعى العاشقى توي
ۇزاق جىلدار بويى سالقىن ساياساتتىڭ سالدارىنان ەلىمىزدە ناۋرىز مەرەكەسى تويلانبادى. جاريالىقتىڭ جەلى وڭىنان سوققاندا قىزىل پارتيانىڭ كوبەسى سوگىلە باستادى. 1989 جىل. تسەلينوگراد اتانىپ سىرەسىپ تۇرعان كەزىمىز. وسى ەلدىڭ ءبىر توپ ۇلتجاندى ازاماتتارى بىرىگىپ, وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنە ناۋرىزدى تويلاۋىمىز كەرەك دەپ تالاپ قويدىق. سول كەزدەگى پارتيا كوميتەتىنىڭ يدەولوگيا حاتشىسى ماعاۋيا ەسماعامبەتوۆاعا كىرىپ, بارلىق جاعدايدى تۇسىندىردىك. بىراق وبلىس باسشىلارى اسا پەيىلدى بولعان جوق. «باياعىدا ۇمىتىلعان مەرەكە, ۇلتشىلدىقتىڭ سارىنى بار, قويا تۇرىڭىزدار» دەگەن اڭگىمە ايتتى. ءبىز دە العان بەتىمىزدەن قايتپادىق. «وسىدان 5-6 مىڭ جىل بۇرىن تويلانىپ كەلە جاتقان ءداستۇرلى مەيرام. ونى كەزىندە كەيبىرەۋلەردىڭ تەرىس تۇسىندىرۋىمەن سىزدەر ايتىپ وتىرعان ۇلتشىلدىق رەڭ بەرىلگەن. سودان توقتاتىپ تاستاعان» دەپ وتىرىپ الدىق. اقىرى باسشىلار كونبەيتىن بولعاندىقتان, ۇلى مەرەكەنىڭ تاريحىن جازىپ كورسەتەيىك دەگەن ۇيعارىمعا كەلدىك. دەرەككە ۇڭىلسەك, ءبىزدىڭ ەلىمىزدە قازان رەۆوليۋتسياسىنان كەيىن 1923 جىلدىڭ ورتاسى مەن 1930 جىلعا دەيىن ناۋرىز مەيرامى اتاپ وتىلگەن. ونىڭ باسىندا بەيىمبەت مايلين, ساكەن سەيفۋللين سەكىلدى ارداقتى ازاماتتار جۇرگەن. ودان كەيىن تۇركى الەمى تۋرالى تاعىلىمدىق دۇنيەلەر جازعان رادلوۆتىڭ جانە تاعى باسقا تاريحشى عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرىن تاۋىپ, سونىڭ ءبارىن مۇقيات اق قاعازعا جازىپ الىپ كەلسەك تە, وبلىس باسشىلارى سەلقوستىق تانىتتى.
سودان ەندى ءبىز وسىندا بەدەلدى قىزمەتتە جۇرگەن اقساقالدارعا قولقا سالدىق. وبلىستا حالىقتىق باقىلاۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى مولداحمەت دوسەۆ دەگەن قاريا بولدى. كەزىندە قاجىمۇقان مەن ازدەنباي سالدى كورگەن, قازاقتىڭ ەسكى دۇنيەلەرىن جيناپ جۇرەتىن, اتبەگىلىك قاسيەتى بار, سەرىلەۋ كىسى بولاتىن. ساكەن سەيفۋلليننىڭ مۋزەيىن اشۋعا اتسالىسىپ, اسىل تۇلعاعا قاتىستى كوپتەگەن جادىگەرلەردى تاۋىپ بەرگەن دە – وسى ازامات. ودان كەيىن قالاداعى پەدينستيتۋتتا ەلدىڭ ءداستۇرى مەن ادەبيەتىن جەتىك بىلەتىن بەكەن نۇرتازين اقساقال ساباق بەردى. سول اعالارىمىزعا جاعدايدى ءتۇسىندىرىپ ايتتىق. مولدەكەڭ مەن بەكەن بىلەك سىبانىپ, بارلىق شارۋاعا وزدەرى كىرىستى.
قىسقاسى, پارتيا كوميتەتىنىڭ بەتى بەرى قاراپ, وبلىستىق دەڭگەيدە سول جىلدىڭ ماۋسىم ايىنىڭ باسىندا ناۋرىزدى اتاپ وتەتىن بولدىق. قىزۋ دايىندىق باستالىپ كەتتى. تويدىڭ باعدارلاماسىن ازىرلەدىك. كوميسسيا قۇرىلدى. اقىندار ايتىسى, بالۋاندار كۇرەسى, جىرشى-تەرمەشىلەر سايىسى, الامان بايگە دەيسىز بە, ءبارى دە ۇيىمداستىرىلدى. ناۋرىز تويلانادى دەگەننەن كەيىن ايماقتاعى بارلىق ۇلتجاندى ازاماتتاردىڭ بويىندا قۇلشىنىس پايدا بولدى. ءبارى دە ءبىر كىسىدەي جۇمىلىپ كەتتى. بۇگىنگى تاۋەلسىزدىك جانە بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىم سارايى تۇرعان جازىق جەرگە ەلۋدەن استام اق شاعالاداي كيىز تىگىلدى. سول كەزدە وبلىستا ون ەكى اۋدان بار. سولاردىڭ ءبارى دە تويعا تاس ءتۇيىن دايىندىقپەن كەلىپ, ايتارلىقتاي ۇلەس قوستى. جەروشاق قازىلىپ, قازاندا جىلقىنىڭ ەتى بۇرق-بۇرق قايناپ جاتتى. اقىندار ايتىسى دا كوپشىلىكتىڭ قۇمارىن قاندىردى. ۇلكەن ساحنا قۇرىلدى. العاشقى ءسوزدى مولداحمەت اعامىز الىپ, جۇرتشىلىققا ناۋرىز تۋرالى تانىمدىق وي ايتىپ, باتاسىن بەردى. ەشكىم دە مەرەكەدەن شەت قالعان جوق. كەلگەن ادامداردىڭ ءبارى كيىز ۇيدەگى ۇلكەن استان ءدام تاتىپ, ناۋرىز كوجە ءىشتى. شىندىعىن ايتقاندا, توي اۋىز تولتىرىپ ايتۋعا تۇرارلىق كەرەمەت دارەجەدە ءوتتى. ۇلتتىق رۋح كوتەرىلدى. قورعالجىن, ەرەيمەنتاۋ, سىلەتى, بۇلاندى اۋداندارى تىككەن اق بوز ۇيلەر تاڭداۋلى دەگەن مارتەبەگە يە بولدى. استراحان اۋدانىنىڭ جىگىتى باس بالۋان اتاندى. مىنە, بۇگىنگى باس قالامىزداعى ناۋرىز تويى وسىلاي باستالدى. ودان كەيىن قالىپتاسقان داستۇرگە اينالدى.
