مەملەكەتتىك-قۇقىقتىق دامۋ نەگىزى

 بىز كوپ جاعدايدا, كونستيتۋتسيونا-ءليزمدى كەڭەس داۋىرىمەن بايلانىستىرامىز. الدىڭعى كونستيتۋتسيالار بولعان كەزدە قازاقستاندا شىنايى كونستيتۋتسيوناليزم بولدى ما؟ كسرو قالىپتاسقان ساتتەن باستاپ, مەملەكەتتىك ۇيىمنىڭ ىرگەلى قاعيداسى – بىرىڭعاي وداقتىق مەملەكەت ۇعىمى بولدى. 1924 جىلعى كونستيتۋتسياعا سايكەس رەسپۋبليكا-لاردىڭ ەگەمەندىگى وداق قۇزىرەتىنە كىرەتىن كولەمدە جانە ارنايى تاقىرىپپەن شەكتەلدى (3-باپ).

وسىنداي ەرەجە 1936 جىلعى 5 جەلتوقساندا ءVىىى بۇكىلوداقتىق كەڭەستەر سەزى قابىلداعان كسرو-نىڭ جاڭارتىلعان كونستيتۋتسياسىندا دا قامتىلدى. ال 1977 جىلعى كونستيتۋتسيادا رەسپۋبليكالاردىڭ ەگەمەندىگى تۋرالى ەشتەڭە ايتىلماعان. ءتيىستى باپ كسرو كونستيتۋتسياسىنا جاتقىزىلعان ماسەلەلەردە عانا, ياعني رەسپۋبليكالاردىڭ ءوز اۋماعىندا مەملەكەتتىك بيلىكتى ءوز بەتىنشە جۇزەگە اسىرۋ قۇقىعى تۋرالى كورىنىسىمەن شەكتەلگەن. ماسەلەن, كەڭەس سوتسياليستىك رەس­پۋبليكالار وداعىنىڭ 1924 جىلعى كونستيتۋتسياسىندا وداققا جۇكتەلگەن ماسەلەلەر بويىنشا ماقالا 24 تارماق بولسا, 1936 جىلدارداعى نەگىزگى زاڭنىڭ ءتيىستى ماقالاسى – 23, ال 1977 جىلعى كونستيتۋتسيادا ماسەلەلەردىڭ ءتىزىمى 12 تارماققا دەيىن قىسقاردى. كەڭەستىك كەزەڭنىڭ كونستيتۋتسيالىق تاجىريبەسى قاتاڭ ورتالىقتاندىرۋ ۇدەرىسىمەن سيپاتتالادى. 1936 جانە 1977 جىلدارداعى كسرو-نىڭ كونستيتۋتسياسى دەكلاراتيۆتى جانە جالعان بولدى. ولاردىڭ باستى ماقساتى – سوتسياليستىك جۇيەنىڭ ارتىقشىلىقتارىن, ونىڭ جەتىس­تىكتەرىن ناسيحاتتاۋدا بولدى. مەملەكەتتىك جانە قوعامدىق ءومىردى ناقتى قۇقىقتىق رەتتەۋ ماسەلەسى كونستيتۋتسيامەن نەمەسە ءتىپتى زاڭ اكتىلەرىمەن دە جۇزەگە اسىرىلمادى. ولاردىڭ كوبى تەك رەسمي تۇردە قولدانۋعا ارنالعان مەملەكەتتىك جانە ۆەدومستۆولىق نورماتيۆتىك اكتىلەرمەن ورىندالدى جانە كوپ جاعدايدا تەك «قىزمەتتىك قولدانىس» سيپاتىمەن بەلگىلەندى. كەڭەس وكىمەتىنىڭ كونستيتۋتسيالىق تاجىريبەسىندە وداق تەرريتورياسى مەن وداقتىق رەسپۋبليكالاردىڭ تەرريتوريالارى ماسەلەلەرى وزىنشە انىقتالدى. 1924 جانە 1936 جىلدارداعى كسرو-نىڭ كونستيتۋتسياسى وداقتىق رەسپۋبليكالار اراسىنداعى شەكارالاردى وزگەرتۋگە ونىڭ كەلىسىمىنسىز (6-باپ جانە 18-باپ) جول بەرمەيتىن ەرەجەمەن شەكتەلىپ, تەك وداقتىڭ سىرتقى شەكارالارى تۋرالى جانە وداقتىق رەسپۋبليكالار اۋماعىن وزگەرتۋ وكىلەتتىلىگى بار كسرو جوعارعى كەڭەسى تۋرالى ءسوز ەتىلەدى. الايدا 1977 جىلعى كسرو-نىڭ كونستيتۋتسياسى وداقتىق رەسپۋبليكالاردىڭ تەرريتوريالارىن قامتيتىن وداق تەرريتورياسىنىڭ بىرتۇتاستىعىن جاريالادى (75-باپ). وداقتىق ورتالىقتىڭ كەلىسىمىنسىز وزگەر­تىلۋى مۇمكىن بولمادى (78-باپ). وداقتىق رەسپۋبليكالار اراسىنداعى شەكارا ءتيىستى رەس­پۋب­ليكالاردىڭ ءوزارا كەلىسىمى بويىنشا كسرو-نىڭ بەكىتۋىمەن وزگەرتىلۋى مۇمكىن. دەمەك, كسرو-نىڭ سوڭعى كونستيتۋتسياسى ەكى تەرريتوريالىق ۇستەمدىكتى – كسرو مەن وداق رەسپۋبليكاسىن ورناتتى. بىراق بۇل ءتاسىل ءسوزسىز قاراما-قايشىلىقتاردى تۋدىردى. بەلگىلى بولعانداي, 1937 جانە 1978 جىلدارداعى قازاق كسر كونستيتۋتسياسى قۇرى­لىمىندا كسرو-نىڭ ءتيىستى كونستي­تۋ­تسيالارىنىڭ قۇرىلىمى تولى­عىمەن قايتالاندى. سونىمەن قاتار, 1978 جىلعى كونستيتۋتسيادا قازاق كسر قۇزىرەتىنە جاتاتىن ماسەلەلەردىڭ تىزبەسى 1936 جىلعى كونستيتۋتسيامەن سالىستىرعاندا ايتارلىقتاي قىسقاردى, بۇل تاعى دا قاتاڭ ورتالىقتاندىرۋ ۇدەرىسىن كورسەتەدى. 1937 جىلعى نەگىزگى زاڭمەن سالىستىرعاندا, 1978 جىلى قابىلدانعان قازاق كسر-ءنىڭ كونستيتۋتسياسى رەسپۋبليكاداعى ەڭ جوعارعى مەملەكەتتىك باسقارۋ ورگاندارىنىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇزىرەتتىلىكتەرىن ەكى ەسە ازايتتى. ەگەر وداقتىق رەسپۋبليكالار اراسىنداعى شەكارالارداعى وزگەرىستەردى ماقۇلداۋ, جەرگىلىكتى حالىقتىڭ پىكىرىن جوققا شىعا­راتىن وداقتىق ورتالىققا جاتاتىن بولسا, وندا رەسپۋبليكا كونستيتۋتسياسىنىڭ قانداي حالىقتىق سيپاتىن ايتۋعا بو­لادى؟ بىرقاتار وڭتۇستىك ءول­كەلەر قازاقستان قۇرامىنان وزبەكستانعا, باتىسىندا چەليابى وبلىسىنا جانە ت.ب. كوشۋى وداق­تىق ورتالىقتىڭ ەشكىممەن ساناسپايتىنىن كورسەتتى. قازاق جەرىندە ەڭ قاۋىپتى يادرولىق سىناق پوليگونىن ورنالاستىرعان كەڭەس وكىمەتى بۇكىل حالىقتىڭ ومىرىنە قاۋىپ ءتوندىردى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا, كونستيتۋتسيالىق زاڭدىلىق پەن ادامگەرشىلىك قاعيداتتارى جايىنا قالدى. 1978 جىلعى قازاق كسر-ءنىڭ كونستيتۋتسياسىنىڭ جۇمىس ۇدەرىسى 1993 جىلى تاۋەلسىز قازاقستان مەملەكەتى العاشقى كونستيتۋتسياسىن قابىلداعانعا دەيىن جالعاستى. قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراتسيا – تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەستىڭ عاسىرلار بويعى زاڭدى ناتيجەسى. «فاكتىدەن زاڭعا كوشۋ» – قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراتسيانى وسىلاي سيپاتتاۋعا بولادى. بۇل قازاقستاننىڭ ەگەمەن مەملەكەت رەتىندە مارتەبەسىن راستايتىن جانە ونىڭ مەملەكەتتىلىگىن جانداندىرۋعا زور ىنتا تۋدىردى. قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراتسيا نەگىزىنەن رەسپۋبليكانىڭ بۇكىل حالقىنىڭ اتىنان جۇزەگە اسىرىلعان ىشكى ەگەمەندىكتى جاريالاۋ جانە ونىڭ باستى نىسانى – كەز كەلگەن ۇلت وكىلدەرىنىڭ ساياسي ۇدەرىستەرگە جانە ءوز مادەنيەتىن دامىتۋعا قاتىسۋ قۇقىعى. 1991 جىلعى جەلتوقساندا جاريالانعان «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسيالىق زاڭى قازاق-ستاننىڭ ءوزىن-ءوزى سىرتقى انىقتاۋ فورمۋلاسىنا سايكەس كەلەدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 1993 جىلعى كونستيتۋتسياسى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراتسيا باستاپ بەرگەن كونستيتۋتسيالىق ۇدەرىستىڭ بەلگىلى ءبىر كەزەڭى عانا بولدى. دەكلاراتسيادا «جاڭا كونستيتۋتسيانى, ەگەمەن مەملەكەت رەتىندە رەسپۋبليكانىڭ مارتەبەسىن جۇزەگە اسىراتىن زاڭنامالىق اكتىلەردى ازىرلەۋدىڭ نەگىزى» دەگەن ەرەجە قامتىلعان. بۇل ەرەجە قازاقستاننىڭ مەملە­كەتتىك-قۇقىقتىق دامۋىن جەدەل­دەتتى. دەكلاراتسيا نەگىزىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءبىرىنشى جانە ەكىنشى كونستيتۋتسيالارى ءتۇزىلدى. پوستكەڭەستىك كەزەڭدەگى قازاقستاننىڭ كونس­تي­تۋ­تسيالىق دامۋىنا ءتان ەرەك­شەلىك, وندا «ورىستەۋشى نەمەسە قالىپتاسۋشى كونستيتۋتسيوناليزم» ەلەمەنتىنىڭ بولۋى. ونىڭ ماعىناسىن كونستيتۋتسيالىق قۇرىلىستىڭ سول كەزەڭدە ورىن العان ساياسي جانە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق شىنايىلىققا بىرتىندەپ بەيىمدەلۋى ۇدەرىسىندە تۇجىرىمدايمىز. 1993 جانە 1995 جىلدارداعى قازاقستان رەس­پۋبليكاسى كونستيتۋتسياسىنىڭ ماتىندەرىن سالىستىرمالى تالداۋ ناتيجەسى قازاقستاننىڭ كونستيتۋتسيالىق زاڭناماسى مەملەكەتتىك-قۇقىقتىق دامۋدىڭ ۇزدىكسىزدىگى قاعيداتتارىنان شى­عاتىندىعىن كورسەتەدى. بىراق ەكى نەگىزگى زاڭ اراسىنداعى ايىر­­ماشىلىقتار ەداۋىر, ولار نەگىزىنەن قۇرىلىمدىق-مازمۇن­دىق تۇزىلىمىندە. «كونستيتۋتسيانى قابىلداۋعا بولادى, ەڭ قيىن نارسە – ادامداردى سوعان سايكەس ءومىر سۇرۋگە ماجبۇرلەۋ» دەيدى فرانتسۋز فيلوسوفى ت.كارلەيل.
بۇل تۇرعىدا, تاۋەلسىز قازاق­ستاننىڭ العاشقى كونستيتۋتسيا­لارى الەۋمەتتىك مۇددەلەردىڭ جيىنتىعى مەن ساياسي كۇشتەردىڭ تەڭگەرىمىن كورسەتەتىن يدەولو­گيالىق باعدارلانۋى تىم اسەرلى بولۋى نازاردان تىس قالمادى. 2007 جىلى قابىلدانعان نەگىزگى زاڭعا ەنگىزىلگەن تۇزەتۋلەر كونس­تيتۋتسيوناليزمنىڭ جاڭا كەزەڭىنىڭ باستاۋى بولدى.

ەرلان ارىن,
پروفەسسور, ەكونوميكا
عىلىمدارىنىڭ دوكتورى