ەلباسى ءوزىنىڭ «رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى باعدارلامالىق ماقالاسىندا ۇلتتىق كودتى ايقىنداۋ, ساقتاۋ جونىندە تەرەڭ وي قوزعادى. ءبىزدىڭ بولمىسىمىزدىڭ نەگىزىندە مال شارۋاشىلىعى جاتىر. ونى ۇمىتپاعان ابزال. مال شارۋاشىلىعىنىڭ مىقتى دامىعانى ارقاسىندا قازاق داۋلەتتى, قوناقجاي, مەيىرىمدى, باۋىرمال, ءدىنشىل, تابيعاتشىل بولىپ كەلدى. عاسىردان – عاسىرعا, مىڭجىلدان – مىڭجىلعا. كەدەيلەنىپ قالعان ادامدا سالت تا, ادامگەرشىلىك تە, قوناقجايلىق تا, اتا-باباسىنىڭ ءدىنى, باتىرلىق تا جانە كوپتەگەن باسقا دا ۇلى دالا پەرزەنتتەرىنە ساي قاسيەتتەرى ازايادى. سوندىقتان دا ەلباسى شاعىن جانە ورتا بيزنەستى دامىتىڭدار, داۋلەتتى بولىڭدار دەپ ۇنەمى ايتىپ جۇرەدى. وقىرماندارعا كەشەگى اتا-بابالارىمىز قانداي داۋلەتتى بولعانىن ەستەرىنە سالعاننىڭ ارتىقتىعى بولماس.
XVIII عاسىردىڭ سوڭىنا دەيىن, ءتىپتى ءحىح عاسىردىڭ باسىنا دەيىن قازاقتار اسا باقۋاتتى بولدى. جەكە باسىنىڭ ەركىندىگى, نامىسىن جوعارى ۇستاۋى, قۇلدىقتىڭ جانە باسىبايلىلىقتىڭ بولماۋى, مال شارۋاشىلىعى باسىم تۇرمىس سالتى, وراسان زور دالا كەڭىستىگى جانە مول جايىلىمىنىڭ بولۋى, حالىق سانىنىڭ ازدىعى داۋلەتتى جانە باي تۇرعىنداردىڭ كوپ بولۋىنا مۇمكىندىك جاسادى. ونىڭ ۇستىنە دالانىڭ ءاربىر تۇرعىنى باس-باسىنا قارۋلانعان جانە ءوزىنىڭ نەگىزگى بايلىعىن – مالىن, وتباسىن (رۋىن) جانە جەرىن قورعادى.
بايلىعى, ەڭ الدىمەن, مىڭعىرعان ءىرى جانە ۇساق مالىنان كورىندى. دەگەنمەن, بايلىق مۇرات ەمەس, ءاربىر دالالىقتىڭ جەكە باسىنىڭ بوستاندىعى مەن ءوزىن-ءوزى كورسەتە ءبىلۋىنىڭ امالى بولدى. مالدىڭ كوپتىگى ولاردىڭ الاڭسىز ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن عانا ەمەس, بالالارىن قالىڭ مال بەرىپ ۇيلەندىرۋ ءۇشىن دە قاجەت بولاتىن, كەيدە بىرنەشە ايەل الۋعا تۋرا كەلەتىن. سونداي-اق, بايلىعىنىڭ ارقاسىندا دۇنيەدەن وتكەن اتا-بابالارىنا اس بەرەتىن, ءوز ەسەبىنەن دە قوناقتارىن, سونىڭ ىشىندە شەتەلدىكتەردى دە قابىلداي الاتىن جانە ول ءۇشىن ەشقانداي اقى المايتىن.
سولاردىڭ ءبىرى دالالىق ەسەپسىز بايلىق يەسى ساپاق بي جونىندە ءحىح عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىنداعى سولتۇستىك-شىعىس قازاقستان قازاقتارىنىڭ ءومىرى مەن تۇرمىسىن زەرتتەگەن ورىس وفيتسەرى س.برونەۆسكي بىلاي دەپ جازادى: «ورتا جۇزدە وتە داۋلەتتى قازاقتار بار: مىسالى, قارپىق بولىسىنداعى ساپاق ءبيدىڭ 10 مىڭ جىلقىسى, كوپتەگەن تۇيەلەرى مەن ۇساق مالدارى بولدى; ءبىر قونىستان كەلەسى ورىنعا كوشكەن كەزدە ول 150-دەن استام تۇيەگە جۇك ارتاتىن. ساپاق ءبيدىڭ ۇيىرىندە جاقسى سايگۇلىكتەر بار ەدى. ول ىزگىلىكتى ادام بولاتىن, بارىمتاعا ەشۋاقىتتا ارالاسقان جوق, سوندىقتان دا تىنىش ءومىر ءسۇردى».
اقمولا وڭىرىندەگى باي جانە اۋقاتتى ادامداردىڭ قاتارىندا تۇيتە نۇرەكەنوۆتى, مۇسا شورمانوۆتى, شوڭ ەدىگيندى, ساعىنايدى, نۇرماعامبەتتى, جەكسەنبايدى جانە باسقا دا كوپتەگەن ادامداردى اتاۋعا بولادى,
دالانىڭ داۋلەتتى ادامدارى حح عاسىردىڭ باسىنداعى قۋاتتى الاش قوزعالىسىنىڭ تۋى كەزىندە رەسەي يمپەرياسىنىڭ قۇلاۋى جاعدايىندا قازاق زيالىلارىنا قارجىلاي كومەكتەسىپ, وزدەرىن جاقسى جاعىنان كورسەتتى. ولاردىڭ قاتارىندا قازاقستاننىڭ بارلىق ايماقتارىنداعى قاراجان ۇكىباەۆ, مەدەۋ ورازباەۆ, ۇكى ءادىلوۆ, حاسەن اقاەۆ, اعايىندى بەكمەتوۆتەر, ىبىراي اقپاەۆ, مامان بايدىڭ بالالارى, يسا كوپجاساروۆ, سالىق وماروۆ, توبانياز ءالنيازوۆ سياقتى جومارت شۇلەڭگەر جاندار بولدى.
ۇلى دالادا داۋلەتتى ادامدار كوپ بولعانىمەن, ۇرلىق سياقتى ماسقارا قۇبىلىس بولعان جوق. بۇل جايىندا ءحىح عاسىردىڭ ورتاسىندا م.ي.كراسوۆسكي بىلاي دەيدى: «ۇرلىق… دالاداعى قازاقتار اراسىندا بولعان جوق دەۋگە بولادى». ەشكىم دە قىسقى قىستاۋلارعا تيىسكەن جوق. دالالىقتار ەشۋاقىتتا ەسىكتى قۇلىپتاۋ دەگەندى بىلگەن جوق. ولار ءوزىنىڭ مال باسىن دا ساناماۋعا تىرىستى, مۇنى جامان ىرىمعا بالادى.
رەسەيلىك جانە ەۋروپالىق عالىمداردىڭ قازاقتاردىڭ جاپپاي داۋلەتتىلىگى تۋرالى پىكىرلەرى كوپ كەزدەسەدى. رەسەيلىك جانە ەۋروپالىق ولكە زەرتتەۋشىلەرىنىڭ باسىم بولىگى ءبىر بۇلتارتپايتىن جانە قىزىقتى دەرەكتى اتاپ وتەدى: ءحىح عاسىرعا دەيىن دالا جۇرتى وتە داۋلەتتى بولعان. بۇل كەيىنگى كەزگە قاراعاندا قازاق دالاسىن جاپپاي قامتىدى. بۇل تۋرالى رەسەيلىك زەرتتەۋشى يا.گاۆەردوۆسكي ءحىح عاسىردىڭ باسىندا بىلاي دەپ جازدى: «بۇرىن ءوزىنىڭ تابىنىندا 1000 قوي مەن 100 جىلقىسى بولماعان قىرعىزدى كەدەي دەپ سانايتىن, بۇگىندە 5000 جىلقىسى, 20 000 قويى جانە 1 000 تۇيەسى بار وتاعاسىنى ەسەپسىز داۋلەت يەسى دەپ سانايدى».
ولاردىڭ ىشىندە اسا باي ادامدار مالدارىنىڭ ءبىر بولىگىن كەدەيلەنگەن تۋىستارىنا ۋاقىتشا نەمەسە قايتارىمسىز بەرىپ, قاراساتىن. بۇل تۋرالى XVIII عاسىرداعى زەرتتەۋشى گەورگي بىلاي دەپ جازدى: «ەگەر بىرەۋدىڭ تابىنى جىلدام كوبەيىپ جاتسا, ونى ءتاڭىرىنىڭ سىيى دەپ قاراپ, كەدەي ادامدارعا ەداۋىر مال بەرەدى. ەگەر مال بەرگەن ادام داۋلەتتى بولسا, ونىمەن بولىسكەن ادامدار وعان ەشقانداي بورىشتى بولمايدى, ەگەر ول مالى شىعىنعا ۇشىراپ, ۇرلانىپ, باسقا دا جاعدايلارعا دۋشار بولسا, بۇرىن مال الىپ, ازىن-اۋلاق داۋلەت جيعان ادامدار ولارعا سونشا مالدى تولىمەن قوسىپ بەرەدى».
بۇل تۋرالى مەملەكەت باسشىسى ن.ءا.نازارباەۆ «تاريح تولقىنىندا» ەڭبەگىندە بىلاي دەپ جازادى: «بايدىڭ مالى بەلگىلى دارەجەدە بۇكىل رۋ قاۋىمىنىڭ ساقتىق قورى سياقتى بولعان. تابيعي ورتانىڭ قۇبىلمالى سيپاتى, مالدىڭ تابيعي اپاتتارعا بارىنشا تاۋەلدىلىگى, سىرتقى جاۋدىڭ شاپقىن-شابۋىلى جانە ت.ب. جاعدايلار كوشپەلى شاعىن رۋلارعا ىلعي دا اشارشىلىق قاتەرىن ءتوندىرىپ تۇراتىن. سونداي كۇيگە ۇشىراعاندا رۋ ىشىندەگى اۋقاتتى ادامداردىڭ داۋلەتى بارشا اعايىننىڭ جان ساقتار ناپاقاسى بولعان».
دالالىقتار ونداعان جانە ءجۇزدەگەن مالدى سپورتتىق جارىستارعا, ەڭ الدىمەن, ات بايگەسىنە جۇلدەگە تىگىپ وتىرعان. ولاردىڭ شامادان تىس داۋلەتى كوپ ايەل الۋشىلىقتىڭ كەڭ تارالۋىنا ىقپال ەتتى. بۇل جايىندا بەلگىلى فولكلورشى جانە اقىن ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلى بىلاي دەپ جازادى: «ابىلاي حان زامانىندا (XVIII عاسىر – اۆت.) ءاربىر ەكىنشى قازاق داۋلەتتى بولدى, بۇل ەكى جانە ودان دا كوپ ايەل الۋعا مۇمكىندىك بەردى».
بۇعان سول مامىراجاي كەزدىڭ كۋاگەرى بولعان XVIII عاسىرداعى اكادەميالىق ەكسپەديتسياعا قاتىسۋشى فالك تە توقتالعان. ول دالا بايلارى ءتىپتى كەيدە ءوز مالىنىڭ سانىن دا بىلمەگەنى جونىندەگى ءبىزدىڭ توپشىلاۋلارىمىزدى قۋاتتايدى: «مۇنداي ەلۋدەي (جىلقى) ەڭ كەدەيلەرىندە دە بولمايدى… ءتىپتى قاتارداعى «قارا سۇيەك» قىرعىزدىڭ (قازاق – اۆت.) يەلىگىندە مىڭ جانە ءتىپتى ەكى مىڭ باس جىلقى بولادى… بايلار ءوز مالىنىڭ سانىن دا انىق بىلمەيدى».
مۇنى سول عاسىرداعى تاعى ءبىر زەرتتەۋشى گەورگي دە قۋاتتايدى: «ەڭ قاراپايىم ادامنىڭ [يەلىگىندەگى مالى] وزىندە 50 نەمەسە 30 اتتان, 30 شاقتى ءىرى قارادان, 100 قويدان, بىرنەشە تۇيە مەن 20-50 ەشكىدەن كەم بولمايدى. ال ورتا جۇزدە 10 000-نان استام جىلقىسى, 300-گە دەيىن تۇيەسى, ءۇش-ءتورت مىڭ سيىرى, 20 000-عا جۋىق قويى جانە 1000-نان استام ەشكىسى بار ادامدار بار ەكەنىن ەستيمىز». جانە ودان ءارى بىلاي دەيدى: «ءبىزدىڭ ەلدەگى باسقا كوشپەلى حالىقتارمەن سالىستىرعاندا قازاقتار وتە جاقسى تۇرادى. ءوزىنىڭ ەركىن مىنەزىمەن جانە كوپ مالىمەن قامسىز ءومىر سۇرە وتىرىپ, ولاردىڭ بىردە-بىرەۋى وزگەگە قۇل نەمەسە قىزمەتشى بولعىسى كەلمەيدى, ولار دا ءوزىنىڭ تۋىستارى سياقتى وسىلاي ويلايدى».
ماتەريالدىق يگىلىك تۋرالى قازاق ماقال-ماتەلدەرىنىڭ استارى قانداي؟ ەرتە كەزدەردەن باستاپ ۇلكەندەر جاستارعا باتا بەرە وتىرىپ, ولارعا «باق-داۋلەت» تىلەدى. كوپتەگەن حالىق ماقالدارى مەن ماتەلدەرى دە حالىق ءوز ەڭبەگىمەن تاپقان داۋلەتتى جوعارى باعالاعاندىعىن اڭعارتادى. «اسى جوق ءۇيدى يت تە سۇيمەيدى», «بيە كوپ بولسا, قۇلىن كوپ», «كەلگەن داۋلەت – كەتكەن بەينەت», «جوقشىلىق جومارت ەردىڭ قولىن بايلار», «ەكى كەدەيدىڭ اراسىندا دوربا جۇرەدى, ەكى بايدىڭ اراسىندا جورعا جۇرەدى», «بالىق جوق تا, باقا دا بالىق», «ساۋىنى ازدىڭ جازى قىسقا», «جۋان جىڭىشكەرگەنشە, جىڭىشكە ۇزىلەر», «يت ارىق بولسا, اۋىلدىڭ نامىسى», «بارلىق جاراستىرادى, جوقتىق تالاستىرادى», «اش اتاسىن تىڭداماس», «قارىز قاتىناس بۇزادى»…
دالالىقتاردىڭ جاپپاي كەدەيلەنۋ سەبەپتەرى قانداي؟ جۇتتار (تابيعي كاتاكليزمدەر – اۆت.) ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن قازاقتارعا اسەرىن تيگىزە المادى, ويتكەنى ولار تەز جينالىپ, نەعۇرلىم قاۋىپسىز ايماقتارعا قاراي كوشىپ وتىردى.
اعا سۇلتاندار مەن بولىس باسقارۋشىلارى ينستيتۋتىن ەنگىزۋ ءارتۇرلى اكىمشىلىك لاۋازىمدارعا ۇمىتكەرلەردىڭ پاتشا شەنەۋنىكتەرىن ساتىپ الۋعا جانە پارا بەرۋگە مىڭداعان مال باسىن شىعىنداۋعا اكەپ سوقتى.
دالالىقتاردىڭ داۋلەتىنە مەتروپوليا وكىلدەرىمەن اشىق ساۋداعا ولاردىڭ دايار بولماۋى ەلەۋلى سوققى بولدى. قاتارداعى رەسەيلىك ساۋداگەرلەر مالشىلار اراسىندا بولىپ, قىسقا مەرزىمدە (سول كەزدەگى ولشەم بويىنشا) وراسان زور بايلىق جيىپ الدى. مىسالعا, XVIII عاسىردىڭ ورتاسىندا رەسەيدەن نەبارى 75 تيىن تۇراتىن 18 مەتر كەنەپ ءۇشىن قازاق ەلىنەن جىلقى نەمەسە وگىز الدى. ودان كەيىن ونى رەسەيدە 12-15 سومعا قايتا ساتتى. سونىمەن بىرگە قازاق دالاسىنا ساپاسى وتە تومەن تاۋارلار اكەلىنەتىن. بۇل تۋرالى XVIII عاسىرداعى بەلگىلى ورىس عالىمى جانە ساياحاتشىسى پ.پاللاس بىلاي دەپ اشىق جازدى: «قازاقتار ساۋدا جاساۋعا وتە وراشولاق جانە ناشار تاۋارلارعا جانە ءارتۇرلى ۇساق-تۇيەككە بوسقا جەم بولادى, ال ورىس كوپەستەرى ولاردىڭ ۇستىنەن ۇلكەن بايلىققا كەنەلىپ وتىر».
جالپى يمپەريالىق باسقارۋ ينستيتۋتىن ەنگىزگەنگە دەيىن قازاقتاردىڭ بارلىعى دەرلىك داۋلەتتى بولاتىن. رەسەي يمپەرياسىنىڭ ولكەنى اسكەري-شارۋاشىلىق وتارلاۋى سالدارىنان ورىن العان وراسان جۇتتاردىڭ سالدارى مۇنشالىقتى ۇلكەن بولماعان ەدى. بۇرىندار ۇرلىق بولعان جوق, اشتىق بولعان جوق, پارا الۋعا نەگىز بولعان جوق. ويتكەنى باسقارۋشىلار لاۋازىمىنا جالپى حالىق باي ادامداردى سايلايتىن, ولار ادال, ەركىن, دەموكراتيالى, ەرجۇرەك, لايىقتى جانە تاۋەلسىز حالىق وكىلدەرى ەدى. قازىرگى جاستار وزدەرىنىڭ داۋلەتتى دە جومارت بابالارىنان ۇلگى الىپ, باقۋاتتى بولۋعا تىرىسۋى, كەدەيلەرگە كومەكتەسۋى, ەلدى گۇلدەندىرۋگە ۇمتىلۋى ءتيىس. بۇل ءۇشىن وقۋعا, ەڭبەك ەتۋگە كۇش سالىپ, حالىققا پايدالى جانە قاجەتتى ىستەرمەن جانە جانقيارلىق ەڭبەگىمەن ۇلى دالانىڭ مارتەبەسىن اسقاقتاتۋلارى قاجەت.
زيابەك قابىلدينوۆ,
تاريح عىلىمىنىڭ
دوكتورى, پروفەسسور
