بيىلعى كوكتەمدە استانانىڭ ورتالىق الاڭى اۋماعىندا ورىن تەپكەن عيماراتتاردىڭ ءبىرى حالىق تسۋم اتاپ كەتكەن «سينە تەمپورە» ساۋدا ورتالىعى كەلەسى جىلى ءسۇرىلىپ, ونىڭ ورنىنا زاماناۋي ساۋدا كەشەنى سالىناتىنى تۋرالى اقپارات تارادى. جۋىردا گازەتىمىزدە تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى جامبىل ارتىقباەۆتىڭ «قاراوتكەلدى كوتەرگەن قوسشىعۇلوۆتار» اتتى ماقالاسى جارىق كوردى. تاريحشى وندا ءدال وسى ورىنداعى عيماراتتىڭ ماڭدايشاسىندا قاراوتكەل زامانىندا «قوسشىعۇلوۆ دۇكەنى» دەگەن جازۋ كيريلليتسا جانە اراب ارىپتەرىمەن جازىلىپ تۇرعانىن ايتادى.
«1890 جىلى قاراوتكەلدىڭ تۋرا ورتاسىندا قازىنا قارجىسىنا «كەرۋەن ساراي», ورىسشا «گوستينىي دۆور» (كەيدە «زەلەنىە ريادى» دەلىنەدى, دۇكەن ەسىكتەرى جاسىل بوياۋمەن بويالعان سەبەپتى) ءبىر قاباتتى ەكى كورپۋستان قۇرالعان ساۋدا عيماراتى پايدا بولدى. ەگەر سالىستىرا قاراساق, ەلگە اسەرى قازىرگى «حان شاتىر» سياقتى بولسا كەرەك. كەرۋەن سارايدا 72 ءىرى دۇكەن جانە 10 ۇساق ساۋدا لاۆكالارى اشىلدى, بۇل كەزدە قالا ساۋداسىنىڭ ىشكى اينالىمى 1,5 ميلليون رۋبلگە جەتكەن ەدى. كەرۋەن سارايدىڭ الدىندا اتتار مەن تۇيەلەردى بايلايتىن كەرمە ورناتىلدى. شويىن باعانالارعا سۇيەنگەن كۇنقاعارلار, كيريلليتسا مەن اراب جازۋىمەن جازىلعان دۇكەن اتاۋلارى, جارنامالار كەرۋەن سارايدىڭ كىرەبەرىسىنە كورىك بەرىپ تۇردى. كەڭەس زامانىندا بۇل عيمارات تسۋم اتالدى, قازىر, تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندە «سينە تەمپورە» اتالادى» دەپ جازادى ج.ارتىقباەۆ.
قوسشىعۇلوۆتار كىم بولعانىن, ولاردىڭ قاراوتكەلگە سىڭىرگەن ەڭبەگى تۋرالى سول ماقالانى وقىپ, تولىق تانىسۋعا بولادى. ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز, بۇل اۋلەت حح عاسىر باسىندا, قازىرگى تىلمەن ايتقاندا ءىرى كاسىپكەرلەر ەدى. ولار اشقان كامپيت-توقاش فابريكاسىنىڭ اتاعى الىسقا جايىلدى. تاريحشىنىڭ جازۋىنشا, ءتىپتى فابريكا ونىمدەرى پاتشا سارايى داستارقانىنىڭ ءسانىن كەلتىرگەن. فابريكا ورنالاسقان عيمارات وتكەن عاسىردىڭ 1975 جىلدارى قيراتىلدى. ونىڭ ورنىنا تۇرمىستىق قىزمەت كورسەتۋ ءۇي بوي كوتەردى. بۇل عيمارات قازىر قايتا جاڭعىرتىلۋدا. وسىعان وراي عالىم «وسى جاڭا قۇرىلىستىڭ قابىرعاسىنا «وسى جەردە قوسشىعۇلوۆتاردىڭ كامپيت-توقاش فابريكاسى بولدى» دەگەن تاقتايشا كەرەك-اق!» دەگەن ورىندى ءۋاج كەلتىرەدى.
