وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى وتىرار اۋدانىنىڭ ورتالىعى ءشاۋىلدىر كەنتىندە بۇكىل رەسپۋبليكاعا بەلگىلى وتىرار مەملەكەتتىك ارحەولوگيالىق قورىق-مۋزەيىنىڭ اشىلعانىنا كەلەسى جىلى 35 جىل تولادى.
ال وسى مەكەمەدەن قول سوزىم جەردە تاعى ءبىر كەرەمەت مۇراجايدىڭ ورنالاسقانىن كوپشىلىك ونشا بىلە بەرمەيدى. بۇل مادەنيەت وشاعىن العاشىندا كىشىگىرىم عانا, وتىرار مۋزەيىنىڭ فيليالى رەتىندە اشىپ, ىرگەسىن قالاعان – ابدوللا جۇماشەۆ دەگەن ءبىرتۋار ازامات. ول بولىمشە قورىن بارىنشا تولىقتىرىپ, 2011 جىلدان باستاپ ءوز الدىنا مەملەكەتتىك نەگىزدەگى «رۋحانيات – ءابۋ ناسىر ءال-فارابي» مۇراجايى دەپ اتاپ, جاڭا مۋزەي ەتە بىلگەن. وسى جاڭا مۇراجايدىڭ باستى ەرەكشەلىگى – ونىڭ وزەگىن قۇرايتىن زاتتار كۇنگەي زيالىلارىنىڭ تۇتىنعان جادىگەرلەرى. سول جۇزدەگەن دۇنيەلەردىڭ ىشىندە ناعىز مارجاندارى – مادەلىقوجا, قۇلىنشاق, مايلىقوجا, مانات قىز, ەرگوبەك, ءشادى تورە, نۇرالى اقىن, سۇگىر كۇيشى, قىزىل جىراۋ, تاعى باسقا دا ونەگەلى ازاماتتاردىڭ ونەرى مەن ومىرىنە قاتىستى بۇيىمدار. مىنە, سولاردىڭ ىشىندە ەرەكشەلەنىپ تۇرعان – مادەلىقوجا باتىردىڭ قوقان حانىنىڭ قالشالارىمەن سوعىسىپ ءجۇرىپ, ولجالاپ العان شويىن زەڭبىرەگى.
60-ىنشى جىلدارى حالىق مۇراسىن جيناۋدا وراسان قىزمەتتەر اتقارعان, جەرلەستەرى «مۋزەي-ادام» اتاپ كەتكەن اسانتاي ءالىموۆ مادەلىقوجانىڭ زەڭبىرەگىن باتىردىڭ ۇرپاقتارى تۇرىپ جاتقان اقبۇلاق ەلدى مەكەنىنەن ىزدەپ تاۋىپ, ءوزى اشقان مەكتەپ-مۇراجايىنا الىپ كەتكەن ەكەن. ءبىر قىزىعى, اسانتاي اعا سول جولى «باتىر بابالارىڭىزدان قانداي زاتتار قالىپ ەدى؟» دەپ سۇراستىرعانىندا اقساقالداردىڭ ءبىرى «ەسكى جۇرتىندا زەڭبىرەگى جاتاتىن ەدى» دەگەندى ايتىپ, سول قاريانىڭ ەرتىپ بارىپ كورسەتكەن تۇسىن ءبىراز قازبالاعان سوڭ زەڭبىرەكتى ءتورت ەلىدەي توپىراقتىڭ استىنا باتىپ كەتكەن جەرىنەن تاۋىپ الىپتى. قۋانىشى قوينىنا سىيماعان اسانتاي اعا ونى تراكتورعا سالىپ, ارىس ستانساسىنا اپارىپ, سول بەكەتتىڭ باستىعىمەن كەلىسىپ, ءوتىپ بارا جاتقان پويىزداردىڭ بىرىنە ارتىپ, تەمىر ستانساسىنا جەتكىزىپ, سول جەردەن ءوزى اشقان مەكتەپ-مۇراجايىنا كىرگىزىپ قويىپتى.
زەڭبىرەكتىڭ شىعۋ تاريحى جونىندە ابدوللا جۇماشەۆ ونى باتىر مىرزابي وقيعاسى كەزىندە العانىن ايتىپ بەردى. ونىڭ بىلۋىنشە, وقيعا بىلاي وربىگەن ەكەن: باس زەكەتشى بۇل قارۋدى ءبىر توبەنىڭ باسىنا ورناتىپ, قاسىنا 12 ساربازدى قاراۋىل قويىپ, مادەلىقوجا سولاردىڭ تۋ سىرتىنان وراعىتا شاۋىپ كەلىپ ءبارىن قىلىشىمەن كەسكىلەپ ءولتىرىپ, زەڭبىرەكتى بادام وزەنىنە دومالاتىپ جىبەرىپ, ءوزى ءارى سوعىسىپ ءمىرزابيدى ولتىرگەن سوڭ, تۋعان ەلىنەن اۋىپ كەتىپ, ءبىراز ۋاقىت قوجاتوعاي ماڭىنداعى ۇڭگىردى پانالاپ, سول ۋاقتا وعان مايلىقوجا جيەنى تاماق تاسىپ, كەيىن ەل ءىشى تىنىشتالعاننان كەيىن قارۋدى سۋ تۇبىنەن كوتەرىپ, ءوزىنىڭ ءۇيىنىڭ الدىنا ورناتىپ قويىپتى.
مىنە, وسى شويىن قوقاننىڭ زەڭبىرەگىن مادەلىقوجا باتىرعا قاتىستى بارلىق زەرتتەۋلەردە «قىتايشا» دەپ اتاۋ قالىپتاسقان. بۇلاي بولۋىنىڭ سەبەبى باتىردىڭ مايلىقوجا اقىنمەن ايتىسىندا:
مەندەگى قىتايشانىڭ وعى تۇگىل,
اپتا سەنى ىڭىرانتقان جيدە تىكەن, – دەگەن سوزدەر بار, سودان باستاۋ الاتىن سەكىلدى, ودان باسقا ءۋاج ۇشىراسپايدى.
زەڭبىرەكتەردىڭ ىشىندەگى «قىتايشا» دەگەن تۇرىنە قاتىستى ءبىر مالىمەت ساقتالىپتى. بۇل سيرەك دەرەك مولدا ءجۇنىس دەگەن سارتتىڭ ورىستاردىڭ ءوتىنىشى بويىنشا 1865 جىلى پولكوۆنيك چەرنياەۆتىڭ تاشكەنتتى قالاي العانى جايلى شاعاتاي تىلىندە جازعان اڭگىمەسىندە كەزدەسەدى. وندا:
«13-گو دنيا مەسياتسا زيلحيدجا 1820 گودا رۋسسكيە ۆويسكا پودستۋپيلي ك نيازبەكۋ. ناچالنيكوم ساربازوۆ بىل چۋجەسترانەتس پو يمەني باتچا-باتۋر. كوش پارۆاناشي س تاشكەنتسكيمي ۆويسكامي ي ناچالنيكوم گارنيزونا ۆىستۋپيل ك دۋرمەنۋ. ۋتروم نا درۋگوي دەن كوش پارۆاناشي سەل نا كونيا ي, ۆىەحاۆ نا حولم بليز كيشلاكا كىبرايا, ستال نابليۋدات رۋسسكيح ۆ پودزورنۋيۋ ترۋبۋ. باتچا-باتۋر, زاحۆاتيۆ س سوبويۋ نەسكولكو نەبولشيح پۋشەك ي نەسكولكو كيتايسكيح, وتپراۆيلسيا ك ۋيماۋت-ارىكۋ; زدەس ون سدەلال پو رۋسسكيم نەسكولكو حولوستىح ۆىسترەلوۆ» دەگەن سوزدەر بار ەكەن.
ەرالى وسپانۇلى,
سۋرەتشى, ولكەتانۋشى,
شىمكەنت قالاسى
