جاقىندا ۇلتتىق اكادەميالىق كىتاپحانادا عۇلاما عالىم, اكادەميك, قازاق ارحەولوگيا مەكتەبىنىڭ نەگىزىن سالۋشى الكەي مارعۇلاننىڭ تۋعانىنا 110 جىل تولۋىنا جانە «مادەني مۇرا» مەملەكەتتىك باعدارلاماسىنىڭ 10 جىلدىعىنا ارنالعان «الكەي مارعۇلان جانە قازاق عىلىمى» تاقىرىبىندا دوڭگەلەك ۇستەل ءوتتى.
جابايحان ءابدىلدين, اكادەميك:
ونىمەن سويلەسىپ ءجۇرىپ, سوكراتتى ەلەستەتەتىنمىن
– ءبىزدىڭ تاريحشىلارىمىزدىڭ كوبىسى ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىن, ءارى كەتسە ءحىح عاسىردىڭ باسىن زەرتتەۋدەن اسپادى. قازاقتىڭ ناعىز تاريحىمەن ۇلكەن دارەجەدە شۇعىلدانعاندار جوقتىڭ قاسى. كەڭەس وكىمەتى بيلەگەن زاماندا بۇگىنگىنى تاريح دەپ سانايتىن. ماعجان جۇماباەۆتاردى پانتيۋركيست دەگەننەن كەيىن كونە تاريح ءتىپتى ەشكىمگە كەرەك جوق سياقتى بولاتىن. ال, قازاققا ەڭ كەرەك ۇلى تاريحىمىزدى ىرگەلى تۇردە, جان-جاقتى كوتەرگەن ۇلى عالىم – الكەي حاقانۇلى مارعۇلان. بۇل كىسىنىڭ ورنى مادەنيەتىمىز بەن عىلىمىمىزدا ەرەكشە. ول – قازاقتىڭ ۇلى داناسى ەدى. ونىمەن سويلەسىپ ءجۇرىپ, سوكراتتى ەلەستەتەتىنمىن. سوكرات – گرەكتىڭ ۇلى عۇلاماسى, قازىرگى مادەنيەتتەردىڭ نەگىزىن سالعان كىسى. الكەي مارعۇلان دا سونداي جان-جاقتى ادام بولاتىن. الكەي حاقانۇلىنىڭ بىلمەيتىنى جوق ەدى. اسىرەسە, بۇكىل ءارحيۆتى اقتارىپ, قاي جەردە قازاق تۋرالى نە بار – سونىڭ ءبارىن بىلەتىن. الكەي مارعۇلاننىڭ قازاق عىلىمىنا سىڭىرگەن ەڭبەگى زور. مىسالى, قازىر كىمدە-كىم تاريحقا ۇڭىلەتىن بولسا, شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ, مۇحتار اۋەزوۆتىڭ, الكەي مارعۇلاننىڭ جانە كەمەل اقىشەۆتىڭ ەڭبەكتەرىن وقيدى.
ءبىز – قازاقتىڭ تاريحىن وقىماعان ۇرپاقپىز. ال, ول كىسى ەجەلگى, ۇمىتىلىپ بارا جاتقان, سوناۋ تاڭىرشىلدىك زاماننان باستاۋ الاتىن تاريحىمىزدى سول زامانداعى ۇعىم-تۇسىنىكتەرمەن بىرگە الدىمىزعا جايىپ سالدى. بەعازى – ءداندىباي مادەنيەتىن اشىپ, قازاق حالقى مىس قورىتۋ ونەرىن ەجەلدەن مەڭگەرگەندىگىن دالەلدەدى. سول ءۇشىن مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى اتاندى.
مەن ونىڭ جانىندا جۇرگەندە اۋزىنان قازاق حالقى – كوشپەندى حالىق دەگەن ءسوزدى ەشقاشان ەستىگەن ەمەسپىن. ول كىسى قازاقتى جارتىلاي كوشپەندى دەپ سانايتىن. كارل بايپاقوۆ سىندى باسقا عالىمدار دا بۇل پىكىرگە توقتايدى. الكەي مارعۇلان: «قازاقتىڭ جەرىندە 400 قالا بولدى. ال, ەندى وسىنشاما قالاسى بار حالىقتى قالاي كوشپەندى حالىق – نومادتار دەپ اتايمىز؟» دەپ ايتاتىن. نومادتار دەگەندە بۇكىل جەردىڭ جۇزىندە سىعاندار سياقتى نەمەسە بادۋيلەر سەكىلدى قاڭعىپ جۇرگەن حالىقتى كوز الدىنا اكەلەدى. ال, قازاقتىڭ ىشىندە كوشىپ جۇرگەن كەيبىر تايپالار كەزدەسەدى. قازاقتىڭ قىستاۋى, جايلاۋى, بىرنەشە قۇدىقتار بولعانىن بىلەسىزدەر. ءبىر قۇدىقتان ەكىنشى قۇدىققا كوشكەن ۋاقىتتا قازاق تەك مالىنىڭ جاعدايىن ويلاعان.
دانەل الكەيقىزى:
قازاق تەك كوشىپ جۇرگەن حالىق ەمەس ەكەنىن دالەلدەدى
– ءوزى حالقىن الابوتەن جاقسى كورەتىن اكەم بىردە: «الەمدە مادەنيەتتى تاماشا تۇسىنەتىن ەكى حالىق بار. ونىڭ ءبىرىنشىسى – فرانتسۋزدار, ەكىنشىسى – قازاقتار» دەگەن ەدى. ءبىز بۇل ءسوزىن ماجنۇندىككە بالادىق. كەيىننەن كىتاپتارىمەن جۇمىس ىستەگەنىمدە ءسوزىنىڭ شىندىعىنا كوز جەتكىزدىم. اكەم – قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتىن ەجەلگى زاماننان باستاپ, ورتا عاسىرعا دەيىن جان-جاقتى زەرتتەگەن عالىم. وتىز جىل بويى باسقارعان ورتالىق قازاقستان ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياسىمەن كەڭ-بايتاق قازاق دالاسىن باتىس شەكاراسىنان باستاپ (سارايشىق قالاسىن زەرتتەگەن), سولتۇستىك-شىعىس جانە شىعىس قازاقستان شەكاراسىنا دەيىن مىڭداعان شاقىرىمدى كەسىپ ءوتتى. ورتالىق قازاقستاندا وتاندىق عىلىم ءۇشىن ماڭىزدى كونە مادەنيەت پەن وركەنيەت وشاعىن اشتى. «قازاقستان جەرى ەجەلدەن كوشپەندىلەردىڭ كوش جولدارى كەسىپ وتكەن, تىرشىلىكسىز جاتقان قۇبا جون» دەگەن بۇرىنعى زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرلەرى تەرىس ەكەندىگىن كورسەتىپ, جەرىمىزدە كونە زامانداردا مادەنيەت بولعانىن دالەلدەدى. كونەدەگى جەزقازعان, شاقپاقتاس, ساياق, ت.ب. كەنىش ورىندارىن, مەتاللۋرگيا ورتالىقتارىن اشتى. اكەم – جەزقازعان-ۇلىتاۋ اۋماعىندا ورنالاسقان جوشى حان, الاشا حان, دومباۋىل سەكىلدى كۇمبەزدەردى جانە تاڭبالىتاس ەسكەرتكىشتەرىن العاش زەرتتەگەن عالىم.
تۇرسىن جۇرتباي, فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى:
دالا دانىشپانى
– الكەي مارعۇلاننىڭ عىلىمعا كەلۋ ۋاقىتى – قازاق ۇلتىنىڭ رۋحانياتى تاريحىنداعى التىن بەلەستى جانە قورمالدى كەزەڭ بولىپ تابىلادى. ەگەر الەكەڭ دۇنيەگە كەلمەسە, ءار عىلىم سالالارىنان ەڭبەكتەردى جازباسا, تاريحىمىز, ەتنوگرافيامىز, ادەبيەتىمىز, مۇراعاتتانۋ, ارحەولوگيا عىلىمدارى وسى كۇندەرگە دەيىن ويسىراپ تۇرار ەدى دەپ ويلايمىن. الەكەڭ – دالا دانىشپانى.
مەن ءومىرىنىڭ كەيىنگى جەتى-سەگىز جىلىندا وعان ايىنا ەكى رەتتەن بارىپ, جيىرما بىردەن استام ماقالاسىن جاريالاعان ەكەنمىن. سول كەزدە ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرىنە, قاراپايىمدىلىعىنا, ويلاۋ جۇيەسىنىڭ وزگەشەلىگىنە تاڭ قالعان ەدىم. بارعانىمدا, قولىما قالام, داپتەر السام ۇندەمەۋشى ەدى. بۇل ءوزىنىڭ زامانىنان ۇرىككەن ادەت بولۋى كەرەك. ويتكەنى, الەكەڭنىڭ ومىرىندەگى, ءوزىنىڭ ايتۋىنشا, ەڭ قيىن كەزەڭ – 1930-1934 جىلداردىڭ ارالىعى. سونىڭ ىشىندە 1932 جىلى ءوزىنىڭ وتانى – شىدەرتىنىڭ بويىنا كەلىپ, قولجازبالارىن ىزدەگەن. قولجازبالارىن سونداعى قاندىادىر دەگەن جەرگە تىققان ەكەن, بىراق سول بويى تابا المادى-اۋ دەيمىن.
دانەل اپايدى قولقالاي وتىرىپ, ول كىسىنىڭ ۇيىندەگى كىتاپحاناسىن «وتىرار كىتاپحاناسى» عىلىمي ورتالىعىنا الدىردىم. قولجازبالارىن, ءوزىنىڭ ەڭ ءبىر قيماس زاتتارىن دانەل اپاي بەردى. قازىر بەس تومدىق ەپيستوليارلىق مۇرالارىن دايىنداپ جاتىرمىز. ەكى تومى دايىن تۇر. بۇل – الەكەڭنىڭ جان دۇنيەسىن كورسەتەتىن وتە جاقسى باسىلىم بولادى دەپ ويلايمىن.
ءبىر ەستەلىك: 1932-34 جىلدارى بۇل كىسى ورتالىق كوميتەتكە حات جازادى. قىرعىزداردا قازاقباەۆ دەگەن ورتالىق كوميتەتتىڭ حاتشىسى بولعان. الماتىدا ۇستاپ الادى دەپ, سول قازاقباەۆقا جازعان عوي حاتتى. «ەلدە اشارشىلىق, قازاقتار بىشكەككە كەلىپ جاتىر, سولارعا كومەك كورسەتىڭىزدەر» دەپ. قازىر بىشكەكتە «قازاق اۋىلى» دەگەن بار. توبىقتى اۋىلى دەسەك تە بولادى. وندا ابايدىڭ, ورازبايدىڭ, اباي اۋدانى ادامدارىنىڭ ۇرپاقتارى تۇرادى. ولاردىڭ, كوپ بولسا, بەس-التى ءۇيى عانا قايتىپ ورالدى. مەن قىرعىزدارعا قالجىڭدايمىن: «ەگەر سەندەردەن اباي سياقتى ۇلى اقىن شىعاتىن بولسا, تاڭ قالىپ, قىرعىز ەكەن دەپ قالماڭدار, ويتكەنى, ول ءبارىبىر توبىقتى بولىپ شىعادى» دەپ. ويتكەنى, سول جەردەگى توبىقتىلاردىڭ ءۇش-تورتەۋى عىلىم اكادەمياسىندا ىستەيدى.
1934 جىلى لەنينگرادتا كيروۆ ولگەننەن كەيىن ستالينگە قارسى ستۋدەنتتەردىڭ نارازىلىعى بولعان. الەكەڭ دە ۇستالعان. عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى كامالوۆ دەيتىن بولعان. سول كىسى الەكەڭە: «سەن قازاقستانعا قايتپا, ماسكەۋدەگى اسپيرانتۋراعا ءتۇس, ءبىز ماسكەۋگە كەلدى, سوسىن لەنينگرادقا كەتتى دەپ ايتامىز, سوندا سەنىڭ قايدا ەكەنىڭدى كگب بىلمەي قالادى. وسىلاي جاسىرىنا تۇرا تۇر» دەپتى. «سودان كەيىن مەن 1938 جىلعا دەيىن قايتقان جوقپىن» دەپ ايتقان ەدى ماعان اڭگىمەسىندە الەكەڭ. ال, ەندى تەرگەۋشىلەردىڭ «ماعجان جۇماباەۆتىڭ تىڭشىلارىنىڭ ءبىرى – الكەي مارعۇلان, اسپيرانت. ءبىز ىزدەستىردىك, بىراق قازىر ولگەن ەكەن» دەپ اقپار بەرگەنى بار. وسى «ولگەن» دەگەن ءسوز تەرگەۋشىلەردىڭ الەكەڭنىڭ سوڭىنا مىقتاپ تۇسۋىنە بوگەت بولعان سياقتى. وسى ءجايت قازاق حالقىنىڭ باقىتى ءۇشىن الەكەڭدى امان قالدىردى دەپ ويلايمىن.
مۇحتار اۋەزوۆ لەنيندىك سىيلىقتى العاننان كەيىن قانىش ساتباەۆ الكەي مارعۇلان ەكەۋىن شاقىرىپ الىپتى. «عىلىم اكادەمياسى, تاريح, ادەبيەت ينستيتۋتتارى بار بولسا دا, قازاقتىڭ تاريحى, ونىڭ ىشىندە ابىلاي مەن كەنەسارى قالىپ بارا جاتىر عوي. 1949-54 جىلدارى اراسىنداعى داۋىل باسىلدى, مۇحتار, سەن لەنيندىك سىيلىقتى الدىڭ, الكەي, سەن – اكادەميكسىڭ. وسىعان دايىندالىڭدار» دەپتى. اۋەزوۆ وسىعان: «ءيا, حان كەنەنى باياعىدا مەن العانمىن, ابىلايدى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ الىپ, ماتەريال جيا باستاپ ەدى…» دەپ جاۋاپ بەرىپتى. سودان مۇحتار اۋەزوۆ قايتادان حان كەنەنى, ال الەكەڭ ابىلايدى العان عوي تاقىرىپ قىلىپ. سول ابىلايعا بايلانىستى جيناپ, ماشينكاعا باستىرعان ەڭبەكتەرى, شامامەن 80-90 بەتتەي, قازىر مەملەكەتتىك مۇراعاتتا. سول ماتەريالدى جيسا, 2-3 تومدىق بولادى دەپ ويلايمىن.
قىزىلاسوۆتىڭ «الكەي مارعۇلان – عىلىمداعى اقىن. سونىڭ ىشىندە ارحەولوگيا سياقتى تازا زاتتىق عىلىمنىڭ ءوزىن اقىندىق ەپوس سەكىلدى بەردى» دەگەن ءسوزى بار. جازعاندارى, شىندىعىندا, دا كوركەم ەپوس سياقتى وقىلادى.
زەينوللا ساماشەۆ, تاريحعىلىمىنىڭ دوكتورى:
ماڭگىلىك ءىز
– الكەي مارعۇلان عىلىمنىڭ كوپ سالاسىن مەڭگەرگەندىگى كەزدەيسوق ەمەس. حالىقتىڭ رۋحاني مۇراسىن زەرتتەۋ ءۇشىن تەك قانا ادەبيەتشى نەمەسە لينگۆيست بولۋ از ەدى. سوندىقتان دا ول ارحەولوگيا مەن ەتنوگرافياعا دا جۇگىندى. بۇلاردىڭ بارلىعىن وبەكتيۆتى تۇردە زەرتتەۋ ءۇشىن عىلىمنىڭ باسقا سالالارىنىڭ مالىمەتتەرىن كوپ پايدالانۋ كەرەك بولدى دا, الەكەڭ كونە مەتاللۋرگيا ماسەلەسىنە ويىستى. كورىنگەن نارسەگە اۋەستىگىنەن ەمەس, تەرەڭدەگى تاريحتى كەڭ, جان-جاقتى زەرتتەپ, دۇرىس ماعلۇماتتاردى الىپ, جازۋ ءۇشىن وسىندايعا باردى. ەكىنشى دۇنيە جۇزىلىك سوعىستان كەيىن – قازاق عىلىمى جاڭا قالىپتاسىپ, ماماندار از بولعان كەزەڭدە ول بارلىق سالالاردا كوشباسشىعا اينالدى. عىلىمنىڭ كلاسسيكالىق ۇلگىلەرىن جاساپ, عۇلامالىق دارەجەگە جەتكەنى وسىدان بولار.
الەكەڭدى ارحەولوگ رەتىندە قاراستىراتىن بولساق, وسى سالادا جاساعان بىرنەشە ەرلىگىن توپتاپ ايتۋعا بولادى. ەۋروتسەنتريستىك عىلىمدا دا, رەسەي عىلىمىندا دا ەۋرازيا دالاسىندا ءومىر سۇرگەن حالىقتارعا ءبىر جاقتى باعا بەرىلدى. سوندىقتان قازاقتىڭ كوشپەندى حالىق ەمەس ەكەنىن, ونىڭ شارۋاشىلىق مادەنيەتى كوپ سالالى ەكەنىن دالەلدەۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن وتىرىقشىلىق بەلگىلەرىن كورسەتۋ كەرەك بولدى دا, الكەي مارعۇلان كونە مەتاللۋرگياعا كىرىستى. كوشىپ ءجۇرىپ, كەن ورىندارىن قازۋ مۇمكىن ەمەس. كەن قازۋشى بەلگىلى ءبىر قوعامدىق-الەۋمەتتىك وتىرىقشى توپ بولۋعا ءتيىستى. وسى ويىن الەكەڭ دالەلدەپ شىقتى. ودان بەرى 40-50 جىل وتسە دە, قازاقستان دالاسىنداعى كونە كەن ورىندارى مەن كونە مەتاللۋرگيا ورتالىقتارىنا دۇنيە ءجۇزىنىڭ ءوندىرىس پروتسەسىن زەرتتەيتىن عالىمدارى قازىر عانا كوڭىل اۋدارا باستادى. الكەي مارعۇلاننىڭ دانىشپاندىعىنىڭ, كورەگەندىگىنىڭ ءبىر بەلگىسى وسى. ماسەلەن, ەۋروپانىڭ بوحۋم دەگەن قالاسىندا بۇكىل الەمدەگى جالعىز ۇلكەن تاۋ-كەن مۇراجايى بار. سونىڭ عالىمدارى بىزگە كەلىپ, تاۋ-كەن ءىسىن زەرتتەدى. سونىڭ ناتيجەسىندە, ولار قالبا, التاي, نارىن, ورتالىق قازاقستان كەن ورىندارىنان شىققان قولا مەن قالايى ونىمدەرى وسى جەردەن باستاپ قازىرگى يراكقا دەيىن تاسىمالدانعانىن دالەلدەدى. بۇل دا كوشپەندى حالىق بولماعانىمىزدى كورسەتەدى.
وسىنى دالەلدەي وتىرىپ, ورتالىق قازاقستانداعى بەعازى – ءداندىباي مادەنيەتىن اشىپ, تايعا تاڭبا باسقانداي ەتىپ, بۇكىل الەمگە كورسەتىپ بەردى. سويتسەك, ەۋرازيا كەڭىستىگىندە قازاقشا اتالاتىن, بۇكىل الەم مويىنداعىن جالعىز مادەنيەت – وسى بەعازى – ءداندىباي ەكەن. قازىر بۇل مادەنيەت ورتالىق قازاقستانعا عانا ەمەس, وڭتۇستىك سىبىرگە دە, قىتايدىڭ باتىس بولىگى – شىڭجان پروۆينتسياسىنا دا جەتتى. بەعازى – ءداندىباي مادەنيەتى – قازاق دالاسىنداعى ءتول مادەنيەت ەكەنىن ورىس عالىمدارى دا مويىندادى. بۇل مادەنيەت الكەي مارعۇلاننىڭ ەشقاشان دا جويىلمايتىن جەر بەتىندە قالدىرعان ءىزى.
جامبىل ارتىقباەۆ, تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى:
تۇلعا رەتىندە زەرتتەۋ كەرەك
– مەنىڭ ويىمشا, الەكەڭدى تۇلعا ەسەبىندە قاراستىرىپ, ول جايلى تەرەڭ تاريحي زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋ كەرەك. مىسالى, ەڭ بىرىنشىدەن تۋعان, وسكەن ورتاسى – باياناۋىل جەرىن الايىق. ول ولكەدە ساتباەۆتار, شورمانوۆتار سەكىلدى تەكتى اۋلەتتەر بولدى. الەكەڭنىڭ عالىم, ازامات رەتىندە قالىپتاسۋىنا وسى ەكى اۋلەت ۇلكەن اسەرىن تيگىزدى. وسىنى ماسەلەنى ەستە ۇستاۋىمىز كەرەك. ۇلىتاۋعا, تاۋ-كەن ونەرىنە قاتىستى ەڭبەكتەرى ايتىلىپ جاتىر عوي. ونىڭ باستاۋىندا قانىش ساتباەۆ تۇر نەگىزىنەن. قانىش ساتباەۆ 1941 جىلى «ۇلىتاۋ ءوڭىرىنىڭ تاريحي ەسكەرتكىشتەرى» دەگەن ۇلكەن ماقالا جازعان. سوندا قازاق جەرىندە ميلليونداعان توننا مىس, قالايى, باسقا دا ءتۇستى مەتالدار وندىرىلگەنىن ايتا كەلە, الاشا حان, جوشى حان, تاڭبالىتاس تۋرالى دەرەكتەردى كورسەتەدى. وسىدان الەكەڭە باعىت-باعدار بەرگەن ساتباەۆ ەكەنىن كورۋگە بولادى.
ەكىنشىدەن, الكەي مارعۇلانعا اسەر ەتكەن ۇلكەن مەكتەپ بوكەيحانوۆ باستاعان الاش ارىستارى سەكىلدى. الەكەڭە بەعازى – ءداندىبايدى وسيەت قىلىپ ايتىپ كەتكەن وسى ءاليحان بوكەيحانوۆ سياقتى كورىنەدى ماعان. «وسى جەردى زەرتتە, سول جاقتان بىردەڭە شىعادى» دەپ. ماسكەۋدە الكەي حاقانۇلى بوكەيحانوۆتىڭ ۇيىندە تۇرعان عوي…
مىرزاكارىم اداشۇلى, ءا.مارعۇلاننىڭ نەمەرە ءىنىسى:
اتامىز بەس جاسىندا ارابشا حات تانىعان
– مەن الكەي مارعۇلاندى «اتا» دەپ اتايمىن. اكەم اداشتىڭ ايتۋى بويىنشا, اتام بەس جاسىندا تولىعىمەن ارابشا حات تانىپتى. 7-8 جاسىندا «مۇڭلىق-زارلىق», «قوبىلاندى», «الپامىس» قيسسالارىن جاتقا ايتىپ وتىرعانىندا اۋىل اقساقالدارى ريزاشىلىقتارىن ءبىلدىرىپ, باتالارىن بەرىپ جاتسا, مىنا جاقتا تىڭداپ وتىرعان ايەلدەر جىلاپ وتىراتىن كورىنەدى.
1973 جىلى اتام بابامىز مارعۇلاننىڭ باسىن كوتەرۋگە اۋىلعا كەلدى. بۇكىل اۋدان, اۋىل بولىپ, تۋعان-تۋىسقاندار بارلىعى تايلى-تاياعىنا دەيىن اتامدى قوشەمەتپەن قارسى الدى. سودان كوپ اقساقالدارى جينالىپ, اراسىندا اكەم اداش, نەمەرە ءىنىسى مەيرام مۇسابەكوۆ, شوبەرە ءىنىسى جاڭبىرباي جاقىپبەكۇلى, قۇدامىز قابەن قۇلاتايۇلى زيرات باسىنا كەلىپ, دۇعا وقىپ, ودان تاۋ باسىنا شىعىپ بارلىعى اڭگىمەگە كوشىپتى. ءبىر كەزدە اتام جان-جاعىنا كوز جىبەرىپ: «و, شىركىن, قايران تۋعان جەر!» دەپ, ماڭايداعى تاۋ اتاۋلارىن تەرمەلەي جونەلىپتى…
جازىپ العان: امانعالي قالجانوۆ
