كوش كولىكتى بولماي تۇر. كۇنگەيدەن تەرىسكەيگە باعىت العان جۇرتتىڭ جايى قالاي؟
بۇل كوش قىستاۋعا نەمەسە جايلاۋعا بەت تۇزەگەن كوش ەمەس. شەت ەلدەن اتاجۇرتقا ات باسىن بۇرعان اعايىننىڭ دا اڭگىمەسى ەمەس. بۇل – كادىمگى وڭتۇستىگىمىزدەن سولتۇستىگىمىزگە بەت الۋعا ءتيىس ىشكى كوشتىڭ ماسەلەسى.
رەسەيگە قونىس اۋدارىپ جاتقانداردىڭ ارتۋىنا بايلا- نىستى سولتۇستىكتىڭ تۇرعىندارى سوڭعى جىلدارى ازايىپ بارادى. 2050 جىلعا قاراي مۇنداعى حا- لىق سانى تاعى 1 ميلليونعا قىسقارۋى مۇمكىن. وڭتۇستىكتە كەرىسىنشە. ءوسىم قارقىنى وتە كۇشتى. بۇل باعىتپەن كەتە بەرسە, الداعى 20 جىلدا ادام سانى بۇل وڭىردە 5 ميلليونعا جەتۋى ءمۇم- كىن. وسى سەبەپتى وڭتۇستىك وبلى- ستاردىڭ تۇرعىندارىن سولتۇستىك اۋماقتارعا ەرىكتى نەگىزدە قونى- ستاندىرۋعا ارنالعان جۇمىستار وسىدان ءتورت جىل بۇرىن باستال- دى. الايدا اسا ماڭىزدى ءىستىڭ جەرگىلىكتى جەرلەردە ورىندالۋى كوڭىلدەن شىقپاي وتىر. وتكەن جىلى ۇكىمەت قاۋلىسىمەن جۇ- مىس كۇشى ارتىق وڭىرلەردە تۇرا- تىن وتباسىلاردى جۇمىس كۇشى جەتىسپەيتىن وڭىرلەرگە قونىس تاندىرۋعا بولىنگەن 463 كۆوتا- نىڭ 196-سى عانا يگەرىلىپتى. ياعني, 42 پايىزعا عانا ورىندالعان. وسىعان قاراپ-اق ىشكى كوشى-قون سوڭعى جىلدارى وتە ۇلكەن الەۋ مەتتىك ماسەلەگە اينالىپ كەت- كەنىن باعامداۋعا بولادى.
وڭتۇستىكتەن سولتۇستىككە 141 وتباسى عانا كوشىرىلدى
بۇگىندە وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ حالقى 3 ميللي- ونعا جۋىقتادى. ال پاۆلودار وبلىسىندا – 750 مىڭ, قوستا- ناي وبلىسىندا – 880 مىڭ, سول- تۇستىك قازاقستان وبلىسىندا 560 مىڭداي ادام بار. ونىڭ ىشىندە سولتۇستىك قازاقستاننىڭ حالقى جىلدان-جىلعا كەمىپ بارادى. بۇگىندە اتالعان باعدارلاما بو يىنشا وڭتۇستىكتەن سولتۇستىككە 2016-2017 جىلدار ارالىعىندا 141 وتباسى عانا كوشىپ بارىپتى. وسىنىڭ 129-ى بيىلعى جىل با- سىنان بەرى قونىس اۋدارعاندار ەكەن. وڭتۇستىك قازاقستان وبلىستىق جۇمىسپەن قامتۋدى ۇيلەستىرۋ جانە الەۋمەتتىك باعدارلامالار باسقارماسىنىڭ مالىمەتتەرىنە سۇيەنسەك, 2016 جىلدان بەرى بۇل وڭىردەن 70 وتباسى سولتۇستىك ايماقتارعا قونىس اۋدارسا, 900 وتباسى كوشۋگە نيەت ءبىلدىرىپ, انكەتا تولتىرىپتى. دەمەك, حا- لىقتىڭ كوشۋگە نيەتى بار. وندا نەگە بۇل باعدارلاما وتە باياۋ ءجۇرىپ جاتىر؟ ايتا كەتەيىك, قو- نىس اۋدارۋشىلارعا كوشىپ-قو- نۋ شىعىندارى ءۇشىن وتباسىن- داعى ادامداردىڭ ارقايسىسىنا شاققاندا 35 ايلىق ەسەپتىك كور- سەتكىش كولەمىندە جاردەماقى تولەنەدى. ءتيىستى جۇمىسپەن قامتىلادى. باسپانا جالداۋ ءۇشىن 1 جىل بويى 34 مىڭ مەن 68 مىڭ تەڭگە ارالىعىندا سۋبسيديا بەرىلەدى. مەملەكەتتىك تۇرعىن ءۇي باعدارلاماسى بويىنشا ءۇي الۋ كەزەگىنە تۇرا الادى. بىراق بۇل كوشىپ بارۋشى ءۇشىن اۋىز تولتى- رىپ ايتارلىقتاي كومەك دەي ال- ماس ەدىك. سول تۇرعىن ءۇيدى جالعا الۋ كەلىسىمشارتىندا ەگەر قونىس اۋدارۋشىنىڭ وتباسى كەمىندە 5 جىل بويى تۇرعان جاعدايدا وعان سول تۇرعىن ءۇيدى تەگىن جەكەشە- لەندىرۋ قۇقىعى بەرىلۋىن قارا- ستىرۋ كەرەك. سونداي اق, جەر- گىلىكتى قالتالى ازاماتتار بۇل كوشكە قولداۋ ءبىلدىرىپ, ءبىر ادام ءبىر وتباسىنى كوشىرۋ جۇمىسىنا اتسالىسۋى قاجەت.
بۇكىل اۋىلدى كوشىرۋدى قولعا الۋ كەرەك
قونىس اۋدارۋعا نيەتتەنگەن 18 وتباسى جاعداي ۇناماعان, كلي- مات جاقپاعان, وتباسىلىق سەبەپ- تەر كەدەرگى بولعان دەگەن سىندى بىرنەشە سەبەپتەرمەن ول جاقتى جەرسىنبەي, قايتا ورالىپتى. وسى جەردە جەكە وتباسىنى عانا ەمەس, بۇكىل اۋىلدى, كورشى-كولەمىمەن, اعايىن تۋىسىمەن بىرگە كوشىرۋدى قولعا الۋ كەرەك سىندى. ولار ءبىر اۋىلعا قونىستانسا, اعايىننان الىسقا كەتىپ قالدىم دەگەن ۋا يىمسىز جۇرەر ەدى. جاڭا ورتاعا بەيىمدەلۋى وڭاي بولعان بولار ەدى. «تۋعان جەردىڭ توپىراعى بۇيىرسىن, سۇيەگىم باسقا جەر- دە قالعاننان ساقتاسىن» دەيتىن قازاق ءۇشىن بۇل دا ۇلكەن ماسەلە بولىپ وتىر. «مەنىڭ بالالارىم جۇمىسسىز, قاتتى قينالىپ قالا- تىن كەزدەرىمىز ءجيى بولادى. بىراق مەنىڭ اعايىننان الىستاعىم جوق. ءبارىمىزدى بىرگە اپاراتىن- داي جاعدايدى نەگە جاسامايدى ەكەن؟» دەيدى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى, قازىعۇرت اۋدانى, قى- زىل دالا اۋىلىنىڭ تۇرعىنى جابال ەسىركەپ قاريا. باعدارلا- مادان ناتيجە شىعارا الماي, قا- لاي جۇزەگە اسىرۋدى ويلاستىرىپ وتىرعان مينيسترلىك مۇنى دا قا- راستىرۋ كەرەك سىندى. بۇل كوشتىڭ استارىندا تەك قانا كوشۋ ەمەس, سولتۇستىكتى قا- زاقىلاندىرىپ, مەكتەپتەرى مەن بالاباقشالارى بالالاردىڭ ازدىعىنان جابىلۋعا شاق تۇرعان اۋىلداردىڭ تىرشىلىگىن تۇزەپ, ءتۇتىنىن تۇتەتۋ تۇرعاندىقتان, كوشۋدىڭ جۇيەلى جۇرگەنى جاق- سى. سوندا عانا جۇمىس كۇشىنە تاپشى بولىپ وتىرعان شارۋ- اشىلىقتاردىڭ بەتى بەرى قاراپ, جاعداي تۇزەلەر ەدى.
ىشكى ۋربانيزاتسيا قاشان رەتتەلەدى؟
ەلىمىزدە «حالىقتىڭ كوشى-قو- نى تۋرالى» زاڭ قابىلدانعان. دەگەنمەن بۇل زاڭدا ىشكى كوشىقون تۋرالى باپتار از. نەگىزى- نەن, سىرت ەلگە شىعاتىن نەمەسە وزگە ەلدەن كەلەتىن ازاماتتار- دىڭ ماسەلەسىن قامتيتىن زاڭ ەلىمىزدىڭ ءوز ىشىندەگى ۋرباندا- لۋ, ورىن اۋىستىرۋ, باسقا دا سۇراقتارعا ناقتى جاۋاپ بەرە الماي وتىر. وسىعان دەيىن ارال ءوڭىرىنىڭ ەكولوگيالىق احۋالىنا نەمەسە سەمەيدەگى پوليگون زار- داپتارىنا بايلانىستى جەر- گىلىكتى حالىقتارعا كوپتەگەن جەڭىلدىكتەر جاسالىنعان بول- سا, قازىر ولاردىڭ دەنى الىنىپ تاستالعان. مىنە, وسى ماسەلەدە دە زاڭىمىزعا ناقتىلىق كەرەك سياقتى. ىشكى ميگراتسيانىڭ وسال- دىعىنان وسى ماسەلەلەر تۋىنداپ وتىر. مىقتى باعدارلاما مەن سالماقتى زاڭ عانا وسى ماسەلەنى تۇبەگەيلى شەشە العان بولار ەدى.
«سەرپىن» سەرپىن اكەلدى مە؟
2014 جىلدان باستاپ ەلىمىزدە «سەرپىن» مەملەكەتتىك الەۋمەتتىك باعدارلاماسى جۇزەگە اسىرىلىپ كەلەدى. باعدارلامانىڭ ماقساتى – سولتۇستىكتى قازاقىلاندىرۋدىڭ قامى. حالقى تىعىز ورنالاسقان ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىك ايماقتارىن- داعى (الماتى, وڭتۇستىك قا- زاقستان, جامبىل, قىزىلوردا) جاستاردى كادر جەتىسپەۋشىلى- گىن باستان كەشىرىپ وتىرعان قا- زاقستاننىڭ شىعىس, سولتۇستىك جانە ورتالىق وڭىرلەرىندە وقى- تىپ, جۇمىسقا ورنالاستىرۋ. يگى باستامانىڭ ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىمەن «سەرپىن» الە- ۋمەتتىك ۇلتتىق دامۋ قورى» تۇراقتى اينالىسۋدا. قازىرگى ۋاقىتتا «سەرپىن» باعدارلاما- سىمەن 12500 شاكىرت وقۋعا ءتۇسىپ, بيىلعى جىلى 900-دەن استام ستۋدەنت وقۋ ءبىتىرىپ, جۇمىسقا ورنالاستى. «ءبىزدىڭ باعدارلاما بويىنشا دا بۇل جۇمىس جالعا- سىن تابادى. بيىلدىڭ وزىندە بۇل باعدارلاماعا رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن 45 ملرد تەڭگە, جەر- گىلىكتى بيۋدجەتتەردەن 40 ملرد تەڭگە قاراستىرىلعان. ياعني, 85 ملرد تەڭگە وسى باعدارلامانى جۇزەگە اسىرۋعا بولىنۋدە» دەدى ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ ءمينيسترى تامارا دۇيسەنوۆا.
توبىقتاي ءتۇيىن
حالىقتىڭ 38 پايىزى وڭتۇستىك وڭىرلەردە قونىستانعان. ال قا- زاقستاننىڭ سولتۇستىك ايماقتا- رىنداعى حالىق سانى 17 پايىز- دى قۇرايدى. ەگەر مۇنداي ءۇردىس جالعاسا بەرەتىن بولسا, 2050 جىلعا تامان وڭتۇستىك حالقىنىڭ سانى, بولجام بويىنشا, 5,2 ملن ادامعا جەتەدى. بۇل سولتۇستىكتەگى تۇرعىندار سانىنان 4 ەسە كوپ بولىپ كەتەدى ەكەن. بۇل – «تەزىرەك قيمىلدايىق» دەپ بايبالام سالۋعا تۇرارلىقتاي فاكتى. قاراڭىز, قازىرگى ۋاقىتتىڭ وزىندە وڭتۇستىك وبلىستاردا جاڭا تۋعان 100 سابيگە 12 قاريادان كەلسە, سولتۇستىكتە 100 سابيگە 53 قارت ادامنان كەلەدى. ياعني, الدەن-اق ەڭبەك رەسۋرسى ماسەلەلەرى تۋىن- داپ وتىر. ەڭبەك جانە الەۋمەتتىك قورعاۋ ءمينيسترى تامارا دۇيسەنوۆانىڭ سوزىنشە, «جۇمىسپەن قامتۋ جول كارتاسى» باعدارلاماسىن ىسكە قوسقاننان بەرى 19 مىڭ ادام سول- تۇستىك وڭىرگە قونىس اۋدارىپتى. بۇل مينيسترلىك مىندەتتەگەن جوسپاردىڭ تولىق ورىندالماي وتىرعانىن كورسەتىپ وتىر. ەندى 2017 جىلدىڭ قىركۇيەگىنە تامان ءىىم جانە ۇلتتىق ەكونوميكا مي- نيسترلىگى بىرلەسىپ, ميگراتسيالىق ساياساتتىڭ جاڭا كونتسەپتسياسىن جاساۋدى قولعا الماق. ويتكەنى ۇلتتىق جانە حالىقارالىق سا- راپشىلارمەن جانە ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگىمەن بىرىگىپ, حالىق سانىنا زەرتتەۋ جۇرگىزگەن- دە, قازىردەن باستاپ حالىقتىڭ ور- نالاسۋىندا ديسبالانس بار ەكەنى بەلگىلى بولعان. «ەكى كوشكەن ءبىر تالانعانمەن بىردەي» دەمەكشى, حالىقتىڭ كوشىپ بارىپ, قايتىپ كەتۋىن ەمەس, سول جەردە تۇراقتاپ قالۋىن قاداعالاپ, قۇنتتايتىن ناقتى قادامدار جاسالماسا, ءبىز ايتىپ وتىرعان قاۋىپتىڭ ىرگەسىن سوگۋ مۇمكىن بولماي قالادى.
گۇلجان راحمان
