بۇل بۇرىننان دا ءبىر ايتىلىپ, باسىلعان اڭگىمە ەدى. قازاقتىڭ كيەلى دومبىراسىنىڭ ارقاسىندا اۋزى اققا ءتيىپ, ەل تانيتىن ادامداردىڭ قاتارىنا قوسىلىپ, اقىرىندا ءبىرشاما توپقا كوسەم بولعان كىسىنىڭ دومبىرانى «شايتاننىڭ داڭعىراعى» دەگەنىنەن كەيىن ءبىر دۇربەلەڭ باستالعان بولاتىن.
سودان نە كەرەك, قمدب مالىمدەمە جاساپ, «سان عاسىردان بەرى يسلام ءدىنىن ۇستانىپ كەلە جاتقان قازاق حالقى ۇلتتىق اسپابىمىز – دومبىرا ارقىلى ءان, تەرمە-تولعاۋ شىرقاپ, تىڭداۋشىنى يماندىلىققا, ىزگىلىككە, ادامگەرشىلىككە, وتاندى قورعاۋعا, اتا-انامىزدى قادىرلەۋگە شاقىرعان» دەدى. ياعني حارام ەمەس دەپ اقتالدى. اقتالدى دەيتىنىمىز, مادەنيەتىمىزدىڭ قايماعىن بۇزعان تەنتەكتى تەزگە سالماعان سوڭ, باسقاشا نە دەيىك؟ وسىلايشا ەلدى شۋلاتقان داۋ سايابىرسىعانداي بولىپ ەدى. الايدا ەرتە قۋانىپپىز. سويتسەك, مۇنىڭ استارىندا باسقا نارسە جاتىر ەكەن.
جاقىندا ۇلكەن ءبىر شارانىڭ اينالاسىندا, جينالعان قاۋىمعا ناسيحات بولسىن دەپ ەلدەن شىققان تالانتتى ونەرپازعا ءشادى تورەنىڭ «پايعامباردىڭ ميعراجعا ساپارىن» دومبىرامەن نە گارمونمەن سۇيەمەلدەپ ايتا قويسىن دەگەنىمىزدە اسىرەدىنشىلدەر, مەنىڭشە, كولەڭكەسىنەن قورىققان «دۇمشەلەر», ويباي سالىپ بولمايدى دەگەن سوڭ, كوپشىلىك سونىڭ ىعىندا كەتتى.
مەنىڭشە, بۇل سىلتاۋ عانا, ونىڭ ار جاعىندا قاسكويلەردىڭ ءداستۇرىمىزدى مانسۇقتاۋ, ادەت-عۇرپىمىزبەن بىرگە ۇشتاسقان ءدىني داستاندار مەن تەرمە-تولعاۋلاردى حالىققا جەتكىزىپ, تامساندىرماۋدىڭ امالى جاتقانداي كورىندى. سول جەردە «كەشەگى وتكەن زاماندا, ءدىن يسلام اماندا» دەپ باستالاتىن جىرلارىمىز ادىرا قالىپ, شىنىمەن دە, ونىڭ «امان» كەزىن جوقتايتىن كەزىمىز جاقىنداپ قالعانداي كورىندى. جارايدى, سول جارىقتىقتار حالىقتى ازدىراتىن ىردۋ-دىردۋ بىتكەنگە قارسى تۇرسا جاقسى عوي, كەرىسىنشە, مادەنيەتىمىزدىڭ مايەگى – ناسيحات جىرىنىڭ تىنىسىن تارىلتىپ جاتىر.
قارت قاراتاۋدىڭ ار جاق-بەر جاعىنداعى كەڭ تارالعان وسى ءبىر مادەنيەتىمىزدىڭ كەرەگەسى التىننان سوعىلعان مەكتەبىنىڭ جىرشى-جىراۋلارى تاڭدى-تاڭعا ۇرىپ جىرلايتىن. كەڭەستىك كەزدىڭ وزىندە دە تەلەديداردان ءار ءوڭىردىڭ جىرشىلىق ءداستۇرى ناسيحاتتالىپ جاتاتىن. قيسسا-داستانداردى, تەرمە-تولعاۋلاردى ۇزدىگىپ تىڭداعان جۇرتتىڭ كوزى اشىلىپ, ءبىر سەرپىلىپ, ءوزىن ناعىز قازاق سەزىنىپ قالۋشى ەدى. ەندى دومبىرانىڭ سىلتاۋىمەن جىر-داستان جىرلايتىن ونەرپازداردىڭ دا كومەيىنە قۇياتىن قورعاسىندى بالقىتىپ جاتقان سياقتى.
نەشە عاسىردان بەرى قالىپتاسقان ۇلتتىق نانىم-سەنىممەن, ادەت-عۇرىپپەن ۇشتاسقان ءتول ادەبيەتىمىزدىڭ ۇلگىلەرىن تىنباي ناسيحاتتاۋ ارقىلى حالىقتىڭ ساناسىنا تۇسكەن دەرتتىڭ بەتىن قايتارۋعا بولاتىن شىعار. بۇل رەتتە اۋزى دۋالى حالقىمىزدىڭ بەتكە ۇستارلارىنىڭ بۇعىپ قالۋى – قاسىرەت. سول جاقسىلارىمىز ۇستەمدىككە ۇمتىلعان يدەولوگيانىڭ جىرتىسىن جىرتسا, ول دا سور
بۇل كىمگە ءتيىمدى؟ بىلمەيمىن! بىراق ۇلتىمىزدىڭ ۇلت بولىپ قالۋى مادەنيەتىمىزبەن تىعىز بايلانىستى ەكەنىن جاقسى بىلەمىن. ءبىزدىڭ سورىمىزعا قولايىنا كەلگەنىن ۇگىتىپ جىبەرەتىن جاھاندانۋدىڭ الىپ ديىرمەنىمەن قوسا «شىنايى يسلام» اتىن جامىلعاندار ءداستۇرىمىزدىڭ دىڭگەگىن بىرتىندەپ سۋىرىپ, وزگە مادەنيەتتىڭ قانجىعاسىنا بايلاعالى جاتقانداي. الەمدە بولىپ جاتقان قاقتىعىس, قاندى سوعىس, تابيعي اپاتتاردىڭ قاسىندا رۋحانياتقا قارسى باعىتتالعان مىلتىقسىز مايدان جامان ەكەن, ۇلتتىڭ وزەگىنە تۇسكەن جەگىدەي تيگەن جەرىن جالمايتىن ءتۇرى بار.
بۇل مايدان يسلام اتىن جامىلعان سوڭ, جاراتىلىسىمىزدان مومىنبىز, مۇسىلمانبىز, كۇمىلجەيتىنىمىز دە راس. دەسە دە شەتەل مادەنيەتىنىڭ, ءومىر سالتىنىڭ ۇستەمدىگىنە تالپىنعاندارعا اشىق قارسىلىق ءبىلدىرۋ قيىنعا سوعىپ بارادى. مۇنداي ۇلتتىق مادەنيەتتى باسىپ-جانشۋ جانە اقىرىندا ونىڭ جوعالۋىنا الىپ كەلەتىنى انىق. ەگەر قازىردەن كوزىمىز اشىلىپ قارسى شىقپاساق, ءتۇبى كەش قالامىز-اۋ. ونى جاڭعىرتۋعا ارنايى كۇش-جىگەر جۇمسالماسا, قايتىمسىز بولۋى مۇمكىن. بۇل جەردە مادەنيەت ءوز ماعىناسىندا ۇلتتىڭ ءوسۋىن قامتاماسىز ەتەتىن قۇنارلى توپىراعى ەكەنىن ەستە ۇستاعان ءجون. ەگەر ۇلت مادەنيەتى جوعالسا, ىزىنشە ۇلت تا جويىلىپ, ونىڭ ورنىن باسقا مادەنيەت يەلەرى باسادى.
ارينە, ۇلت جويىلادى دەگەندە بارشا حالىق ءبىر جاققا اۋىپ كەتپەيدى. الايدا ءدىنى, ءتىلى, بولمىسى قازاققا جات جاراتىلىس قازاق دالاسىندا جاسايدى. وسىلايشا مادەنيەتىمىزدىڭ قۇنارلى توپىراعىندا بوتەن مادەنيەتتىڭ ۇستەمدىگى ورناپ, ونىڭ قۇندىلىعىنىڭ ءدانى وركەندەپ, قاۋلاپ وسە بەرەدى. وزگەنىڭ سالقىنى ۇلت ساناسىن شارپىعان سايىن ىشەر اسى مەن كيەر كيىمىندە اقىرىنداپ كورىنىس تاپقانىنىڭ شەت جاعاسىن كورىپ وتىرمىز.
مەنىڭشە, نەشە عاسىردان بەرى قالىپتاسقان ۇلتتىق نانىم-سەنىممەن, ادەت-عۇرىپپەن ۇشتاسقان ءتول ادەبيەتىمىزدىڭ ۇلگىلەرىن تىنباي ناسيحاتتاۋ ارقىلى حالىقتىڭ ساناسىنا تۇسكەن دەرتتىڭ بەتىن قايتارۋعا بولاتىن شىعار. بۇل رەتتە اۋزى دۋالى حالقىمىزدىڭ بەتكە ۇستارلارىنىڭ بۇعىپ قالۋى – قاسىرەت. سول جاقسىلارىمىز ۇستەمدىككە ۇمتىلعان يدەولوگيانىڭ جىرتىسىن جىرتسا, ول دا سور. دەگەنمەن سول مادەنيەتتىڭ ءبىر بولشەگى – داستان-قيسسا, تولعاۋ-تەرمە بۇقارانىڭ قۇلاعىندا جۇرسە, پاتريوتتىق ۇگىت-ناسيحاتتىڭ ءبىر قۇرالىنا اينالسا, باستاپقى كەزدە ايتارلىقتاي دەڭگەيگە جەتپەسە دە, بارا-بارا قازىعىمىزعا قايتا ورالعانىمىزدى سەزبەي قالامىز. وسىنداي ۇلان-عايىر جۇمىستىڭ ناتيجەسىندە ۇلتتىق بولمىستىڭ نەگىزىنە اينالاتىن جەتىلگەن ۇلتتىق سانانىڭ تامىرىنا ءنار جۇگىرىپ, ءدىڭى جۋاندايدى.
ۇلت جويىلادى دەگەندە بارشا حالىق ءبىر جاققا اۋىپ كەتپەيدى. الايدا ءدىنى, ءتىلى, بولمىسى قازاققا جات جاراتىلىس قازاق دالاسىندا جاسايدى. وسىلايشا مادەنيەتىمىزدىڭ قۇنارلى توپىراعىندا بوتەن مادەنيەتتىڭ ۇستەمدىگى ورناپ, ونىڭ قۇندىلىعىنىڭ ءدانى وركەندەپ, قاۋلاپ وسە بەرەدى. وزگەنىڭ سالقىنى ۇلت ساناسىن شارپىعان سايىن ىشەر اسى مەن كيەر كيىمىندە اقىرىنداپ كورىنىس تاپقانىنىڭ شەت جاعاسىن كورىپ وتىرمىز
قازىرگى كۇنى ءبىر رۋحاني داعدارىستىڭ ورىن العانىن ءبارىمىز سەزىپ-ءبىلىپ ءجۇرمىز. ءتۇسىن تۇستەپ ايتا الماعانمەن, ونىڭ سالدارى جامان ەكەنىن كوز الدىمىزعا تۋرا ەلەستەتە الماساق تا, اقىلىمىزبەن ۇعامىز. نەگىزى, ادام بالاسى دا قاتتى دەرتكە شالدىعار الدىندا وسىلايشا دەل-سال بولىپ مازاسى قاشۋشى ەدى…
جاكەن وماروۆ, ءداستۇرلى ءانشى-تەرمەشى:
– ەجەلدەن ايىر كومەي بي-شەشەندەرىمىز, اقجارما اقىندارىمىز بولاشاق ۇرپاقتىڭ كوكىرەگىنە يمان نۇرىن جىرمەن قۇيعانى كامىل. وعان دالەلدى دەرەكتەر جەتىپ ارتىلار. قازاقتىڭ قامىن ويلاعان ەر-ازاماتتار ەل مەن جەردىڭ, جەردە قاۋلاعان ءتۇرلى ءشوپ پەن وسىمدىك بولسىن, اسپانداعى جۇلدىزداردىڭ اتاۋىنا قوسىپ, ەل قورعاعان باتىرلاردىڭ ەسىمىن بالا كۇنىندە ەرتەگى ءھام داستاننان تانىپ-بىلگەنىن ماقتانىشپەن ەسكە الادى. جاقسى مەن جاماندى, اق پەن قارانى ايىرىپ, ازامات بولىپ قالىپتاسۋىنا ۇلتىنىڭ سالت-ءداستۇر, ادەت-عۇرپىن بويىنا سىڭىرۋگە عاسىردان-عاسىرعا جەتۋىنە ءان-كۇي, جىر-تەرمەنىڭ ۇلەسى شەكسىز ەكەنىن وسىنداي ۇلتتىڭ ۇلى بولعانىن قۋانا جەر-جاھانعا جار سالىپ ايتۋى وسىنى ايعاقتايدى. اسىل ءدىنىمىز – يسلامنىڭ بەس پارىزىن قيسسا-سۋل ءامبيادان ءھام مۇحاممەد پايعامبارىمىزدان (س. ع. س.), ءتورت شادياردان باستاپ ونىڭ ۇلگىلى ءومىر تاريحىن جىرعا سالعان بابالارىمىز يسلامنىڭ بەس پارىزى ءھام ءۋاجىپ-سۇننەتى قازاقتىڭ عۇلاما شايىرلارىنداي بىزگە كىم جەتكىزەر؟ وسى كۇندە قايبىر اسىرەدىنشىلدەر دومبىرامەن ءان ايتىپ, جىر جىرلاۋعا توسقاۋىل بولماق نيەتى ولاردىڭ كوپ ءبىلىپ, كوپ وقىعانىنا ءشۇبا تۋعىزادى. مادەنيەتىمىزدىڭ وزەگى سانالاتىن حيكمەتتى ءان-كۇي, جىر-تەرمە, ەرتەگى-داستان – ءبىزدىڭ ەلدىڭ تاريحى. «تاريحسىز ەل – تامىرسىز اعاش» دەگەن دانىشپان عۇلامالار, سوندىقتان ءوز تامىرىمىزدى ءوزىمىز جەتىلدىرۋ ءۇشىن بۇكىل جۇكتى تەك ءدىن باسقارماسىنا ارتىپ قويماي, ەل بولاشاعى ءۇشىن ەل-حالىق بولىپ ارەكەت ەتكەنىمىز ءجون شىعار-اۋ.
ەلىكباي يسا, جىرشى-تەرمەشى:
– ءوزىم استاناعا 1999 جىلى كەلدىم. بۇل اعىم ءبىر قۇدىرەتكە جەتكەندەردىڭ ەل بايلىعىن الاڭسىز قاربىتۋىنا كەدەرگى جاساماسىن دەگەن ويمەن حالىقتىڭ نازارىن باسقاعا اۋدارۋ ءۇشىن ادەيىلەپ جىبەرىلگەن ىلاڭداي كورىنەدى. تۋراسىن ايتساڭ تۋعانعا دا جاقپايسىڭ, شىندىعىنا كەلسەك, 2006-2007 جىلداردان باستاپ ەلىمىزگە ءدىن بۇزعىشتار قاۋلاپ كەلىپ, ەلدىڭ ءداستۇرلى سەنىمىنە, ادەت-عۇرپىنا بىرقاتار وزگەرىس الىپ كەلۋگە تالپىندى.
ەلوردانىڭ مۋزىكا اكادەمياسىندا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن كەزىمدە الدىمەن اتويلاپ زىكىرشىلەر شىقتى. ۇلت ونەرىنىڭ تۇنىعىنا باس قويعان جاستارىمىزدى ءوز قاتارىنا تارتا باستادى. ىزىنشە «ولەڭ ەمەس, زىكىر سالامىز» دەپ شاكىرتتەر وقۋدان باس تارتقاندا, رەكتورىمىز ايمان قوجابەكقىزى بار, ءبارىمىز جيىلىپ «مىناۋ نە بولىپ كەتتى؟!» دەپ قاتتى الاڭدادىق. سودان شاكىرتتەرىمە قاراتاۋ ولكەسىنىڭ جىر مۇراسىن جەتەسىنە جەتكەنشە جىرلادىم-اۋ. اسان قايعى, بۇقار جىراۋ بابامىز قولىندا دومبىراسىمەن جىرلاپ وتكەندە, قۇرمانعازى بابامىز كۇيىمەن كۇڭىرەنتكەندە ناماز وقىمادى ما ەكەن؟ مىنە, سولاردىڭ ءبارىن اقىماق قىلىپ, كەشە عانا تۋعان سەندەر اقىلدى بولىپ قالدىڭدار ما؟ ءوز اكەمىز دە جامباسى جەرگە تيگەنگە دەيىن ناماز وقىپ كەتكەن. سول كىسىدەن نامازدى دا, جىردى دا ۇيرەندىم. «الپامىس باتىر», «قوبىلاندى باتىر», «مۇڭلىق-زارلىق», «قىرىمنىڭ قىرىق باتىرى» دەگەن تالاي قيسسانى جاتتاتىپ, ءدىنىمىز دە, سالتىمىز دا, ادەت-عۇرپىمىز دا, سونىڭ ىشىندە دەگەندەر, اقىماق بولىپ پا؟! وسىلايشا شاكىرتتەردىڭ ورەكپىگەن كوڭىلىن باستىق. بۇگىندە ولار ونەرىن جالعاستىرىپ, مادەنيەت سالاسىندا ءجۇرىپ بالا-شاعاسىن اسىراپ وتىر. كورگەن جەردە راقمەتىن ايتادى.
ودان كەيىن ەلگە كەلىپ لاڭ سالعان بوتەن اعىمنىڭ ايتاقتاۋىمەن «دومبىرا – حارام» دەپ تاعى دا مادەنيەتىمىزدىڭ مايەگىنە ءتيىستى. تەرمەنىڭ ءوزىن كەيدە ايتقىزسا, كەيدە ايتقىزباي قالادى. ويتكەنى تەرمەمىزدى الدىمەن تىڭداپ الادى. مىناۋ بولادى, مىناۋ بولمايدى دەپ, ءداستۇرلى ءدىني جىرىڭدى جىرىمشىلاپ بىتەدى. ماسەلەن, ۇلكەن كونتسەرتتەردە ءبىر شۋماعىن نە ەكى شۋماعىن عانا ايت دەپ قىسىم كورسەتەدى. ودان تەرمەنىڭ مازمۇنىن جەتكىزىپ, قۇلاقتىڭ قۇرىشىن قاندىرا الاسىڭ با؟!
تەرمەنىڭ ءوزى بەرتىندە قىسىمشىلىقتان تۋىندادى. كونەدەن كەلگەن جىرىمىزدى ايتقىزباي تاستاعاندا, اقىن-جىرشىلارىمىز ۇلتتىڭ بولمىسىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن قيسسا-داستانداردى ىقشامداپ, تەرمەلەپ, وزەگىن عانا جەتكىزە ءبىلدى. قۇدايسىزدار ونىڭ الدىنداعى قازاقتى شوقىندىرۋعا جىرىمەن بوگەت بولىپ, قازاعىم ءوزىن-ءوزى تاربيەلەدى ەمەس پە؟ بۇل – حالىقتىڭ رۋحانياتىنا قول سۇعۋ, قازاقتى بۇزۋ. حالقىمىز قىرىق جىل قىرعىننىڭ وزىندە دە جىرىن توقتاتقان جوق ەدى. ەندى كەلىپ مىنا زاماندا قاجەتى بولماي جاتىر. بۇل سالافيلەردىڭ, وعان جاقىنداعان ادامداردىڭ ىقپالىمەن بولىپ وتىر. ىشتەن شالىپ, شەتىنەن قىرىپ جاتقان ۇدەرىس بار. تەلەارنانىڭ وزىنە ءبىزدىڭ جىر-تەرمەلەرىمىزدى قوسۋعا ۋاقىت بەرمەي جاتىر عوي. دەمەك, باسشىلىقتىڭ وزىندە جات اعىم ەلەسى بار, قولايلى ۋاقىت قۇرىپ قالعانداي, ءبىزدى كورسەتسە دە, تۇنگى ءۇش-تورتتەن كەيىن كورسەتەدى. ونى كىم قارايدى؟
بابالار مۇراسىنا قيانات جاساۋعا مۇلدەم بولمايدى. ءوزىم قاراتاۋ ءوڭىرىنىڭ جىرشىلىق مەكتەبىن زەرتتەگەنىمە ون جىل بولدى. مايلىقوجا, مولدا مۇسا, مادەلى قوجا, بۇداباي, ەرگوبەك, ءوز ۇستازىم قايىپنازار ايتپەنوۆ بابالارىمىزدىڭ مۇراسىن تۇگەل جيناپ, قازاقتىڭ جىرشىلىق مادەني كوشىنە قوستىم. ەندىگى جەردە اسىلدارىمىزدىڭ جىر مۇراسى حالىققا جەتپەي, تەككە كەتكەنى مە دەپ ۇرەيلەنىپ وتىرمىن. تويلاردا دومبىرا شەرتىپ, جىرىمىزعا كەزەك بەرگەندە, حالىق جوعالتقانىن تاپقانداي ورە تۇرەگەلەدى. كەيدە كوزىنە جاس الىپ قامىعادى. نەگە ءبىز ءوز داستۇرىمىزدەن اتتاپ ءوتىپ, جات اعىمنىڭ جەتەگىندە كەتۋىمىز كەرەك؟ سولاردى توقتاتىپ, ەل اعالارى, حالىقتى ىزىنە ەرتىپ جۇرگەن دەپۋتات-مينيسترلەرىمىز بار, ءبىر جاعادان باس, ءبىر جەڭنەن قول شىعارىپ, جات اعىمعا قارسى تۇرساق, ەل اداسىپ, داستۇرىنەن بەزىنبەس ەدى…