قوسشىعۇلوۆتار ساۋدامەن عانا اينالىسپاي, ەل يگىلىگىنە بىرنەشە ءىس اتقارىپ كەتتى. ءماسەلەن, 1920 جىلى ورتەنىپ كەتكەن ەسكى مەشىتتى قايتا قالپىنا كەلتىرۋگە قارجى ءبولدى. جامبىل ارتىقباەۆتىڭ ءسوزىنشە, ونىڭ ورنىن ا.يمانوۆ كوشەسىنەن ىزدەۋ كەرەك. عالىم ا.يمانوۆ, 4 دەگەن ناقتى مەكەنجايدى دا كورسەتەدى.
ال قوسشىعۇلوۆتار سالدىرعان مۇسىلمان جاستارىنا ارنالعان مەكتەپ قالادا ءالى ساقتالعان. قازىرگى اباي داڭعىلى مەن ءا.مامبەتوۆ كوشەسىنىڭ قيىلىسىندا ورنالاسقان ول باستاپقىدا ءبىر قاباتتى بولدى. 1986 جىلى عيماراتتىڭ تاريحي-مادەني قۇندىلىعى ەسكەرىلمەستەن, ەكىنشى قابات تۇرعىزىلىپ, عيماراتتىڭ كەيپى ءسال وزگەرتىلدى. قازىرگى ۋاقىتتا مۇندا «كازكوممەرتسبانك» ورنالاسقان.
قوسشىعۇلوۆتار تۋرالى دەرەكتەر بەلگىلى جازۋشى, مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى الدان سمايىلدىڭ «تاريح تاڭداعان استانا» اتتى كىتابىندا دا كەزدەسەدى. بۇل ەڭبەكتەن ءوزىمىزدى قىزىقتىرعان مالىمەتكە جولىقتىق. اقمولادا ساۋدانى بايمۇحامبەت قوسشىعۇلوۆ باستادى. ول 1918 جىلى ءدۇنيەدەن وزعان سوڭ, ءىسىن بالالارى جالعاستىردى. الايدا كەڭەس زامانى بۇل اۋلەتتى توز-توز قىلدى. الدان زەينوللاۇلىنىڭ جازۋىنشا, بايمۇحامبەتتىڭ ءۋالي اتتى ۇلىنان تاراعان زايدا وسپانوۆا استانادا تۇرىپ جاتىر. بۇل –وسىدان ءۇش جارىم جىل بۇرىنعى مالىمەت. وسى جاعىن ىندەتۋ كەرەك ەكەن.
جامبىل ارتىقباەۆ جوعارىداعى ماقالاسىندا تاعى ءبىر ماڭىزدى ماسەلەنى كوتەرەدى. ونىڭ پىكىرىنشە, استاناداعى مىڭعا جاقىن كوشەنىڭ ءبىرىن وسى اۋلەتتىڭ اتىنا بەرۋ كەرەك. نەسى بار, قوسشىعۇلوۆتار سياقتى اقمولاداعى حح عاسىر باسىنداعى كوپەستەر اۋلەتىنىڭ وكىلى ستەپان كۋبريننىڭ اتىندا قازىر استانادا كوشە بار. ونىڭ ارتىقشىلىعى, قالا باسقارماسىنىڭ باستىعى بولعانىندا عانا.
راس, وسىدان ەكى جىل بۇرىن استانادا شايمەردەن قوسشىعۇلۇلىنىڭ اتىنا كوشە بەرىلدى. بىراق ول قوسشىعۇلۇلىنىڭ بۇل قوسشىعۇلوۆتارعا ەش قاتىسى جوق.
وسى ستەپاننىڭ اعايىنى ماتۆەي كۋبريننىڭ ساۋدا ءۇيى بۇل كۇندەرى «استانا» ساۋدا ورتالىعى اتىمەن جۇمىس ىستەپ تۇر. كەڭەس زامانىندا ول جارتى عاسىرعا جۋىق كۋليناريا مەن «رادۋگا» اتتى ازىق-تۇلىك دۇكەنى بولىپ اتالدى. ال ستەپاننىڭ ءوزى باستاپقىدا گيمنازيا بولىپ اشىلىپ, 1899 جىلى اقمولانىڭ قالالىق باسقارماسىنا اينالعان عيماراتتى 100 سوم شىعارىپ, تەاترعا ساتىپ الىپ بەردى. وسىندا قازىر م.گوركي اتىنداعى مەملەكەتتىك اكادەميالىق ورىس دراما تەاترى وتىر.