قىدىر بابا مەن ۇماي انا
بۇگىندە قوعامدا ناۋرىزدى ۇلتتىق مازمۇندا وتكىزۋ تۋرالى پىكىرلەر ءجيى ايتىلادى. بۇل جايىندا قر پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى بولىپ جۇرگەن كەزدە ءوز ويىمدى ءبىلدىردىم. ناۋرىز بەن ونىڭ تاريحى تۋرالى ايتقاندا, الدىمەن قىدىر بابا مەن ۇماي انا جايلى ءسوز قوزعاۋعا ءتيىسپىز.
قىدىر – قازاقتىڭ, سونداي-اق, باسقا تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ ەرەكشە جارىلقاۋشى قاسيەتكە يە اۋليەسى. ول كۇندەردىڭ كۇنىندە «قىرىقتىڭ ءبىرى» بولىپ جولىعىپ, باعىڭدى جاندىرادى. سوندىقتان جۇزدەسكەندەردىڭ ءبارىن كەمسىتپەي, ءبولىپ-جارماي ءىلتيفات كورسەتۋىڭ كەرەك. قىدىر – بۇل تۇرعىدا ادام بالاسىن ءوزارا جاراستىرۋشى, الىس-جاقىندى تابىستىرۋشى كيەلى تۇلعا.
ۇماي انا – تۇركى تەكتەستەردىڭ حاۋا انادان سوڭعى ۇلى اناسى, ايەل مەن بالانىڭ ءپىرى, مەيىرىم-شاپاعات شۋاعىن شاشقان كۇن ديدارلى اۋليەسى. وعان اتا-بابالارىمىز: «جۇرەگىمىزدى جىلىتا گور, قاتىگەزدىك پەن وشپەندىلىكتەن ساقتاي گور» دەپ سىيىنعان.
مىنە, وسى ەكى اۋليە ناۋرىز كۇنى الدىندا جانە توي كۇنى بالاباقشالارداعى بالدىرعاندار مەن تومەنگى سىنىپتارداعى جەتكىنشەكتەرگە سىيلىق ۇلەستىرسە, باتالارىن بەرىپ, يگى تىلەك ءبىلدىرسە, ۇلتتىڭ ۇلى مەيرامى – ناۋرىز مەرەكەسىنىڭ تاريحى مەن ەرەكشەلىكتەرى جايلى اڭگىمەلەپ بەرسە, قۇبا-قۇپ ەمەس پە؟! بۇل الداعى ۋاقىتتا داستۇرگە اينالسا, بالا جۇرەگىنە قىدىر بابانىڭ كيەسى, ۇماي انانىڭ مەيىرىم شۋاعى دارىماي ما؟ ۇلتتىق ۇلاعات پەن تالىمگە اينالماي ما؟ ءداستۇرىمىز بەن سالتىمىز بالدىرعاندارعا اسەرلى ناسيحاتتالماي ما؟! اياز اتا مەن اقشاقار سەكىلدى باعزى زامانداردا تۇركى جۇرتىنىڭ دا ءوز كەيىپكەرلەرى بولعان. قىدىر اتا مەن ۇماي انا رولىندە بولماسا دا, ءوتىپ بارا جاتقان قىستى قارياعا تەڭەپ, سول ەكەۋىنىڭ بەينەسىن جاساپ, تورگە وتىرعىزعان. ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىندە قىدىر اتا ەلدىڭ الدىنا شىعىپ, حالىققا باتاسىن بەرسە, قاسىندا كوكتەمدەي جادىراپ ارۋ قىزىمىز جۇرسە, ول دا سول ەلگە گۇلدەن شاشۋ شاشىپ, كوڭىلىمىزدى كوركەيتسە دەگەن تىلەگىمدى ايتقان ەدىم. مۇنى ءبارىمىز بۇگىننەن باستاپ قولعا الساق, ادەمى داستۇرگە اينالىپ كەتەر ەدى. سودان كەيىن مەرەكە جايلى ءان از, ءتۇرلى دەڭگەيدەگى ساحناعا ارنالعان تەاترلاندىرىلعان كورىنىستەر دە تاپشى. سونىڭ ءبارىن كەيىنگىگە قالدىرا بەرمەي, قولعا الۋىمىز قاجەت.
الدان سمايىل,
جازۋشى, قر مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى
