كۇرەسپەن وتكەن عۇمىر

الاش زيالىلارى وركەنيەت كوشىنەن قالىپ بارا جاتقان ۇلتىنا ازاتتىق تاڭىنىڭ ارايىن سەزدىرۋگە تىرىستى. قازاقتىڭ مۇشكىل كۇيدە قالۋىنا سەبەپشى وتارشىلدىق جۇيەگە قارسى كۇرەسكە شىقتى. ەل بولاشاعى تۋرالى پارىقتى پايىم, پاراساتتى پىكىر ايتىپ, ساياسي-الەۋمەتتىك وزگەرىستەر اكەلەتىن ءىس-شارالار جاسادى

الاش يدەياسىن تۋ قىلعان ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس كوشىنىڭ باسىندا ءاليحان بوكەيحانوۆ, احمەت بايتۇرسىنوۆ, ­مىرجاقىپ دۋلاتوۆ, حالەل دوس­مۇحامەدۇلى, مۇستافا شوقاي, ماعجان جۇماباەۆ, جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ جانە دە باسقا ءبىلىمدى ۇلتشىل ازاماتتار تۇردى. الاش قوزعالىسىنىڭ جاستار قاناتىنىڭ باسشىلىعىندا مۇحتار ­اۋەزوۆ پەن سماعۇل سادۋاقاسوۆ ءجۇردى. تاريحشى-عالىم تۇرسىن جۇرتباەۆ شوقان ءۋاليحانوۆ پەن مۇحتار ­اۋەزوۆتىڭ تۋىستىعىن بىلاي جازادى: «قۇنانباي وسكەنباەۆتىڭ قارقارالى دۋانىنا اعا سۇلتان بولىپ تۇرعانداعى (1849-1852 ج.ج.) قىلمىستىق ءىسى ءۇشىن سوتتى بولىپ, ومبىعا ايدالعانىندا جەر اۋدارۋدان بەردىقوجانىڭ بالاسى بۋراحاننىڭ ارا تۇسۋىمەن شىڭعىس ­ۋاليحانوۆ پەن ونىڭ بالاسى شوقان ءۋاليحانوۆ الىپ قالدى. ويتكەنى شىڭعىسقا انا, شوقانعا اجە ايعانىم حانشا – سارعالتاققوجانىڭ ۇرپاعى. سارعالتاققوجا مەن بەردىقوجا تۋىس. ول كەزدە شىڭعىس ءۋاليحانوۆ گەنەرال-گۋبەرناتور گۋستاۆ گاسفورتتىڭ دالالىقتاردى باسقارۋ جونىندەگى كەڭەسشىسى, شوقان ءۋاليحانوۆ ونىڭ اديۋتانتى ەدى». مىنە, وسىلاي, سىيلاستىقتار جالعاسا بەرەدى. اۋەز قاجى بورىلىدە مەكتەپ اشىپ, ءوز بالالارىمەن بىرگە قۇنانبايدىڭ ۇرپاقتارىن دا وقىتتى. تەك يمان جولىن عانا ەمەس, ەسەپ, جاعرافيا جانە باسقا پاندەردەن ماعلۇمات بەردى. يسلام جولىن ابايدىڭ تالىمىمەن تولىقتىرىپ, بالالاردىڭ وي-ساناسىن وياتىپ, اق پەن قارانىڭ, ادال مەن ارامنىڭ اراسىن اجىراتۋدى ۇيرەتتى. ال مۇحتار اۋەزوۆ ءتىلى شىققاننان باستاپ, قازاقي تاربيەدە اباي ولەڭدەرىمەن اۋىزدانىپ ءوستى. قازاقتىڭ شۇرايلى ءتىلى, سان عاسىرلار قالىپتاسقان ءداستۇرلى تاربيەسى ونى باسقالاردان ەرەكشە ەتتى. سەمەيدە وقىپ جۇرگەن بالالاردىڭ ىشىندە ابايدىڭ ولەڭدەرىن مۇحتار اۋەزوۆتەن جاقسى ءبىلىپ, جاتقا ايتاتىن ەشكىم بولماپتى. بالا مۇحتار ­اۋەزوۆتى تىڭداۋ ءۇشىن كوكباي اقىن مەن شاكارىم قاجىلاردىڭ وزدەرى كەلىپ ءجۇرىپتى. شاكارىم قاجى اۋەز اقساقالعا: «ناعاشى, ءبىر اللاعا ءمىناجات ەتە بەرىڭىز! نەمەرەڭىز ءبىر جەردەن شىعار» دەپ اق باتاسىن بەرگەن ەكەن. مۇحتار اۋەز قوجانىڭ ءۇمىت ارتقان سۇيىكتى نەمەرەسى بولدى. كوڭىلىنىڭ نەمەرەسىنە ابدەن تولعانى سونشا, ساناتتاعى كىسى بولاتىنىنا جاستايىنان كامىل سەندى. مۇحتاردىڭ ءتىلى شىققاننان باستاپ وعان قازاقى تاربيە, اراب, پارسى ءبىلىمىن, يمان سەنىمىن كوكەيىنە قۇيدى. ول جاستايىنان ۇشقىرلىعىمەن توپ جارىپ, كوزگە ەرتە ءتۇستى.

مۇحتار اۋەزوۆ

الاشوردا وكىمەتىنىڭ بەلسەندى وكىلى رەتىندە بارلىق ايماقتاردا جاستار بىرلەستىكتەرىن, ۇيىمدار قۇرۋعا وت سالىستى. 1918 جىلدىڭ  ناۋرىز ايىندا ەلدەگى بارلىق جاستار ۇيىمدارىن بىرىكتىرۋ ماقساتىندا ومبى قالاسىندا ۇلكەن قۇرىلتاي وتكىزدى. قۇرىلتايدىڭ ۇيىمداستىرۋشى توبىن سماعۇل سادۋاقاسوۆ پەن قوشكە كەمەڭگەرۇلى ەكەۋى باسقاردى. نەگىزگى باياندامانى مۇحتار اۋەزوۆ جاساپ, ەلدەگى ساياسي-ەكونوميكاعا, الاشوردا وكىمەتىنىڭ ىستەگەن ىستەرىنە, ونداعى قيىن­شى­لىقتارعا  توقتالىپ, جاستاردى ەل بيلىگىنە ارالاسۋعا شاقىردى

ءوزى قاتارلاس ءبىلىم قۋعان جاستاردىڭ ماڭدايالدى بولدى. شىڭعىستاۋدا اۋەزدەي ابىز اتانىڭ تاربيەسىن كورگەنى ءوز الدى, ابايداي اقىننىڭ اۋىلىمەن اۋىلى ارالاس, قويى قورالاس بولىپ ءوسۋى, مۇحتار اۋەزوۆتى وزعىر, تالانتتى ەتتى. كوكىرەگىنە وت جاعىپ, قيالى ەرتە ويانىپ, ادەبيەتكە دەگەن قۇلشىنىس تۋدىردى. مۇعالىمدەر سەمينارياسىندا وقىپ جۇرگەندە جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ ەكەۋى ابايدىڭ تۆورچەستۆوسىن ناسيحاتتاپ, ادەبيەتكە اسا ءبىر ەرەن ىنتازارلىقپەن بەلسەنە ارالاستى. كوپشىلىك جۇرتقا بار ءبىلىم-قابىلەتىمەن ابايدىڭ ۇلىلىعىن ۇلىقتادى. ونىڭ دانالىعىنان ءوزى دە سۋسىندادى, باسقالارعا شىنايى ادەبيەتتىڭ قانداي بولاتىنىن كورسەتتى. سەمەي گۋبەرنياسىنىڭ گيمنازياسىندا وقىعان جىلدارى تەك ءبىلىم الىپ قانا قويعان جوق, ساياسي ءوسۋ جولىنان ءوتتى. الاش يدەياسىمەن سۋسىنداندى. ال 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستىڭ دۇبىرىنەن شي­رىعىپ شىڭ­عىس­تاۋدىڭ بيىگىنەن الەمگە كوز جۇگىرتە باستادى. ول جاستايىنان «اباي» تۆورچەستۆوسىن قازاق پوەزياسىنىڭ الىپ شىڭىنا تەڭەپ, ونىڭ فالسافالىق قۋاتىن, ليريكالىق نازىكتىلىگىن كورسەتەتىن ماقالالار جازدى. اباي تۆورچەستۆوسىنداعى حالىقشىلدىقتى الاش يدەياسىمەن ۇيلەستىردى. ۇلى اقىننىڭ «اكەسىنىڭ بالاسى – ادامنىڭ دۇشپانى, ادامنىڭ بالاسى – باۋىرىڭ» دەگەن ءسوزىن الاش قوزعالىسىنىڭ تۇپكىلىكتى ماقساتى ەكەنىن كوپشىلىككە ءتۇسىندىردى. مۇحتار اۋەزوۆ ءاۋ باستان قولىنا قالام ۇستاعاننان-اق بار جىگەر-ىنتاسىن, ءبىلىمىن ۇلت تاقىرىبىنا ارنادى. ال تاقىرىپتى تۋعىزاتىن – ءومىر. احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ «ماساسىن», مىرجاقىپ دۋلاتوۆ­تىڭ «ويان, قازاعىن», ماعجان جۇماباەۆتىڭ «مەن جاستارعا سەنەمىن» شىعارمالارىن جالعاستىرىپ, قازاق قاۋىمىنىڭ جاڭارۋىنىڭ جولىن كورسەتۋگە تىرىستى. «ايقاپ» پەن «قازاق»  باسىلىمدارىن وقىپ, كوزى اشىق, كوكىرەگى وياۋ ازاماتتاردىڭ جازعاندارىن مۇقيات قاراپ ءوستى. ونى كوپ ويلاندىرعان ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى «نەگە قازاق  قاۋىمى باسقا ۇلتتىڭ الداۋىنا, ارباۋىنا تەز تۇسەدى. اقكوڭىل, اشىق, قايىرىمدى حالىق قالايشا الاياق, قۋلارعا جەم بولا بەرمەكشى؟ نە ىستەۋ كەرەك؟» بولدى. ويلانىپ, تولعانىپ باسقاعا جەم بولماۋ ءۇشىن بىلىمدىلىكپەن بىرگە مادەنيەتتىڭ جوعارى بولۋى شارت دەپ ءتۇسىندى. سوندا عانا سەنىمەن ساناسادى, سىيلايدى. ۇلتتىق نامىس پەن ۇلتتىق رۋح تا مادەنيەتكە نەگىزدەلۋى ءتيىس. نەعۇرلىم مادەنيەتىڭ جوعارى بولسا, سوعۇرلىم پاراساتتىلىعىڭ ارتادى, نامىسىڭ شىڭدالادى… مۇحتار اۋەزوۆ ۇلت پەن ۇلتشىلدىقتى بولە-جارماي ءبىرتۇتاس كۇيىندە قابىلدادى. جۇرەگىنە ۇلتتى ءسۇيۋ ۇعىمى جاستايىنان ۇيالادى. ءتالىم-تاربيەسى, قالىپتاسقان بولمىسىنا ساي قورشاعان ورتاسى, ءومىر مەكتەبىنەن بولاشاعىن ەرتە ايقىندادى. وسكەن ورتا, العان تاربيە, جۇرەگىنىڭ تۇيسىگى ونى ۇلتشىل ەتتى. ءوز تاعدىرىن, ۇلت تاعدىرى مەن بىتە قايناتىپ, ەلىنىڭ ازاتتىقتاعى باقىتتى ءومىرىن اڭساپ ءوستى. دۇنيەدەگى ەڭ ادىلەتتى كۇرەس – ۇلت ءۇشىن كۇرەس دەپ سانادى. بۇل جىلدارى الاش قوزعالىسى ەلدە كەڭ ەتەك جايىپ, كوپشىلىكتىڭ قولداۋىنا يە بولعان ەدى. 1916 جىلعى 25 ماۋسىمداعى پاتشانىڭ «قارا جۇمىسقا» قازاق جاستارىن الۋ جونىندەگى جارلىعى شىقتى. بۇل وتارشىلىقتىڭ قيتۇرقى ساياساتىنا قارسى ازاتتىق كۇرەس كۇشەيە ءتۇستى. الەمدى كوز الدىڭا كەلتىرۋ ءۇشىن, باسقالاردىڭ كوزىنە ءتۇسۋ ءۇشىن, ادام رۋحىنىڭ قادىر-قاسيەتىن اسقاقتاتا كوتەرىپ, جار سالۋ ءۇشىن زيالى قاۋىمنىڭ ءوزى ەكى ءبولىندى. ورىس ادەبيەتىمەن, ەۋروپا مادەنيەتىنە سەنگەن توپ باتىسشىلدار بولىپ, ال ۇلتتىق-ءدىني وزگەشەلىكتەردى جوعارى ساناعان توپ تۇرىكشىلدەر, پانيسلاميزم باعىتىن ۇستاندى. باتىسشىلدار «قازاق» گازەتىنىڭ ماڭىنا توپتاسىپ, بولاشاق الاش زيالىلارىنىڭ نەگىزى قالاندى. 1916 جىلدىڭ ەكىنشى جارتىسىنا دەيىن قازاق زيالىلارى قالاي بولعاندا دا تۇتاس تولقىن بولدى. «ويان, قازاق» ىرعاعىنا ءتۇستى. الاش قوزعالىسى رەسەيدە بولعان ەكى رەۆوليۋتسيا كەزىندە ءوز باعدارلاماسىمەن جەكە تولقىن, جەكە اعىم بولىپ شىقتى. ول الاش پارتياسى, الاشوردا اۆتونومياسى, الاش حالىق كەڭەسى بولىپ قالىپتاسىپ, بولشەۆيزممەن جەكپە-جەك ايقاستى. جاڭادان مادەني-ساياسي ۇيىمدار قۇرىلدى. ەگەر وسىعان دەيىن ءبىرلى-جارىم قازاق جاستارىنىڭ «بىرلىك» ءتارىزدى مادەني-اعارتۋ ۇيىمدارى عانا بولسا, ەندى ولاردىڭ قاتارى كوبەيدى. ومبى قالاسىندا «دەموكراتيالىق