قالاداعى تاريحي عيماراتتار جايلى ءسوز ەتكەندە, اباي داڭعىلى مەن رەسپۋبليكا داڭعىلىنىڭ قيىلىسىندا ورىن تەپكەن «جاسىل» مەشىت قورشاۋى تۋرالى ايتۋ كەرەك. ءحىح عاسىردىڭ اياعىنداعى اقمولاداعى ساۋداگەر, ءىرى قارا مال ساتۋمەن اينالىسقان 2-ءشى گيلديالىق كوپەس نۇرمۇحاممەد ءزابيروۆتىڭ قاراجاتىنا سالىنعان بۇل عيماراتتىڭ ورنىنا حح عاسىردىڭ 50-ءشى جىلدارى ۇشقاباتتى تۇرعىن ءۇي تۇرعىزىلىپ, مەشىتتىڭ قورشاۋى عانا ساقتالىپ قالدى. جاسىل تۇسكە بويالعاننان كەيىن حالىق ونى «جاسىل» دەپ اتاپ كەتكەن.
كەزىندە كوپەس يۆان سيليننىڭ ءۇيى بولعان عيمارات 1918 جىلى اقمولا قىزىل ءاسكەرىنىڭ ەكىنشى روتاسىنا بەرىلدى. وتكەن عاسىردىڭ توقسانىنشى جىلدارى مۇندا پرەزيدەنت ءىس باسقارماسىنىڭ مەديتسينالىق ورتالىعى, ال 1997-1998 جىلدارى استانانى كوشىرۋ جونىندەگى كوميسسيا وتىردى. 2005 جىلدان بەلارۋس رەسپۋبليكاسىنىڭ قازاقستانداعى ەلشىلىگى وتىر.
بۇگىنگى ۇلى وتان سوعىسى ارداگەرلەرى مەن مۇگەدەكتەرىنە ارنالعان رەسپۋبليكالىق كلينيكالىق گوسپيتال ءبىر كەزدە پەتر مويسەەۆ دەيتىن كوپەستىڭ يەلىگىندە بولعان. الدان سمايىلدىڭ جازۋىنشا, مۇنى كوپەس تۇرمىسقا شىققان قىزى ءۇشىن سالدىرعان. «قۇرىلىس ءبىتكەندە قالادا قىزىلدار ءتوڭكەرىسى بولادى دا, كوپەستىڭ دۇنيە-مۇلكى تاركىلەنىپ, قىزى قاراعاندىنىڭ جانىنداعى دولينكا كونتسلاگەرىنە ايدالادى… قىزىل كىرپىشى ورالدان تاسىلعان ءساندى ءۇي وسىلاي يەسىنە بۇيىرماعان» دەپ جازادى جازۋشى.
قازىرگى ۇلى اباي ەسكەرتكىشىنىڭ ورنىندا ءبىر كەزدە اقمولاداعى اتاقتى كوپەستەر حالفيندەردىڭ ءۇيى تۇرعان دەگەن دەرەك كەزدەسەدى. اكبار ءحالفيننىڭ قىزى راحيما ءساكەن سەيفۋلليننىڭ العاشقى ايەلى بولدى. كەيىننەن الاش قايراتكەرى حايرەتدين بولعانباەۆقا قوسىلدى. قازىر ولاردىڭ قىزى گۇلناردان تاراعان ۇرپاق بار.
ال بۇگىندەرى س.سەيفۋللين مۇراجايى ورنالاسقان عيمارات تا كەزىندە كوپەستىڭ ءۇيى بولعان. وكىنىشتىسى, ونىڭ يەسى تۋرالى دەرەك جوق.
امانعالي قالجانوۆ