وقۋ جاستار كەڭەسى», اقمولادا «جاس قازاق», سپاسسكىدە «جاس جۇرەك», مەركەدە «قازاق جاستارىنىڭ رەۆوليۋتسيالىق ورىندارى», سەمەيدە «جانار», قىزىلوردادا «تالاپ» ۇيىمدارى پايدا بولدى. ءتىپتى 1916 جىلدىڭ كۇزىندە مينسك قالاسىنىڭ ماڭىندا «قارا جۇمىسقا» الىنعان قازاق جاستارىنىڭ اراسىندا مىڭ باسىلارى ءنازىر تورەقۇلوۆ پەن ءبىلال سۇلەەۆتىڭ باسشىلىعىمەن «ەركىن دالا» جاسىرىن ۇيىمى قۇرىلدى. عاسىر تولعاۋىنداعى قازاقتىڭ پاسسيوناريلىك تۇلعالارىنىڭ كۇرەستىڭ جاڭا ءتۇرى «حالىق اعارتۋشىلىعىن» تاڭداۋى ءوز جەمىسىن بەرە باستادى. ۇلتتىڭ كوزى اشىلىپ, رۋحى كوتەرىلىپ, ساياساتقا ارالاستى. ساناسى سەرپىلگەن, الاش يدەياسىمەن سۋسىنداعان بۇقارا حالىق 1916 جىلى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسكە ءبىر ادامداي جۇمىلا كوتەرىلدى. 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس بارىسىندا مۇحتار اۋەزوۆ پەن جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ الاش قوزعالىسىنىڭ بەلسەندى مۇشەلەرىنە اينالدى. ولار ءار تاقىرىپقا كوپتەگەن ماقالالار جازىپ, الاش قوزعالىسىن ناسيحاتتادى. مۇحتار اۋەزوۆ «ادامنىڭ نەگىزى – ايەل», «عىلىم», «قازاق ىشىندەگى پارتيم نەدەن؟» دەگەن جانە دە باسقا ماقالالارىندا ساياسي, الەۋ­مەتتىك, رۋحاني ماسەلەلەردى كوتەرىپ, ۇلتتى تاربيەلەۋ ماسەلەسىنە كوپ كوڭىل ءبولدى. قوعامداعى وزگەرىستەردىڭ وڭ ناتيجەگە جەتۋى ءۇشىن ۇلتشىلدىق يدەياسى بولۋى شارت دەپ اشىق جازدى. ناداندىقتان تارتىنىپ, ەڭبەككە ۇمتىلۋ ءۇشىن ۇلتشىلدىق نامىستىڭ ورنىنا ۇلكەن ءمان بەردى. 1917 جىلدىڭ 27 شىلدەسىندە سەمەي سەمينارياسىندا بىرگە وقيتىن جان دوسى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆپەن بىرگە «قازاقتىڭ وزگەشە مىنەزدەرى» دەگەن ماقالا جازدى. بۇل ساياسي تاقىرىپقا جازىلعان ماقالا الاش قوزعالىسىنا ارنالدى. رەسەي وتارشىلدىعىنداعى قازاق ۇلتىنىڭ بولاشاعى الاش يدەياسىنىڭ نەگىزىندە قاراس­تىرىلدى. وسى اۋمالى-توكپەلى كەزەڭدە تەك الاش زيالىلارى اق پەن قارانى اجىراتىپ, ۇلتىنىڭ جويىلىپ كەتپەۋىنە جان-دارمەنىمەن ءىس جاساپ, جۇرگەنىن كوپشىلىك جۇرتقا تۇسىندىرۋدەن جالىقپادى. بۇل كەزەڭدى 1917 جىلى مۇحتار اۋەزوۆ: «قازاقتىڭ ۇلتتىق قالپى وزگەرىلدى. تىزگىن-ماقساتى باسقا, نيەتى شالعاي, سۋىق باۋىر جاتتىڭ قولىنا ءتيدى. كەمەڭگەر بيلەردىڭ زامانى قۇرىپ, ادامدى مال مەن پۇلعا ساتىپ الاتىن زامانعا كيلىكتىك» دەپ جازدى. كوشپەلى مادەنيەتتىڭ كەلمەسكە كەتىپ, قايتالانباس ءبىرتۋما قاسيەتتەرىنىڭ ۇمىتىلىپ بارا جاتقانىنا قينالدى. حالقىنىڭ ەلدىگىن, ەرەكشەلىكتەرىن ساقتاۋ, ۇلتتىق نامىس پەن ۇلت ابىرويىن اسقاقتاتۋدى ارماندادى. ءومىرىن, بار قابىلەت, تالانتىن كوشپەلى مادەنيەتتىڭ ۇلگىسىن الەمگە تانىتۋ ءۇشىن ايانباي ەڭبەك ەتۋگە وزىنە انت بەردى. رەسەيدەگى 1917 جىلى اقپان توڭكەرىسىن قازاق حالقى قۋانا قارسى الدى. بۇرىنعى زورلىق-زومبىلىق ءوز الدى, بىلتىرعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستى قان-جوسا قىلىپ باسۋىن ءالى ەشكىم ۇمىتا قويعان جوق ەدى. ءالى دە رەپرەسسيا جالعاسىپ, ەل تونالىپ, ارىپ-شالدىعىپ وتىرعان بولاتىن. بىراق قازاق قاۋىمىنىڭ كوپشىلىگى بوداندىق بۇعاۋىنان بوسانىپ شىعۋىنا مۇمكىنشىلىك تۋسا دا, تاعى دا بىردەن ىسكە كىرىسىپ كەتە المادى. بىرنەشە عاسىر وتارلىق ساياساتتىڭ قاپاسىندا تۇنشىققان بۇقارا حالىق بوستاندىقتى سەزىنە المادى. ساياسي تاجىريبەنىڭ جوقتىعى, ساناداعى قاراڭعىلىق ازاتتىق ءۇشىن جانقيارلىق ارەكەتتەرگە تارتپاقتاپ جىبەرمەدى. پاتشا وكىمەتىنىڭ قۇلاپ, ۋاقىتشا وكىمەتتىڭ كەلۋىن الاش زيالىلارى عانا جاقسىلىققا جورىپ, تاۋەلسىزدىك باعىتىندا ءىس-ارەكەت جاساپ قالۋعا تىرىستى. بۇل جەردە وكىمەت بيلىگىن العان كەرەنسكيدىڭ كادەت پارتياسىنان ەكەندىگى دە اسەرىن تيگىزدى. الاش سەركەسى ءاليحان ­بوكەيحانوۆ كادەت پارتياسىنىڭ باسشىلىق كوميتەتىنىڭ مۇشەسى بولاتىن. ۋاقىتشا وكىمەتتىڭ ورتالىق ازياعا كوبىرەك كوڭىل بولۋىنە كەرەنسكيدىڭ تاشكەنت قالاسىندا تۋىپ ءوسۋى دە اسەر ەتتى. ال ءاليحان بوكەيحانوۆ وسى ساياسي دۇربەلەڭدە ۋاقىتشا وكىمەتتىڭ مۇشەسى-مينيستر بولىپ قالماي, تورعاي كوميسسارى بولىپ ەلگە ورالۋى الاش قوزعالىسىن جاڭا دەڭگەيگە كوتەردى. قازاق زيالىلارى ازاتتىققا  جەتۋدىڭ ىڭعايلى ءساتىنىڭ كەلگەنىن سەزىپ, ۇلت مۇددەسىن اشىق قورعاۋعا كىرىستى. بۇقارا حالىقتىڭ بەلسەندىلىگىن  ارتتىرۋ ءۇشىن  گازەت-جورنالدار شىعارىلىپ, جاپپاي ساياسي-ۇگىت جۇرگىزىلە باستادى. جەكە ەل بولۋ ماسەلەسى جونىندە پىكىرتالاس قۋانعا تۇسكەن ورتتەي ورشىكتى. ۇلى دالا ۇيقىسىنان ويانايىن دەدى. وسى ءبىر اۋمالى-توكپەلى, تۇسىنىكسىز كەزەڭدە مۇحتار اۋەزوۆ جيىرما جاسىندا حالقىنا ءسوز ايتا الاتىنداي دانالىق دارەجەسىنە جەتتى. 1917 جىلعى الاش يدەياسىمەن بىرگە ادامشىلىق يدەياسىن قاتار ۇستاندى. «ادامدا ەكى ءتۇرلى قىلىقتىڭ جولى بار: ءبىرى – تىرشىلىك قامى, ءبىرى – ادامشىلىق قامى» دەپ جازۋىنىڭ وزىندە, قازاق ءۇشىن ادامشىلىق جولىنىڭ كوزى الاش يدەياسىندا» دەگەن قاعيدا  جاتىر. قارا باستىڭ, تىرشىلىكتىڭ قامىن عانا ويلاۋ ادامشىلىق قاسيەتتىڭ جولىن بوگەيدى, كەرى كەتىرەدى, جاقسىلىقتىڭ ءبارىن ەرتە مە, كەش پە جامانشىلىققا اينالدىرادى دەيدى. كوپشىل, حالىقشىل, ۇلتشىلدىق قانا ادامشىلىقتىڭ وتىن سوندىرمەيتىن جالعىز قۇدىرەتتى كۇش دەپ كورسەتتى. ۇلتشىلدىقتى ادامشىلىق يدەياسىمەن جالعاستىرىپ, باقىتتى ءومىردىڭ باعىتىن انىقتادى. اقكوڭىل, قايىرىمى مول قازاق, اڭقاۋلىعىمەن ءبىر كۇن تويعانىنا ءماز بولىپ ورتا جولدا قالىپ قويماۋى كەرەك. ءبىلىم, عىلىم, ەڭبەك ارقىلى عانا الداعى ماقساتتارعا جەتۋگە بولاتىنىن قۇلاققا سىرعا ەتتى. 1917 جىلدىڭ 25 قازانىندا ەندى ۋاقىتشا وكىمەت قۇلاپ, بيلىككە بولشەۆيكتەر كەلدى. رەسەي يمپەرياسىنىڭ شەت ايماقتارى يەسىز, بيلىكسىز قالدى. ۇلتتىق ايماقتارداعى ساياسي پارتيالار ەلدەگى احۋالدى پايدالانىپ, وزدەرىنىڭ دەربەستىكتەرىن جاريالاي باستادى. حالقىنىڭ بولاشاعىن ويلاعان الاش پارتياسى دا تاريحي تاۋەكەلدىلىككە بارىپ, موينىنا ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك الدى. وسى 1917 جىلدىڭ 5-13 جەلتوقسانىندا ورىنبور قالاسىندا وتكەن ەكىنشى جالپى-قازاق سەزى – الاشوردا مەملەكەتىن قۇرۋ تۋرالى ءبىراۋىزدان شەشىم قابىلدادى. ۇلت كەڭەسىنە 25 ادام كىرىپ, 10 ادامنان تۇراتىن وكىمەت قۇرامى سايلاندى. ءاليحان بوكەيحانوۆ وكىمەت توراعاسى بولىپ, ال سەمەي قالاسى ەلوردا بولىپ بەكىتىلدى. الاش زيالىلارى قازاقتىڭ كۇرە تامىرى بولىپ, كوزى اشىق, كوكىرەگى وياۋ «قازاق ازاماتتارىنا اشىق حات» جازىپ قازاقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن ورىنداۋعا بار كۇش-جىگەرىن جۇمساۋعا شاقىردى. مۇحتار اۋەزوۆ الاشوردا وكىمەتىندە قىزمەت ىستەگەن كەزىندە نەگىزىنەن, سىرتقى بايلانىستارعا جانە جاستار قوزعالىسىنا جاۋاپ بەردى. ەلدەگى ىشكى جاعدايدىڭ تۇراقسىزدىعى ونشالىقتى بولماسا دا, قازاق بيلىگى باۋىرلاس تۇركى حالىقتارىمەن بىرگە بولۋعا ۇمتىلدى. ولار رەسەي يمپەرياسىنىڭ ەرتە مە, كەش پە, وتارشىلىق سايا­ساتىن جالعاستىراتىنىن ءبىلدى. ورتالىق ازيا حالىقتارى بىرىكپەسە, ورتاق اسكەر جاساماسا, شەت ەلدەرمەن بايلانىس ورناتىپ, سولاردى كومەگىنە سۇيەنبەسە دەربەس, تاۋەلسىز بولا المايتىندارىنا كوزدەرى جەتتى. مۇحتار اۋەزوۆ الاشوردا وكىمەتىنىڭ بەلسەندى وكىلى رەتىندە بارلىق ايماقتاردا جاستار بىرلەستىكتەرىن, ۇيىمدار قۇرۋعا اتسالىستى. 1918 جىلدىڭ  ناۋرىز ايىندا ەلدەگى بارلىق جاستار ۇيىمدارىن بىرىكتىرۋ ماقساتىندا ومبى قالاسىندا ۇلكەن قۇرىلتاي وتكىزدى. قۇرىلتايدىڭ ۇيىمداستىرۋشى توبىن سماعۇل ­سادۋاقاسوۆ پەن قوشكە ­كەمەڭگەرۇلى ەكەۋى باسقاردى. نەگىزگى باياندامانى مۇحتار اۋەزوۆ جاساپ, ەلدەگى ساياسي-ەكونوميكاعا, الاشوردا وكىمەتىنىڭ ىستەگەن ىستەرىنە, ونداعى قيىن­شى­لىقتارعا  توقتالىپ, جاستاردى ەل بيلىگىنە ارالاسۋعا شاقىردى. باياندامانىڭ اسەرلىگى سونداي, ەلدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن كەلگەن 21 ۇيىم وكىلدەرى بىرىگىپ «جاس ازامات» بىرلەستىگىن قۇراتىندارى جونىندە شەشىم قابىلدادى. مۇحتار اۋەزوۆ ءبىراۋىزدان پرەزيديۋم مۇشەسى بولىپ سايلاندى. بۇل ۇيىمدار جاستارعا جان-جاقتى ءبىلىم بەرىپ, ازاتتىق ءۇشىن كۇرەسكە دايىندادى. ءبىلىمدى جاستاردىڭ قاتارىن كوبەيتىپ, ولارعا ۇلت الدىنداعى پارىزى مەن قارىزىن ءتۇسىندىرىپ, تولىق تاۋەلسىزدىككە جەتۋدىڭ جولىن كورسەتتى. ساياسي كۇرەستىڭ قىرى مەن سىرىنان سۋسىندىردى. گازەت-جورنال شىعارۋ تاسىلدەرىنە, وعان ارناپ جازىلاتىن ماقالالاردىڭ وزەكتىلىگىنە ۇلكەن ءمان بەرە باۋلىدى. مۇحتار اۋەزوۆ ءوزىن تاجريبەلى ساياساتكەر رەتىندە كورسەتە الدى. ونىڭ قوعام تىنىسى, ەرتەڭگى كۇن جونىندەگى ماعىنالى بايانداماسىن جاس الاششىلار جىلى قارسى الىپ, ۇلكەن ءىلتيپات كورسەتتى. «بىرلىك» جاستار ۇيىمىنىڭ باسشىلارى سماعۇل سادۋاقاسوۆ پەن قوشكە كەمەڭگەرۇلدارىمەن سەزد جۇمىسىن جوعارى دەڭگەيدە وتكىزىپ جاستاردىڭ بىرلىگىنە مۇرىندىق بولدى. ال بايانداماسى «جاس ازامات» گازەتىندە «ەسكەرۋ كەرەك» اتاۋمەن ماقالا بولىپ جاريالاندى. بىراق كوپ ۇزاماي-اق پەن قىزىلداردىڭ سوعىسى بارىسىندا ومبىعا ادميرال كولچاكتىڭ بيلىگى ورناپ, «جاس ازامات» بىرلەستىگى وزىنە مىندەتتەلگەن ىستەرىن تولىعىمەن اتقارا المادى. شالعاي جاتقان ەلدى مەكەندەردەگى بايلانىس بىرتىندەپ ازايا بەردى. دەگەنمەن, از ۋاقىتتىڭ ىشىندە جاستار اراسىندا بايلانىس جاقسارىپ, ۇلتتىق بىرلىك, ازات ەل بولۋ ماقساتىندا ءىس-شارالار جاسالدى. جاستار قۇرىلىپ جاتقان ۇلتتىق اتتى اسكەرگە, ءتارتىپ ساقتاۋ وتريادتارىنا ءوز ەرىكتەرىمەن جازىلا باستادى. اسىرەسە «قارا جۇمىسقا» الىنىپ, سوعىستىڭ نە ەكەنىن كورگەن «ەركىن دالا» ۇيىمىنىڭ مۇشەلەرى بەلسەندىلىك كورسەتتى. مۇحتار اۋەزوۆ شەت ەلدەرمەن بايلانىس جاساۋ باعىتىندا دا ەلەۋلى تابىس­تارعا قول جەتكىزدى. اسىرەسە باشقۇرت, تاتار, وزبەك باۋىر­لاستارمەن تىعىز بايلانىس ورناتىلىپ, تۇركى حالىقتارىنىڭ بولاشاق باعىت-باعدارى انىقتالدى. الاشوردا وكىمەتىنىڭ ەل بيلىگىندەگى نەگىزگى ۇستانىمدارىنىڭ ءبىرى – تۇركىشىلدىك. الىس-جاقىنداعى تۇركى ەلدەرىمەن ساياسي, رۋحاني-مادەني بايلانىس­تاردى دامىتۋ وزەكتى ماسەلە بولدى. وسىنداي قىرۋار, وتە جاۋاپتى سالانى جيىرمادان ەندى اسقان مۇحتار اۋەزوۆكە جۇكتەلۋىنىڭ ارتىندا ونىڭ ەرەكشە دارىندىلىعى, ىستەگەن ىسىنە مۇقياتتىلىعى جانە ۇلتشىلىعى جاتىر. الاششىلدىق پەن تۇركشىلدىك – مۇحتار اۋەزوۆ ءۇشىن ەگىز ۇعىم. ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ جانە مۇستافا شوقايدىڭ بەدەلدەرى ونىڭ جۇمىسىنا وڭتاي جاعدايلار جاسادى. ويتكەنى تاتار-باشقۇرت زيالىلارى ولاردى جاقسى بىلەتىن. بىرگە وقىعان, قىزمەتتەس بولعان ۇلتشىل-تۇركىشىلەر بولعاندىقتان, ماقساتتارى, وتارشىلىق ساياساتىنا كوزقاراستارى وتە ۇقساس ەدى. الاش زيالىلارى الاشوردا وكىمەتى قۇرىلماي تۇرىپ-اق, اق پەن قىزىلدىڭ قىسپاعىندا قالسا دا باۋىرلاس تۇركى حالىقتارمەن تىعىز بايلانىس جاسادى. العاشقى بايلانىس قازاق جانە باشقۇرت زيالىلارىنىڭ اراسىندا بولدى. ورىنبور قالاسىنداعى ­اليحان بوكەيحانوۆتىڭ ۇيىندەگى كەزدەسۋگە احمەت ­بايتۇرسىنوۆ, تاشكەنتتەن مۇستافا شوقاي, ويىلدان جاھانشا دوسمۇحامەدۇلى باشقۇرت دەلەگاتسياسىن باسقارىپ كەلگەن. ز.ۋ.توعانمەن كەزدەسىپ, ەكى جاقتى كەلىسىم, ورتاق جاۋلارىنا قارسى كۇرەس جولىن انىقتادى. 1918 جىلدىڭ شىلدەسىندە الاشوردا وكىمەتىمەن جانە باشقۇرت زيالىلارى بولشەۆيكتەرگە قارسى كەلىسىمگە قول قويدى. ال 1918 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا كەلىسىمشارتتارىنىڭ ورىندالۋ بارىسى جونىندەگى ورىنبور ماڭىنداعى ەرمولوۆكا مەكەنىندە ەكى جاق وكىلدەرى تاعى كەزدەستى. بۇل كەزدەسۋدە الاشوردا اتىنان ع.ءبىرىمجانوۆ پەن مۇحتار اۋەزوۆتەر قاتىستى. وندا الاشوردا وكىمەتىمەن كەلىسسوزدەردى باشقۇرتستان جاعىنان زاكي توعان جۇرگىزدى. مۇحتار اۋەزوۆ سول ۋاقىتتا ەل باسقارۋ قىزمەتىندە جۇرگەن ادامداردى ءۇش توپقا ءبولدى. ءبىرىنشى توپتى كوممۋنيست-كولونيزاتور دەپ اتادى. سەبەبى ءارتۇرلى سەبەپپەن باسقا جاقتان كەلگەن كەلىمسەكتەر قانداي جۇيە بولسا دا, ايتەۋىر رەسەي بيلىگى بولۋى كەرەك دەپ ەسەپتەدى. اشىق, جاسىرىن تۇردە يمپەريالىق ۇلتشىلدىق, وتارشىلىق باعىت ۇستاندى. كەڭەس وكىمەتى, جۇمىسشى-شارۋا بيلىگى, كەدەيلەردىڭ مۇددەسى دەپ شۋلاعاندارىمەن ولاردىڭ ماقساتى – رەسەي يمپەرياسىن جاڭادان قۇرۋ بولدى. يمپەريالىق كوزقاراس, بولمىستارىن وزگەرتۋ ويلارىنا كىرىپ تە شىققان جوق. ەكىنشى توپقا قازاق كوممۋنيستەر جاتتى. بۇلار كەدەي-كەپشىكتەردى قولداعان بولىپ, ۇلت اراسىنا جىك سالدى. بيلىكپەن ءتىل تابىسۋ ءۇشىن اۋىز جالاسىپ, حالقىنا وپاسىزدىق جاسادى. الدى- ارتىن ويلاماي, كوزسىز-ويسىز شەشىمدەرگە باردى.

ءامىرجان الپەيىسوۆ,

ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا  ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى